Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci il tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

Müstəqil iş üçün sual və tapşırıqlar: 

1.Mədəniyyət müəssisələrində tətbiq edilən təlim üsullarına aid  misallar 

   gətirin. 

2.Təlim  üsullarını hər kəs öz  ixtisası əsasında izah etsin. 

3.Təlim üsullarına verilən müasir  tələblər. 

 

 

 

 

TƏRBİYƏ İLƏ ÖZÜNTƏRBİYƏ 

 PROSESESİNİN DİALEKTİKASI 

 

Şəxsiyyətin formalaşması müxtəlif amillərin ziddiyyətli təsiri əsasında baş verir. Bura, həmçinin xarici 

və daxili təsirlər, onlar arasında olan dialektik vəhdət və ziddiyyət daxildir. İnsanların mənəviyyəti, əxlaqı 

və digər keyfiyyətləri bu təsirlər əsasında formalaşır, baş verir. Xarici ziddiyyətlər dedikdə pedaqoji təsirlər 

nəticəsində baş verən ziddiyyətlər başa düşülür. Pedaqoji təsirlər o zamansəmərəli nəticə verir ki, o tərbiyə 

olunanların  daxili  aləminə  təsir  etsin,  mənəviyyətini  hərəkətə  gətirsin.  Meyilləri  gətirməsi  deməkdir, 

tərbiyənin tərbiyə olunanı özünə nəzər salmaga, malik oldugu adətləri təhlil etməyə məcbur etsin deməkdir. 

Tərbiyə  hər  bir  tərbiyə  olunanı  lazimi  qaydada  hərəkət  edib  etmədiyini  üzərində  düşünməyə  məsbur 

etməlidir.  Bu  təhrik  etmə,  düşündürmə  və  nəzarət  özüntərbiyənin  əsasını  təşkil  edir.  Özünü  dərk  etmə, 

özünü başa düşmə özüntərbiyənin ilk əsas pilləsidir.Özünü dərk edən insanın özünü yenidən tərbiyə etməsi 

ondan həm də iradi güc tələb edir. Yəni insan lazım olan zəruri 2 hərəkətləri icra etməyi öyrənməyə məcbur 

etməlidir.Çünki  insanın  malik  olduğu  hərəkət  və  davranışlar  yeni  qaydada  hərəkət  etməyə  mane  olur, 

fəaliyyəti  məhtudlaşdırır.  Bu  isə  insanın  hərəkət  və  davranışlarında  ziddiyyətlərin  meydana  gəlməsinə 

səbəbəb olur. 

Bu daxili hərəkətə gəlmə isə özüntərbiyyənin, özüntərbiyə meyillərinin əsasını yaradır. İnsan özünü, hərəkət və 

davranışlarına nəzər salır, təhlil edir. Müsbət və mənfi keyfiyyətlərini dərk edir. Mənfi keyfiyyətlərini aradan qaldırmaq 

arzusu yaranır. Özündə müsbət keyfiyyətlər olmasını istəyir. Bu isə tərbiyənin özüntərbiyə metodudur. 

Özünütərbiyə sistemli təlim müəssəsilərində düz istiqamətdə, yeni cəmiyyətin tələbləri  istiqamətində 

aparılır. Belə ki hər şagird və ya tələbə kənar tərbiyə təsirləri ilə yaranmış adət və münasibətlərin düzgün 

olmadığını, həm cəmiyyət həm də özü üçün yararsız olduğunu dərk edir və bu adətlərin dəyişdirilməsi üçün 

şüurlu  səy  göstərir.  İstehsal  prosesində  isə  artıq  bu  özüntərbiyə  motivləri  dəyişir.  Bu  dəyişmə  isə  həm 

neqativ həm də pozitiv istiqamətdə gedə bilər. Belə özüntərbiyə prosesində mühit əsas rol oynayır. Beləki 

fəaliyyətə başlayan şəxs malik olduğu bilikləri yeni fəaliyyət üsulları ilə tətbiq etməyə səy göstərir. Onun 

fəaliyyətinə  isə  müəssədə  müxtəlif  münasibətlər  yaranır.  Bura  həm  rəsmi  iş  münasibətləri  həm  də  qeyri 

rəsmi münasibətlər aiddir. Belə münasibətlər  həm obyektiv həm də subyektiv xarakter daşıyır. Tətbiq edilən 

ideya,  fəaliyyat  üsulu  müəssəsinin  mənafeyinə  uyğun  olmadıqda  o  qəbul  edilmir,  ümumi  işin  xeyrinə 

olduqda  isə  qəbul  edilir.  Bu  «  qəbul  edilməmə  »  obyektiv  səbəbfərddə  müxtəlif  münasibət  yaradır.  Bu 

münasibət hər kəsə özünə və özünün malik olduqlarına yenidən nəzər salmağa məcbur edir. Fərd dərk edir 

ki, özündə yeni keyfiyyətlər formalaşdırılmalıdır. Bu tələb obyektiv olub ımüəyyən mənada onun həyatını 

müəyyən  edir.  Bəzən  isə  ona  qeyri  obyektiv,  subyektiv  səbəblər  mane  olur.  Bu  vəziyyət  də  şəxsiyyətdə, 

onun rəftar və davranışında yeni keyfiyyətlər yaradılmasına səbəb olur. 

