Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

Didaktikanın qanunauyğunluqları. 

Biliklərə yiyələndirmə mürəkkəb, hər bir  öyrətmənin xüsusi  metodları olan çətin bir  prosesidir. Ona 

görə  də  ümumi  pedoqoji  prosesdən,  pedaqoji  tələblərdən  çıxış  edərək    öyrətmə    qanunauyğunluqlarının 

müəyyən edilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. 

Fəlsəfi  qanunlar  təbiət,  cəmiyyət  və  insan  təfəkkürünün  daxili  inkişaf  qanunauyğunluqlarını    əks  

etdirir.  Pedaqoji    qanunlarda  şəxsiyyət  formalaşdırılması,  onun  əqli,  əxlaqi,  fiziki  və  s.  cəhətləri  özündə  

birləşdirən inkişaf qanunları əsas  götürülür. Yəni pedaqoji qanunlar  formalaşdırmanın daxili  mahiyyətini,  

sosiollaşmasını özündə əks etdirir. 

Didaktika  öyrətmə  prosesi  kimi,  ümumi  pedaqoji    qanunauyğunluqlara  istinad  edən  xüsusi    öyrətmə  

qanunlarına malikdir. Rus alimləri L.V.Zankov  «şagirdlərin ümumi  inkişafı  öyrətmə üsulları,  qaydaları ilə   

şərtlənir»

9

  qanununu,S.Q. Şapovalenko «Şagirdlərin inkişafı təlimin  xarakteri və onun tələb  etdiyi  şərtlər  

əsasında  baş verir»

10

  kimi  didaktik  qanunları    əsas    götürmüşlər.  Onlar  bu    didaktik    qanunları  müəyyən 

edərkən K.D.Uşinskinin «əql nə qədər çox  faktiki  biliklərə  yiyələnərsə, bir o qədər onları yaxşı dərk  edər, 

yenidən  işləyər, bununla da o, inkişaf etmiş və guclü olar» müddəasına  əsaslanmışlar. 

 Uşinskinin  pedaqoji  və    psixoloji  təhlilinə  istinad  edən  L.V.Zankov  və  S.Q.Şapovalenkonun 

yuxarıdakı  müddəaları  dərketmənin inkişafının ümumi  qanunu kimi qəbul  edilib. 

           Didaktikanın  qanunauyğunluqları özündə  aşağıdakıları birləşdirir:  

1.  Təlim  prosesinin  müxtəlif  elementləri  arasındakı  qarşılıqlı  keyfiyyət  əlaqəsini  üzə  çıxarmaq  

məqsədilə  təhlillər aparmaq. Bu  təlim prosesinin  qanunauyğun  dərk olunmasının ilk  emprik səviyyəsidir. 

Bu yolla təlimdə  öyrənənlərin fəallığı  qanunu  müəyyən edilmişdir. 

2.   Öyrənilən hadisə və onun daxili  əsaslı struktur əlaqələrinin açılması, qanunu. Bu onu ifadə edir ki, 

yeni anlayış  formalaşdırılması  öyrənənlər üçün vacib,  təxirə  salınmaz olduqda baş verir. Yəni yeni faktın 

öyrənilməsi ehtiyacı yaradıldıqdan sonra öyrənmə səmərəli nəticə verir, elmin əsas anlayışları və qanunları 

öyrənənlərin dərk etmə səviyyəsini nəzərə almaqla səmərəli  mənimsədilir. 

3.     Öyrənilmişlərin təcrübədə  yoxlanılması qanunu. Bu da əsas və  həlledici qanun olub öyrənmənin 

səmərəliyini  təmin  edir.  Pedaqoji  prosesdə  bəzən  qanunla  onun    şəraiti  və  şərtləri  arasında    uyğunsuzluq 

yaranır.  Ümumiyyətlə  isə    didaktik  qanunlar  həmişə  həmin  prosesin    baş    verdiyi    şəraitlə  qarşılıqlı 

əlaqədədir. Pedaqoji  qanunauyğunluqlar  şəraitdən asılı olaraq  gah həyata  keçirilmiş prinsip kimi, gah da 

ənənəvi qaydaların həyata  keçirilməsi kimi çıxış  edir. Məhz  şəraitlə  qanunun qarşılıqlı əlaqəsi insanlara 

təbiət  və  cəmiyyət    qanunlarından  öz  məqsədləri  üçün    istifadə  etmə    imkanı  verir.  Bu  qanun  elmi 

pedaqoqikada  çoxdan    istifadə  edilir.  Qabağcıl  və  təcrübəli  müəllimlər  öyrətmə  prosesində    öyrənənləri 

bilik,  bacarıq  və    vərdişlərə  daha  səmərəli  şəkildə  yiyələndirmək  üçün    qanunla    onun  şərtləri  arasındakı 

                                                           

9

 Л.В.Занков «Дидактика  и жизнь» М.1968. 

10

 С.Г.Шаповаленко, «Методика  преподавания химии в средней школе», М.,1963,с.646 

 

---

əlaqənin  təzahürü üçün geniş imkan  yaratmağa  çalışır. Yəni  öyrənilən hadisə və fakt həmin sahənin daxili  

struktur mahiyyəti, əsas  anlayışları ilə əlaqələndirilir. Didaktika  – öyrətmə prosesi  əsasən ilk  əlamətinə 

görə  xarakterizə olunur: bir tərəfdən öyrətmə   prosesində məqsədyönlülük, ciddi ardıcılıq  gözlənilir, digər 

tərəfdən isə  öyrənmələrə  yaradıcı  fəallıq,  axtarıcılıq, müstəqil fəaliyyət göstərmək üçün imkan  yaradılır. 

