Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmişdir

dünya 
fəlsəfəsinin ilkin başlanğıcı olan
“Avesta”nın
on iki min inək dərisinə yazılmış “nask”dan 
(hissədən) ibarət əlyazması olub. Isgəndər yunan fəlsəfəsinin öz əsasını “Avesta”dan 
götürdüyünü bildiyi üçün əsası, ilk mənbəyi “Avesta”nı yandırıb, kahinləri kütləvi məhv 
etdirib, çünki kahinlər bu əsərlərin canlı kitabları, daşıyıcıları idilər.
“Avesta” ümumən 
21 cilddən (bütövlükdə 815 fəsildən) ibarət imiş. “Nask” adlanan bu cildlərin ilk yeddisi 
dünyanın və insanın yaranmasına, yeddisi əxlaq, hüquq və dini qanunlara, son yeddi cild isə 
təbabət və astronomiyaya həsr olunub. Dünyanın yaradılışı (Tanrıdan, Od, Su, Torpaq, yəni 
havadan) insanın yaranması, göylərin yerlə qovuşması fəlsəfi dünyagörüşü “Avesta”da olduğu 
kimi, “Bilqamıs”da, “Orxon-Yenisey”də də əks olunub. “Üzə Gök Tənri asra yağız yir 
qılıntukda ekin ara kişi oğlı qılınmış – Üstümüzdə Göy tanrı aşağıda Yerlə qovuşduqda ikisinin 
arasında insan oğlu doğulmuşdur” (9,1). 
Yunan mənbələrində isə, məsələn, smirinli Hermodor və Hermipp Zərdüştün Troya 
müharibələrindən beş min il əvvəl, Ərəstunun (Aristotelin) müəllimi Platonun ölümündən altı 
min il əvvəl, Ksanf isə Kserksin Yunanıstana basqınından altı min əvvəl yaşadığını qeyd 
etmişlər. 
Eləcə də eranın ilk əsrlərində qədim Azərbaycan 
dövlətinin adı ilə adlandırılan Alban əlifbasının, yazıların da taleyi eyni olub: “erməni 
Qriqoryan kilsəsi Bərdə şəhərinin çox zəngin kitabxanasını, oradakı bütün qiymətli kitablar və 
əlyazmalarını yandırıb, külünü Tərtər çayına axıdıb”(14). Isgəndər dünya fəlsəfə elminin 
başlanğıcının Yunanıstana aid etmək üçün, ermənilər əlifbanı mənimsəmək üçün bu cinayətə 
əl atıb. F. Məmmədova öz tədqiqatlarında bu faktı sübut edir: “ V – X əsrlərdə Alban ədəbiyyatı 
alban dilində yazılıb. Sonra hamısı ermənicəyə çevrilib və əsli məhv edilib” (16, 3, 33, 35).
Ərəb işğalçıları da belə edib. Ingilis alimi D. Uilber yazır: “Elə ki, ərəblər İranı işğal 
etdilər, əksər farslar islamı qəbul elədilər. Kim ki, köhnə inamı (zərdüştlük nəzərdə tutulur) 
saxladı, Hindistana köçüb getdi, onları orada fars adlandırmağa başladılar, qalanları isə İranın 
ayrı-ayrı yerlərində ( Tehran, Yezd və Geranda) gizli şəkildə öz dinlərini saxladılar” (30,4).
E. Əlibəyzadə dünyanın məşhur alimlərinin tədqiqatlarına əsasən belə qənaətə gəlir ki, 
ərəblər türk dünyasını fəth edərkən ona üç ağır zərbə vurdular: 1)ilk növbədə türkün vahid 
kökünə balta çalıb onu parça-parça etdilər, onun vahidliyini pozdular...; 2) türkün inamını 
qırdılar...; 3) türkün qədim və tarixi- milli əlifbası – yazı mədəniyyəti itirildi, məhv edildi (3, 
86). 
Elə bu səbəbdən biz yazının sonrakı mərhələlərdəki vəziyyətini əks etdirən yazı 
nümunələri haqqında söz deyə bilmirik. XIX əsrin 80-85-ci illərində bir dəstə fransız şeyx 
Nizami məzarını özbaşına qazaraq bir sıra naxışlı daşları və əntiqə şeyləri aparmaq istəyir. 
Hacıbəyli kəndinin əhalisi onlara mane olur. Fransa dövlətinin çara şikayətindən sonra böyük 
Nizaminin məzarından götürülmüş qiymətli əşyalar əhalidən geri alınıb fransızlara verilir (9,3).
Azərbaycan əlyazmaları ilə məşğul olan fransız səyyahı E. Bloşe 
“Türk əlyazmaları kataloqu” kitabında bir əlyazmadan danışarkən göstərir ki, bu əlyazmasında 
Nizami, Fəddi, Ətai, Fəthi, Nəsimi və b.-nın türkcə şeirləri saxlanmaqdadır (9,3). 
Azərbaycan qədim yazı mədəniyyətinin soyqırımı indi də davam edir. Kəlbərərin qaya 
rəsmləri və yazı işarələrinin ermənilərin öz adına çıxması buna sübutdur. 
Gəmiqaya-Qobustan əlifbası ilə Orxon-Yenisey əlifbalarının müqayisəsi də maraqlıdır. 
Bu müqayisə ilk öncə belə qənaətə gəlməyə imkan verir ki, onlar fərqli əlifbalardır. Bu 
abidələrdə yazı işarələri yaradılarkən onlara yanaşmanın özü fərqlidir. Orxon-Yenisey yazısı 
türk həyat tərzinin, cəngavərlik rəmzinin simvolunu (çadır, yay, ox, süngü, qılınc) təsvin edən 
işarələr əsasında yaranmışdır. Gəmiqaya-Qobustan yazıları isə fəlsəfi düşüncə, inam, etiqadı 
simvollaşdıran işarələr əsasında yaranıb. 