Özüntərbiyə  məktəb  illərindən  başlanır.  Beləki  aparılan  bütün  tərbiyə  işi  özüntərbiyə  tələbləri 

yaratmalıdır.  Hər  şagird  verilən  əxlaqi  tələbi  özünün  hərəkət  və  davranışlarında  formalaşdırmağa 

çalışmalıdır.  Bu  formalaşdırma  səyi,  fəaliyyəti  özüntərbiyədir.  Özüntərbiyə,  göründüyü  kimi,  insanların 

daxili  səyləri  ilə  bağlıdır.  Bu  daxili  səylər  isə  xariji  təsirlərin  məzmunu  ilə  şərtlənir.  Daxili  səy  həmdə 

insanların  risixi  inkisi  ilə  vaglıdır.  İnsan  öz  pisixi  inkişafına  nəzarət  etdikdən  sonra  özüntərbiyə  başlanır. 

Ona görədə insanların şüurlu surətdə özüntərbiyəsi yetkinlik, insanın özündərk etməsi dövründən başlanır. 

Özündərketmə  dövründə  tələbat  özüntərbiyə  metoduna  çevrilir.  Ancaq  həyat,  yaşamaq,  yəni  özüntərbiyə 

obyektiv,  real  həyatı  təlabata  sevrilir.  O,  yenidən  tərbiyə  vastələri  axtarır,  özündə  yeni  keyfiyyətlər 

formalaşdırmanın zəruriliyini dərk edir. Bunun üsün zəruri olan tələbatlar özüntərbiyə motivinə çevrilə bilər. 

Bu  tələblər  insanların  yaşadığı  və  fəaliyyət  göstərdiyi  maddi  həyyatdan  doğan  tələbatlardır.  Məhz  bu 

tələbatlar əsasında insanlar öz hərəkət və davranışlarında yeni keyfiyyətlər formalaşdırır. Artıq şəxsiyyət öz-

özündə yeni əxlaqi keyfiyyətlər formalaşdırmağa səy göstərir. Bu isə özüntərbiyəni tərbiyyədən fərqləndirən 

əsas və başlıca şərtdir. 

Özüntərbiyə  formalaşdırılacaq  əxlaqi  keyfiyyətlərlə,  cəmiyyətin  tələb  etdiyi  yeni  keyfiyyətlərlə  – 

şəxsin malik olduğu adət və rəftarlara, o imkanlara uyğun gəldikdə daha asanlıqla baş verir. 

Özüntərbiyə  anlayışı  geniş  mənada  özüntəhsil  anlayışını  da  əhatə  edir.  Dar  mənada  isə  tərbiyə 

cəmiyyətin və fəaliyyətin tələbi əsasında özüntərbiyəni mənəvi  keyfiyyətlərin formalaşdırılması və ya hər 

hansı  əxlaqi  keyfiyyətin  adət,  davranış,  rəftarında  çıxarması  prosesidir.  Özüntərbiyənin  özündərketmə, 

özünü məcbur etmə , özünənəzarət, özünü ələalma kimi anlayışları mövjutdur. 

        Özüntərbiyə rəhbərlik. 

Özüntərbiyə rüşeyimləri tərbiyyənin ilk mərhələlərindən başlanır. Yəni verilən tərbiyə tələbləri şüurlu surətdə 

mənimsədildikjə,  uşağın  özü  tərəfindən  transformasia  edildikjə  özündərketmə,  özünü  məjbur  etmə  meyilləri  ilə 

başlanır. Bu prosesə məhz müəllim rəhbərlik etməlidir. Müəllim tərbiyə tələbləri verdikjə uşaq şəxsiyyətinə, onun 

güjünədə  mürajiət  etməlidir.  Yəni  tərbiyəçi  və  müəllim  tərbiyə  tələbləri  ilə  tərbiyə  olunanın  fəaliyyətinə  elə 

istiqamət verilməlidir ki, onlarda müstəqillik, təşəbüskarlıq, yaradıjılıq fəallıq yaransın.Bu təsirlər həmsinin tərbiyə 

olunanda öz - özündə səylə işləmə arzusu və ona daxili tələbatda yaratmalıdır. Bu isə tərbiyyəçinin tərbiyyələndirmə 

fəaliyyəin  əsasını təşkil edir. 

Mədəniyyət  müəssisələrində  isə  bu iş  daha böyük  ustalıq,  pedaqoci  ustalıq  və  takt  tələb  edir.  Beləki 

mədəniyyət  müəssələrində  marağa  görə  birləşən  müxtəlif  yaş  qururlarında  bu  işin  aparılma  səviyyəsi  də 

müxtəlif olur. Yaşlılardan ibarət bu iş daha mürəkkəb olur. Beləki dövrün aktual istimai – siyasi problemləri 

insanların əxlaqına müxtəlif şəkildə təsir göstərir. İnsanlarda düzgün münasibət formalaşdırmaq, problemli 

situatsiyaları düzgün dərk etdirmək rəhlərdən xüsusi birliklər pedaqoci ustalıq tələb edir. Beləki, tərbiyyəsi 

mövsut şəraiti obyektiv şəkildə təhlil etməli, şəxsi özünə nəzar salmağa, özü – özünü hərəkət və fəaliyyətini 

təhlil  etməyə  məjbur  etməlidir.  Şəxsiyyət  özünü  təhlil  edərək  öz  nöqsanlarını  dərk  etməli  və  ya  özünün 

doğru bildiyi, amma jəmiyyət və ətraf mühit tərəfindən qəbul edilməyən səhv davranış və ya hərəkətlərini 

görməli  başa  düşməlidir.  Anjaq  bundan  sonra  şəxs  də  özünütərbiyə  etmə  arzusu  və  meyli  yarana  bilər. 