Bu isə didaktikanın dialektikliyidir. Dialektikanın dialektikasının göstəriciləri isə öyrənənlərin əqli inkişafı, 

biliklərini  dərinləşdirmək və genişləndirmək səyləri, formalaşan elmi dünya görüş təşkil edir. 

Yuxarıda  deyilənlərdən  belə    gənaətə  gəlmək  olar  ki,    didaktika  uşaqların  –  öyrənənlərin  şüurlu  

fəaliyyətinə  istinad  edən  sistemli  şəkildə  biliklərə    yiyələnmə,  bu  əsasda  bacarıq  və  vərdişlər  

formalaşdırılmasından  ibarət  olan  təhsil  prosesini  öyrənir.  Onun    predmetini  öyrətmə  prosesi,  onun 

qanunları,  mənimsəmə  prosesində  didaktik  qanunauyğunluqların  mahiyyətinin  açılması  bu  qanunların 

həyata keçirilməsi şərtlərinin tədqiqi təşkil edir. Müasir didaktika sübüt etmişdir ki, təlimin səmərəliyi təkcə 

yiyələnmiş bilik, bacarıq və vərdişlərin həcmi ilə deyil həmçinin  materialların mahiyyətinin dərk edilməsi; 

qanun və  qanunauyğunluqların şüurlu sürətdə mənimsənilməsi  səviyyəsi ilə də  ölçülür. Didaktika  tədrislə 

bu  əlaqənin  qarşılıqlı  təsiri  şərtlərini,  mahiyyətini  açır.    Biliksizlikdən  bilikliyə,  bacarıqsızlıqdan  şüurlu 

sürətdə biliklərin tətbiqinə istinad edən bacarıqlılığa çevrilməsi yollarını, səmərəli vasitələrini tədqiq edir. 

Təlimin  qanunauyğunluqlarını  tədqiq  edən  didaktika  müxtəlif  tədris  fənləri  üzə  çıxarır.  Belə  ümumi 

qanunauyğunluqlardan biri tədris etmə  ilə  öyrənmə arasındakı əlaqədədir. Öyrədənin, müəllimin rəhbərliyi 

altında hər hansı elmi məlumatın mənimsənilməsi prosesində elmi məlumat, öyrənilən məsələ şüurlu sürətdə 

dərk edilir, onun əsas və köməkci əlamətləri və  xüsusiyyətləri haqqında təsəvvür  yaradılır, həmin hadisə və 

ya faktın digər hadisə və  faktlarla qarşılıqlı əlaqələri üzə çıxarılır, təcrübi əhəmiyyəti dərk  etdirilir, tətbiqi 

yolları  öyrədilir, uyğun məlumatların gələcəkdə  öyrədilməsi üçün  baza, zəmin yaradılır. 

Öyrətmə  qanunauyğunluqlarını  tədqiq  edərək  didaktika  yaş  və  uşaq    psixologiyasının  inkişaf 

haqqındakı  elmi  müddəalarına  istinad  edir,  öyrətmədə  psixi  proseslərin  inkişafı  qanunauyğunluqlarından 

istifadə  edir.  Bu  nöqteyi  nəzərdən  didaktika  üçün  pedaqoji  psixologiya  əhəmiyyətli  rol  oynayır.  Pedaqoji 

psixologiya  uşaqların  təlim  və  tərbiyə  prosesində  inkişafı    qanunauyğunluqlarını  açır,  bu  prosesdə  uşaq  

şəxsiyyətinin formalaşmasına verilən  psixoloji tələblərin mahiyyətini uşaqların inkişafı qanunları əsasında 

izah etsin.  

     Didaktikanın  tədqiq  etdiyi  ümumi  qanunauyğunluqlar  bütün  fənlərin  tədrisinin  xüsusi  cəhətlərini 

əhatə etmir. Bu spesifik xüsusiyyət və cəhətləri xüsusi metodikalar tədqiq edərək üzə çıxarır. Deməli xüsusi 

didaktikalar    didaktikanın  ümumi    müddəalarına  istinad  edərək  ayrı-ayrı    fənlərin  tədrisinin  spesifik  

xüsusiyyətlərini üzə  çıxarır. Digər tərəfdən xüsusi didaktikalar həmdə ümumi didaktikanın konkret tətbiqi 

sahəsi kimi çıxış  edir, onun zənginləşməsinə,  inkişafına səbəb olur. Belə ki, xüsusi  didaktikalarda  baş 

vermiş hər hansı yenilik  ümumiləşdirilərək  ümumi didaktikaya ötürülür və burada isə yeni didaktik qanun 

kimi tədqiq edilir. Ümumi didaktik qanunlar öyrətmə   mövcud olan bütün sahələrdə tətbiq edilir. Sistemli 

təlim  müəssisələrində olduğu kimi digər  müəssisələrdə də öyrətmə xarakterli işlərdə didaktikanın qanunları 

tətbiq  edilir.  Məsələn    mədəniyyət  müəssisələrində  müxtəlif  tip  dərnəklərdə,  istehsal  prosesində    usta  – 

şagird    münasibətlərində,  islah  əmək    koloniyalarındakı  təlim    xarakterli    işləri,  yeni    tamaşaların 

hazırlanması, istehsal prosesinə yeniliklərin tətbiqi və s. bu  qəbilədən olan  işlərdir.  Didaktika nəzəriyəsi 

istehsalın tələbi, yeni ictimai iqtisadi tələblər əsasında dəyişir, inkişaf edir.