---

Gəmiqaya-Qobustan abidələrindəki işarələr, səslər daha çox müasir dövrlə səsləşir. İlk 
öncə belə təəssürat yaranır ki, Orxon-Yenisey əlifbası daha qədimdir. Səsləri ifadə edən işarələr 
(yay, ox, süngü, qılınc, çadır, alaçıq) daha ilkin, ibtidai başlanğıcdan xəbər verir. Kosmik 
düşüncə, Günəş, Ay, ulduzlar, göydən enən adamlar, şifrələnmə, məxfilik və s. daha sonrakı, 
inkişaf etmiş dövrün, təfəkkürün, sanki sivil dünyanın məhsuludur. Lakin tarixi mənbələrdəki 
məlumatlar, dünyanın məşhur alimlərinin tədqiqatları, faktlar (“Avesta”nın dünya fəlsəfəsinin 
ilkin başlanğıcı olması; Zərdüştün ulduzlara sitayiş etməsi və s.) Gəmiqaya–Qobustan 
yazılarının, Orxon-Yenisey”dən sonrakı sivilizasiyanın; yaxud ondan götürülmə olduğu 
fikrindən daşındırır. Bəlkə də, daha qədim olması qənaətinə gətirir. Əlbəttə, burada 
mütəxəssislərdən gözləntilər çoxdur, daha ciddi araşdırmalar gözlənir. Amma araşdırma və 
düşüncələr hələlik belə qənaətə gəlməyə imkan verir. 
Gəmiqaya–Qobustanda 
hərfi ifadə edən yüzə yaxın işarə var. Bu əlifba ilə yazılmış bütöv mətnlər hələlik əldə 
edilməmişdir. Lakin Şumerli türk (şumer) əlifbasının azı altı min il əvvəl mövcud olduğu 
məlumdur. “Gəmiqaya-Qobustan Şumerli türk əlifbası ilə bütün hərfləri və piktoqrafları ilə tən 
gəlir (8, 16). İ. Cəfərzadə hesab edir ki, Qobustanda rəsmlərin cızılması e.ə VIII minillikdən 
– bizim eranın II minilliyinin əvvəlinədək davam edib (7).
Uzun müddət Gəmiqaya-Qobustan yazıları üzərində ciddi tədqiqatlar aparan Ə. Fərəzli 
belə qənaətə gəlib ki, Orxon-Yenisey səsləri Azərbaycan əlifbasının səsləri ilə eynilik yaratmır. 
Bu qədim Altay türklərinin dili ilə Azərbaycan dilinin səsləri arasında fərqlə bağlı ola bilər. 
Orxon-Yeniseydə yalnız görünən şərtilikdən danışmaq olar. Gəmiqaya-Qobustanda isə yazı 
işarələri səslərə və məzmun – koda daha yaxındır. Orxon-Yeniseylə müqayisədə Gəmiqaya-
Qobustanda hərflər daha tamdır, bütövdür.
Gəmiqaya-Qobustan əlifbası belə 
bir həqiqəti təsdiq edir ki, əlifba uzun illərin təcrübəsindən, sınaqlarından keçərək insan 
kollektivinin, etnosun – xalqın soy psixologiyasına, dünyagörüşünə, dil və din birliyinə 
əsaslanaraq, piktoqraflar – şəkilli sözlər, damğalar, rəmzlər toplusundan seçilərək, bir sapa 
düzülərək, formalaşaraq yaradıla bilər. Əlifba məhz əlifba kimi formalaşana qədər bir neçə 
mərhələdən keçir. 
Azərbaycan ərazisində tapılmış Gəmiqaya, Qobustan, Kəlbəcər, 
Mingəçevir və s. qədim yazılı abidələr “Avesta”dan, şumer (türk) oxşəkilli yazılarından bu 
yana hamısının eyni etnosun – xalqın inam və etiqadının, dünyagörüşünün təzahüründən 
yaranmış yazı mədəniyyətinin nümunələri olduğu görünür və bir qədər irəli gedərək demək 
istərdik ki, müasir əlifbaların əsasında qədim türk düşüncəsinin məhsulu olan əlifbalar dayanır. 
Ə.Dəmirçizadə “Azərbaycan yazılı ədəbi dil” anlayışının müəyyənləşdirilməsi zamanı 
onun ümumxalq Azərbaycan dili əsasında yaradılmış bir yazılı dili kimi başa düşməyin vacib 
olduğunu göstərirdi. Beləliklə, yazılı ədəbi dil ümumxalq dili əsasında formalaşmış şifahi ədəbi 
dilin yazıda sabitləşməsi deməkdir. Baxmayaraq ki, qədim dövrlərdən Azərbaycanda yazı, 
məktəb eləcə də təhsil sistemi mövcud olmuşdur. Deməli, Azərbaycan yazılı ədəbi dilinin 
yaranması dövrünün müəyyən edilməsində əsas şərt ümumxalq Azərbaycan dilinin yaranması 
ilə meydana çıxan yeni keyfiyyətli yazını başa düşmək lazımdır. Yazının tarixinə ekskurs 
etməyimizin səbəbi bu mənada vacibdir.