Özüntərbiyə  bütün  dövrlərdə  mövjudı  olmuşdur.  Xüsusən  inqilablar  və  yenidənqurma  dövürlərində  buna 

böyük ehtiyyajlar yaranmışdır. Beləki köhnə ijtimai münasibətlər əsasında formalaşmış şəxs yəni jəmiyyətin 

tələblərinə  jətin  alışır,  onda  çaşqınlıq  yaranır,  yəni  tələbləri  qəbul  edə  bilmir.  Mədəniyyət  müəssələri, 

injəsənət  müəssələrinin  tərbiyyəvi  fəaliyyəti  belə  vəziyyətdə  daha  çox  aktuallıq  kəsb  edir.  Mədəniyyət 

müəssələrində  aparılan  tədbirlər  vastəsi  ilə  yeni  əxlaqi  tələblər,  ijtimai  münasibətlərin  mahiyyəti  təhlil 

edilməli, onun daxili mənzərəsi insanlara dərk etdirilməlidir. Yeni münasibətlərin qəbul edilərək insanların 

mənimsəməsinə düzgün istiqamət verilməlidir. Hər bir yeni ijtimai münasibətlər isə yeni əxlaqi keyfiyyətlər 

yaradır və jəmiyyət üzvlərindən bu keyfiyyətləri mənimsəməyi, ona uyğun hərəkət etməyi tələb edir. Odur 

ki, özüntərbiyə ijtimai xarakter daşıyır, onun məzmunu jəmiyyətin dəyişməsilə bərabər gedir. İşgüzar, kamil 

və  hərtərəfli  şəxs  isə  mühit  və  onun  yeni  tələbləri  ilə  ayaqlaşmağa,  özündə  zəruri  keyfiyyətlər 

formalaşdırmağa,  lazım  olmayanları  aradan  qaldırmağa  çalışır.  İjtimai  həyat  hadisələrində  fəal  iştirak 

etməyə  ona  bu  və  ya  digər  şəkildə  təsir  göstərməyə  çalışır.  Bu  isə  əsasən,  insanın  özünün  həyata  olan 

münasibətini  başa  düşdükdən,  dərk  etdikdən  sonra  başlanır.  Həyatın  insana  verdiyi  tələbləri,  şəxs  özü  – 

özünə verməyə başlayır. 

Özüntərbiyə təlabatının əmələ gəlməsində subyektiv səbəblər, amillərdə mühüm rol oynayır. Subyektiv 

şərtlər  dedikdə  formalaşmış  adətlər,  rəftarlar,  əxlaqi  anlayışlar,  ümumi  inkişaf  səviyyəsi,  iradi 

keyfiyyətlər,maraq,  meyl  və  sairə  başa  düşülür.  Bu  keyfiyyətlər insanların fərdi  keyfiyyətlərindən təzahür 

edir.  Özüntərbiyə  stimulları  maddi  və  mənəvi  olmaqla  iki  yerə  bölünür.  Maddi  stimullu  insanların  əmək 

fəaliyyəti və iqtisadi tələbləri ilə bağlı olan stimullardır. Bu stimullar özüntərbiyyədə əsas rol oynayır. 

Mənəvi  stimullara  isə  insanların  mənəviyyata  olan  tələbatlarından  doğan    stimullar  daxildir.  Mənəvi 

stimullar da insanların həyatdakı mövqeyindən doğur, maddi təminatla bağlı olur. 

Müstəqil iş üçün sual və tapşırıqlar. 

1.Özüntərbiyə stimulları hansılardır. 

2.Mühit özüntərbiyəyə nejə təsir edir. 

3.Mədəniyyət müəssələrində hansı özüntərbiyə imkanları vardır. 

 

 

PEDAQOJİ  PROSESDƏ  ÖZÜNTƏHSİL 

 

Biz  əvvəlki    dərslərimizdə    öyrəndik  ki,    təhsil  dar  və  geniş  mənada    işlənilir.  Geniş  mənada  təhsil 

insanların həm sistemli təlim müəsisələrində müəyyən  dövr ərzində, həm də bütün ömrü boyu bilik, bajarıq 

və  vərdişlərə  yiyələnmə  prosesini,  yəni  həm  də  özüntəhsil  əhatə  edir.    Özüntəhsil  sistemli  təlim 

müəssisələrində,  müəyyən  mənada,  müəllimin  rəhbərliyi  altında  təhsillə  paralel  aparılır.  Müəllimin 

rəhbərliyi  altında  aparılan  təhsil-bilik,  bacarıq  və  vərdişlərə  yiyələnmə    insanların  həyata  və  vərdişlərə 

yiyələnmə  həyata    hazırlanması  işinə  xidmət  etdiyi  üçün,  onları  mütləq  müstəqilliyə,  müstəqil  şəkildə 

biliklərə yiyələnmə və onu tətbiq etməyə hazırlanmalıdır. Sahibkarlığa istinad edən müasir  iqtisadi-ictimai 

quruluş  da    insanlarda    müstəqilliyin  inkişafını,  müstəqil  şəkildə  biliklərə  yiyələnmə  bacarığının  

formalaşdırılmasını aktual bir tələb kimi qarşıya  qoyur. 

Çünki  istehsalın  yüksək  texnika,  kompyuterlə  idarə  edilməsi,  texniki    idarəetmənin  sürətli  inkişaf  

özüntəhsilin aktuallığını bir daha artırır.   

Sistemli təhsil müəssisələrində təlim, mənimsəmə elə  aparılmalıdır ki, bu istənilən zaman  özüntəhsil 

üçün    bazaya  çevrilə  bilsin.  Daha  doğrusu  təhsil  nəticə  etibarilə  öz  yerini    özüntəhsilə  versin.  Deməli,  

özüntəhsil  təhsil  sisteminə  daxildir,  ümumi  təhsilin    davamıdır,  özüntəhsildə  təhsil  kimi  ictimai-iqtisadi  

tələblərlə bağlıdır, məhsuldar qüvvələrin inkişafı ilə əlaqədardır.  Məhsuldar qüvvələrin inkişafı  insanlarda 

yeni bilik, bacarıq və vərdişlər  formalaşdırılması  tələbləri meydana  çıxarır ki, bu da insanları  özüntəhsilə 

məcbur edir. 

Bu  həmçinin    cəmiyyətin  pedaqoji  proses  qarşısında  qoyduğu  tələblərdən  də  irəli  gəlir.  Hərtərəfli  

inkişaf  etmiş  şəxsin  keyfiyyətlərindən  biri  də  onun  öz    ixtisasını  istədiyi  zaman  dəyişə  bilməsi,  ixtisasına 

şüurlu yanaşaraq  təkmilləşdirə  bilməsi, yeni zəruri bilik, bacarıq və vərdişlərə  müstəqil şəkildə bilməsidir. 

Daima öz inkişafının qayğısına qala bilməsidir.  

Özüntəhsil insanların yüksək şüurluluq və dərk etməsi, idraki fəallığı əsasında baş verir. Obyektiv aləm  

hadisə  və  faktlarının  dərk  olunması  onların  daxili  inkişaf  qanunlarının  mənimsənilməsi,  təhlil-tərkib 

olunması, insanın həmin hadisə və faktı tam dərk etməsi deməkdir. Bu həmçinin o deməkdir ki həmin dərk 

olunmuş  elmi  həqiqətdən,  qanundan  insan  lazım  olduqda  istifadə  edə  bilər.  Həmin  bilikləri  istehsalın, 

təsərrüfatın  müxtəlif  sahələrinə  tətbiq  edə  bilər.  Bu  tətbiq  etmə  prosesi  isə  insandan  yaradıjılıq,  əməyin 

təkmilləşdirilməsi  meyli  isə    təşəbbüskarlığı,  yeni    məlumatlar,  elmi  biliklərə  yiyələnmə  tələbatı  yaradır. 

Yeni məlumatlara yiyələnmə isə özüntəhsil motividir. İnsan ona lazım olan fakt və hadisəni, elmi məlumatı 

öyrənmək  üçün  yenidən  təhsilə  qoşulur.  Deməli  özüntəhsil  yüksək  şüurluluq  və  idraki  fəallıq,  dərk  etmə 

əsasında mümkün  olur. Həmçinin bu proses əvvəlki təcrübə və intelektual səviyyə əsasında baş verir.  Şəxs, 

fərd  malik  olduğu    imkanlara  istinad  edərək    özündə  yeni  keyfiyyətlər,  bilik  və  bacarıqlar  formalaşdırır. 

Yeni,  müstəqil  yiyələnilmiş  biliklər,  bacarıqlar    motivlərdən  asılı  olaraq  müxtəlif  şəkildə  həyata    keçirilə 

bilər;  tam  yeni  bilik  bacarıq  və  vərdişlər  və  ya  mövcüd  bilik,  bacarıq  və  vərdişlərin  yeni  formalara  

salınması,  təkmilləşdirilməsi.    Bu  motivlər  insanların    həyati  –  zərurətindən  və  ya  mağarağından    doğan  

tələblərlə bağlıdır. Özüntəhsildə həyat üçün  zəruri olan motivlər daha çox üstünlük təşkil edir. Bu motivlər 

insanların  həm  iqtisadi  həm  də  ictimai  mövqeyi  ilə  bağlı  olur.  İnsanların  qarşılaşdığı  iqtisadi  ehtiyaclar, 

səmərəli  iqtisadi    münasibətlərdən  dağan  özüntəhsil  daha    şüurlu  və    intensiv  şəkildə  aparılır.  Çünki  bu 

insanların  daxili  və  maddi  marağından  doğan,  şüurlu sürətdə  dərk  olunan  özüntəhsil,  yenidən  mənimsəmə 

prosesidir.  

Özüntəhsil  prosesinin  müxtəlif  motivləri  mövcuddur.  Bunlardan    bilavasitə  işi  ilə  bağlı  olan 

yeniliklərin  tətbiqi,  fəaliyyəti  ilə  –yəni  işi  ilə  bağlı  olan  yeni  problemin  meydana  çıxması;  işinin  uzun 

müddət    müşahidəsi  və  təhlili  ilə  bağlı  olaraq  yeni    təkmilləşdirmə  maraqlarının  meydana  çıxması  və  s.  

göstərmək olar. 

İş  sahəsi,  fəaliyyətin  əsası  ilə    bağlı  olan  yeniliklərin    öyrənilərək  tətbiq  edilməsi,  müəyyən  mənada 

məcburi  və  zəruri  özüntəhsildir.  Yenilikləri  öyrənərək  işinə    tətbiq  etmə  cəmiyyətin  tələbidir.  Hər  bir 

vətəndaş  işçi  işindəki  yenilikləri  izləməli,  onu  işinə  tətbiq  etməyi  öyrənməlidir.  Bu    müasir  sahibkarlığa 

istinad  edən  cəmiyyətdə  daha  çox  aktuallıq  kəsb  edir.  Beləki,  yenilikləri  dərk  edərək  işinə  tətbiq  edə 

bilməyən şəxs  istehsala, maddi nemətlər istehsalına mənfi təsir  göstərdiyinə görə işdən azad edilir. 

Bəzən  fəaliyyət  prosesində  müəyyən  çətinliklər,  problemlər  meydana  çıxır.  Bu  problemin  həlli, 

çətinliyin  aradan  qaldırılması    işçidən  həmin  iş  prosesinin,  fəaliyyətin  elmi  əsaslarını  öyrənməyə,  təhlil-

tərkib edərək müqayisələr aparmağa məcbur edir. Bu zaman işçi müstəqil şəkildə öyrənir, elmi araşdırmalar 

aparır,  yeni  nəticələr  çıxarmağa  çalışır.  Bu  mənimsəmənin,  özüntəhsilin  müvəffəqiyyətində  sistemli  təhsil  

müəssisələrində  yiyələnmiş  bilik,  bacarıq  və  vərdişlər  böyük  rol  oynayır.  Müstəqil  işləmə  bacarığı, 

mənbələrdən səmərəli istifadə, biliklərini tətbiq edə bilmək özüntəhsildə böyük əhəmiyyətə malikdir. 

Marağa  görə  özüntəhsildə  yaradıcılıq  və    təşəbbüskarlıq  əsas  motiv  rolunu  oynayır.  Yaradıcılıq  

meylinə  malik  insanlar  daim  axtarır,  öyrənir,  işində  yeniliklər  etməyə    çalışırlar.  Bu  insanların  daxili  

tələbləri  əsasında  baş  verən  özüntəhsildir,  öyrənmədir.  Daxili  öyrənmə,  araşdırma  tələbi  insanları  narahat 

edir,  uzun  müddət  bir  yerdə  oturmağa  qoymur,  axtarışlar  aparmağa  məcbur  edir.  Bu  zaman  insan    həm  

bildiklərinə,  malik      olduqlarına  nəzər  salır,    onu  artıq  yeni      nöqteyi-nəzərdən  təhlil  edir,  öyrəndikləri  ilə 

bağlayır,  yeni  nətijələr,  qənaətlər  çıxarmağa  çalışır.    Bu  proses  özü  insanların  öyrəndiklərinə,  insanların 

idraki  fəallığına yeni məna verir. Əgər sistemli təhsil müəssisələrində hər hansı bir elmi  məlumat məcburi  

öyrədilmişsə,  bu  yeni  şəraitdə,  yəni  əvvəl    öyrənilmiş  məlumata  yenidən təcrübi  baxış  şəraitinində  həmin 

məlumat  yeni  məna  kəsb  edir.  O,  həyatiləşir,  doğmalaşır,hər  kəsin    doğrudan  da  xüsusi  malına  çevrilir. 

Fəaliyyətin bu cür təşkili isə əvvəl  öyrənilmişlərdən yeni şəraitdə istifadə etmə, özüntəhsil və  yeni fəaliyyət 

üsulları  müəyyən etmə üçün imkan yaradır.  

İndi  özüntəhsilə  tərif  verərək: 

Özüntəhsil  şəxsiyyətin müstəqil yolla bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnməsi prosesidir. 

Əgər  təlim  müəllimin  rəhbərliyi  altında  təhsil  alma  prosesidirsə,  özüntəhsilin  müəllimin  rəhbərliyi 

olmadan, müstəqil şəkildə təhsil alma prosesidir. 

Özüntəhsilin aşağıdakı formaları mövcüddür: fərdi,qrup,kollektiv. 

Fərdi  özüntəhsil  şəxsiyyətin  heç  kəslə  ünsiyyətdə  olmadan  təkbaşına  bilik,  bacarıq  və  vərdişlərə  

yiyələnməsidir. Bu  təhsil prosesində şəxsiyyət öz  əvvəlki təhsil  bazasına, yaradıcılıq və müxtəlif işləmə 

bacarığına  əsaslanır. Fərdi təhsilin əsas üstün cəhətlərindən biri ondan ibarətdir ki,  şəxsiyyət öz ideyalarını, 

fikirlərini sərbəst şəkildə heç kəsin  müdaxiləsi olmadan  təfəkkür   süzgəcindən keçirir, təhlil, tərkib edir. 

Fərdi  təhsil  tam  və  təkminləşmiş  adamlar  tərəfindən  daha  müvəffəqiyyətlə  həyata  keçirilir.  Bu  həmçinin 

fərdin  daxili tələblərindən irəli  gələn təhsil prosesidir. Hər kəs müəyyən bir sahəyə aid ciddi maraq göstərir və 

bu maraq onu yenidən öyrənməyə gətirib çıxarır. Məsələn alimin, elmi işinin müstəqil  təhsili və ya tədqiqatı, ali 

təhsili  mütəxəssislərin  ixtisaslarının tələb etdiyi şəxsi təhsil və s. buna misal ola bilər. Bundan əlavə hər bir şəxs 

öz  maraq  və  meylinə  uyğun  ədəbiyyat  üzərində  işləyir,  istədiyi  şəraitdə  istədiyi  material  üzərində    işləmək 

imkana malik olur. Digər tərəfdən müasir iqtisadi vəziyyət də insanları yenidən öyrənməyə, öz üzərində yenidən 

işləməyə  məcbur    edir.  Bəzən  sənət    seçmə  təsadüfü  xarakter  daşıyır.  Ali    təhsili  və  ya  orta  ixtisas    təhsilini 

bitirdikdən və istehsalatda atıldıqdan sonra gənc müəyyən edir ki, düzgün sənət seçməyib, və yaxud da seçdiyi 

sənət onun intellektual, fiziki və ya maddi imkanları ilə uyğun  gəlmir. Bu vəziyyətdə özüntəhsilin tələbi yaranır. 

Mövcud  bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnməyə başlanır. Belə halda seçim səmərəli və uyğun şəkildə aparılır. 

Bütün yüxarıda qeyd  edilənlərlə yanaşı fərdi təhsilin çatışmayan cəhətləri də mövcuddur. Belə ki, əgər 

fərdin  müstəqil  işləmək  bacarığı  yoxdursa,  o  bu  işin  öhdəsindən  çətin  gəlir  və  bəzən  pessimizmə  qapılır. 

Bəzən isə adamlar müstəqil  işləməyin priyom və metodlarını bilmirlər. Müstəqil təhsil alan fərd çox zaman 

işi müvəffəqiyyətlə icra  edib etmədiyini bilmir. 

Ona görə də fərdi təhsil hər kəsdən möhkəm iradə, işküzarlıq, əməksevərlik, tələb edir. Digər tərəfdən 

fərdi təhsilin müvəffəqiyyətlə yerinə  yetirməsi fərdi təhsillə kollektiv təhsilin əlaqələndirilməsini tələb edir. 

Belə  halda fərdlər  qarşılıqlı  sürətdə  bir-birini  yoxlayır,  nöqsan  cəhətləri izə  çıxarır,  bir-birinin  təcrübəsini  

öyrənirlər və s. 

Özfəaliyyət birlikləri,  təkmilləşdirmə kursları, xüsusi tip dərnəklər, nəzəri konfranslar, seminarlar və s. 

kollektiv özüntəhsil məşğələləridir. Kollektiv özüntəhsilin bu növləri qədim tarixə malikdir. 

Məsələn,  XIII-XX  əsrlərdə  Qərbdə,  Rusiyada,  Şərq  ölkələrində  bu  qəbilədən  olan  dərnəklər  və 

məşgələlər mövcud olmuşdur. Kollektiv özüntəhsilin  məşğələləri demək olar. Çünki dərnək və seminarların 

xüsusi rəhbəri olur.  

Müəyyən məsələlərdə kollektiv üzvlərinə istiqamət və məsləhət verirlər. 

Öyrənmə,  iş,  fəaliyyət  müstəqil, təklikdə  baş    versə  də,  nəticələrin    müzakirəsində  kollektivin  bütün 

üzvləri iştirak edirlər. Təlim metodları həm də özüntəhsil metodları kimi çıxış edir.  

Kitab  üzərində  iş,  mənbələrdən  istifadə,  müqayissə,  problemli  izah,  radio  və  televiziya    verlişlərini 

dinləmək, xüsusi çalışmalar, əzbərləmə və s.  Metodlarından özüntəhsil metodu kimi istifadə edilir. 

Təhsil  kimi    özüntəhsilin  məzmunu  da  cəmiyyətin  iqtisadi  inkişafı  ilə  müəyyən    edilir.  Müxtəlif  

ictimai-iqtisadi  dövrlərdə  özüntəhsilin    məzmunu,  ona  verilən  tələblər    müxtəlif  olmuşdur.  Müasir  dövrdə   

özünütəhsilin  məzmunu bir sıra  şərtlər əsasında müəyyən  edilməlidir.  

Məzmun  müəyyən    edilərkən  fərdin  şəxsi  marağı  və  meyli,  şəxsiyyətin  fəaliyyət  göstərdiyi  iş  sahəsinin  xüsusiyyətləri  , 

gündəlik ictimai siyasi hadisələr və s. nəzərə alınmalıdır.  

Bəzən özüntəhsili müstəqil işlərlə qarışdırırlar. Müstəqil iş müəllimin rəhbərliyi ilə, təhsil alanın yaradıcılıq və 

müstəqillik  qabiliyyətlərini  yoxlamaq  və  inkişaf  etdirmək  məqsədilə  tətbiq  edilir.  Məsələn  orta  məktəblərdə 

şagirdlərin  çıxışlar və referatlar hazırlanmaları, xüsusi  məqsədli çalışmalar üzərində işləmələri öz arzu və  meylinə 

uyğun olan elm sahəsində müstəqil öyrənmələri və s. ali məktəblərdə yoxlama və kurs işləri, labarator məşğələlər,  

çertyoj işləri və s. Bu işlərin hamısına məhz müəllim rəhbərlik edir. Amma özünün yaradıcılıq və müstəqillik eyni 

məsələ  üzərində    lazım  gəldikdə  uzun  müddət  işləmə  müəssisələrinə  görə  müstəqil  işlər  özüntəhsilin  maddi  

bazasını təşkil edir. Şəxsiyyətin özüntəhsilin müvəffəqiyyəti ilk növbədə onun məcburi təhsil  prosesində  qazanmış 

olduqları    iradi  keyfiyyətlər  dözümlülük,  yaradıcılıq,  müxtəlif  mənbələrdə  müstəqil  işləmə  qabiliyyətlərinə 

yiyələnmə  səviyyəsindən asılıdır.  

Şəxsiyyətin özüntəhsilində kitabxanalar da əhəmiyyətli rol oynayır. Elmi-kütləvi və digər  kitabxanalar 

şəxsiyyətin  müstəqil  təhsili  üçün  hər  cür  şərait  yaradır.  Müstəqil  çalışan  şəxs    kitabxana  vasitəsilə  özünə 

lazım olan bütün ədəbiyyatları əldə edir. Bu isə onlara  müstəqil işləmək üçün imkan yaradır. Digər tərəfdən 

kitabxana işçiləri müstəqil  təhsillə məşqul olan,  amma kitabdan istifadə də çətinlik çəkənlərə kömək edir, 

onlara  kitabdan    istifadə,  təhsil  aldığı  sahə  üzrə  ədəbiyyat  seçə  bilmək  işlərində  kömək  edir,  istiqamət 

verirlər.  

Deməli,  kütlələrin  müstəqil  təhsili  üçün  şərait  yaratmaq,  kitabxana  və  onun    işçilərinin  bir  nömrəli 

vəzifəsidir.  

Mərkəzi  kitabxanalarda  müstəqil  təhsil  alanlara  kitab  seçmə,  kitablardan  istifadə,  kitabların  alma, 

istifadə  etmə,    kataloqlardan  istifadə,  kitabları    qaytarma,  qaydaları  da    öyrədilir  ki,  bu  da  heç  bir  (təhsil 

müəssisələrindən başqa) təhsil müəssisələrində əvvəlcədən fərdlərə  öyrədilməyib. 

Kitabxanalar  orta  və  digər  təhsil    müəssisələrinin,  şagird  və  tələblərinə,  müstəqil  öyrənmək  işində 

yardım edən əsas müəssisədir. Kitabxanaların  müxtəlif istiqamətlərdə, mövzularda, apardığı işlərdə iştirak 

etmək  üçün  şagirdi  və  tələbələr  axtarışlar  aparır,  müəyyən  məsələləri  öyrənməyə    çalışırlar  ki,  bu  da  öz 

növbəsində özünütəhsildir. 

Özüntəhsilin həyata keçirilməsində mədəniyyət müəssisələri əhəmiyyətli yer tutur. Belə ki, mədəniyyət 

müəssisələri  şəxsiyyətin  hərtərəfli  fəaliyyəti  və  o  cümlədən    özüntəhsil  üçün    geniş  imkan  və  şəraitə  

malikdir.  Bu  isə  mədəniyyət  müəssisələrinin  funksiyaları,  onların  qarşısında  duran  vəzifələrlə  bağlıdır. 

Mədəniyyət  müəssisələrinin vəzifəsi bilavasitə insanların asudə vaxtlarını səmərəli təşkil etmək və bununla 

da  onlarda  cəmiyyətin    keyfiyyətləri    formalaşdırmaq,  onların  yaradıcı  qabiliyyətlərini  daha  da  inkişaf 

etdirməkdən ibarətdir.    

Mədəniyyət  müəssisələrində  təşkil  edilmiş  dərnəklər,  texniki  yaradıcılıq  birlikləri,  müxtəlif  klublar, 

özfəaliyyət kollektivləri insanların müstəqil  təhsilinə, onların yaradıcılıq imkanlarının inkişaf və tətbiqinə 

xidmət  edir.  Məsələn:  Texniki  yaradıcılıq  dərnəkləri  (gənc    radistlər,  gənc  texniklər  və  s.)  texnikanın 

müxtəlif  sahəsinə  maraq  göstərən  adamları  birləşdirir.  Belə  dərnəklərdə  hər  kəs    marağlandığı  sahə  üzrə 

müstəqil  fəaliyyət göstərir, əldə etdiyi nəticəni və ya onda yaranmış ideyanı həmin  dərnəkdə tətbiq edir.  

Mədəniyyət müəssisələrində hər kəs onu maraqlandıran sahə üzrə – elmi texniki  ictimai- siyasi, bədii 

yaradıcılıq  təsərrüfat  –  idarə  və  s.  –  yaradılmış  qruplarda  birləşir,  öz    yaradıcılıq  qabiliyyətlərini,  təhsilini 

inkişaf etdirirlər. 

Yaradılmış özfəaliyyət kollektivləri şəxsiyyətin özünütətbiqinin ən yüksək faktorudur.  

Belə ki, özfəaliyyət kollektivləri hər kəsə öz bacarıq və qabiliyyətlərini nümayiş etdirməyə geniş imkan 

və şərait yaradır. 

Belə kollektivdə şəxsiyyətin həmçinin qabiliyyət və bacarıqları, nəzəri səviyyələri daha da  təkminləşir 

və inkişaf etdirilir. 

Müstəqil təhsil prosesində  təkmilləşdirmə kursları da əhəmiyyətli yer tutur.  Təkminləşdirmə kursları 

bir  tərəfdən  şəxsiyyətin  ixtisas  üzrə  müstəqil  hazırlığını  yüksəldir    və    təkmilləşdirir,  digər  tərəfdən  isə 

ixtisasa    verilən  yeni  tələbləri,  yeni  kəşfləri  bilavasitə  işə  tətbiq  etmə  yollarını  başa  salır.  Ona  görə  də 

istehsalın,  kənd  təsərrüfatını,  qeyri-istehsal  sahələrinin  bütün  işçiləri  vaxtaşırı  olaraq    təkmilləşdirmə 

kurslarından keçirlər. 

Müxtəlif tip teatırlarda da özüntəhsil imkanları genişdir. Məsələn:Tələbənin öyrəndiyi  hərifi və təcrübi  

məsələlər yeni formada tələb edilir. Rejissorun tələblərini aktyor dərk etmək üçün düşünür, onu bildikləri ilə 

müqayisə edir, əlaqələndirir, yenisini öyrənməyə cəhd edir, və yaxud hər bir yeni rolu aktyor yaşından və iş 

stajından  asılı  olmayaraq,  öyrənmək,  yəni  personajın  sözlərini  əzbərləyir,  onun  psixoloji  xüsusiyətlərini  

dərk  etməyə  çalışır,  əxlaqi  və  ictimai  görüşlərini,  mövqeyini  dərk  etməyə  çalışır.    Bu  aktyor  fəaliyyətinin 

əsasını təşkil edir, onun inkişafını təmin edir. Bu həmçinin teatrşünasa da aiddir. Hər bir rol haqqında söz 

demək, onu təhlil edərək  münasibət bildirmək hər bir teatşünasdan həm tamaşaya qoyulan  əsəri dərindən 

dərkı etməyi, həm də aktyoru öyrənməy tələb edir. Bu isə müəyyən mənada özüntəhsildir. 

Müstəqil iş üçün sual və tapşırıqlar: 

1.

 

Özüntəhsilə verilən müasir tələblər. 

2.

 

Özüntəhsilə aid fikirlər. 

3.

 

Mədəniyyət müəssisələrində özüntəhsil işləri. 

4. Özüntəhsil üsulları. 

 

ƏDƏBİYYAT 

 

1.

 

Azərbayjan Respublikasının konstitusiyası. Bakı,1998 

2.

 

Azərbayjan Respublikasının Təhsil Qanunu. Bakı,1992. 

3.

 

N.M.Kazımov, Ə.Ş.Həşimov. Pedaqoqika. Bakı «Maarif»,1996. 

4.

 

N.M.Kazımov Məktəb pedaqoqikası, Bakı «Çaşıoğlu»,2002. 

5.

 

Z.Qaralov Azərbayjanda təhsil iş planının əsasları. «Azərbayjan müəllimi», 21-31 fevral,2001. 

6.

 

Pedaqoqika, M.1968. 

7.

 

Pedaqoqika, Bakı «Azərnəşr» 1966. 

8.

 

Pedaqoqika. M.1972. 

9.

 

Vvedenie v pedaqoqiku M.»Prosveşenie» 1975. 

10.

 

Pedaqoqika şkolı. M.»Prosveşenie»1977. 

11.

 

Pedaqoqika, Bakı, «Renesans»,2000. 

12.

 

C.Y.Lerner Proses obuçeniə i yeqo zakonomernosti.M,»Prosveşenie»1980. 

13.

 

Didaktika sredney şkolı M, «Prosveşenie»,1983. 

14.

 

Pedaqoqika,M., «Prosveşenie»,1983. 

15.

 

Ə.Y.Seyidov Pedaqoqika tarixi,B. «Maarif»1968. 

16.

 

Ə.Y.Seyidov, Azərbayjanda pedaqoci fikrin  inkişaf tarixindən. B., «Maarif»1982. 

17.

 

Məktəb Pedaqoqikası (rusçadan tərjümə) B. «Maarif»1982. 

18.

 

A.Rzayev, B.Əhmədov, Pedaqoqikadan mühazirə konspektləri,B., «Maarif» 1983. 

19.

 

Ə.S,Bayramov,Ə.Ə.Əlizadə,Psixoloqiya»B., «Maarif» 1989. 

20.

 

V.V.Krayevskiy Problemı nauçnoqo obosnovaniə obuçeniə, M.1977. 

21.

 

V.Okon, Osnovı problemnoqo obuçeniə. M. «Prosveşenie»,1968. 

22.

 

Q.A.Clina Pedaqoqika.M., «Prosveşenie»1984. 

23.

 

Y.R.Arazov İskusstvo vospitıvat.M. «Prosveşenie»1985. 

24.

 

N.Kazımov Ali məktəb pedaqoqikası.,B., «Nijat»1999. 

25.

 

A.Aslanov İnjəsənət və tərbiyə, B. «Gənjlik»,1967. 

26.

 

A.Şükürov, Kulturologiya. B., «Elm»1998. 

27.

 

Ə.Tağıyev, Q.Əliyev, Kulturologiya. B., «Təbib»1997. 

28.

 

N.M.Kazımov, Tərbiyənin elmi pedaqoci əsasları, B. «Maarif», 1983. 

29.

 

Əhmədov N. XIX əsr Azərbayjan məktəbi,B., «Maarif»,1985. 

30.

 

Y.Talıbov, F.Sadıxov, S.Quliyev, Azərbayjanda məktəb və pedaqoci fikir tarixi, B. 

31.

 

«Ünsiyyət»,2000. 

32.

 

N.Tusi, Əxlaqi-Naziri, B., «Elm»1989. 

33.

 

M.Maxmudov, Problemnoe obuçenie»,M., «Prosveşenie»,1979. 

34.

 

Pedaqoqika, M. «Prosveşenie» 1981. 

35.

 

Pedaqoqika, B., «Maarif» 1993. 

36.

 

Xrestomatiya po pedaqoqike. M., «Prosveşenie»1976. 

37.

 

Ə.Həşimov, Azərbayjan xalq pedaqoqikası, B.,1993. 

38.

 

Ə.Ağayev, Pedaqoci fikrimiz: dünənimiz, bu günümüz, B.,2000. 

39.

 

Avestva. Azərbayjan klassik ədəbiyyatı kitabxanası. 

40.

 

Y.V.Zankov, Didaktika i jizn, M.1968. 

41.

 

S.Q.Şapovalenko «Metodika  prepodovaniya ximii v sredney şkole», M.,1963. 

42.

 

Kulturologiya, (Pod. red. Draça Q.V.) R-D,1997. 

43.

 

M.S.Kaqan, Kultura i  deyatelnost»M.1976. 

44.

 

L.Stoloviç, «Cizn, tvorçestvo i iskusstvo»,M.1978. 

45.

 

K.D. Uşinski, Seçilmiş əsərləri, (rusça) M.,1952.