Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmişdir

Gəmiqaya-Qobustan yazılı işarələri.
Yer Gəmiqaya-
Qobustan yazılı işarələri– göy əlaqələrini, Günəşin, Ayın, ulduzların müşahidəsindən yaranan 
bilikləri, kosmik düşüncəni, ətraf mühiti əks etdirir. “Tanrıçılıq, odsevərlik” inamına əsasən 
soldan – sağa – Od tanrıya – Günəşə sarı yazılıb(8, 18). 
Əzəli və əbədi od – su ikilisindən ucalıq – dəqiqlik prinsipinə uyğun yaranmış işarələr 
əsasən bunlardır: 
Ө – su, + - od => O (od və su) – Ө – kiçik su (göl), kiçik su 
dalğası;
M – böyük su, çox su (dəniz), uzun dalğa;
A – göy öküzünün (öküz bürcünün) başı, piktoqrafı - \/ “alov” sözü (öküz bürcü od 
ünsürüdür); 
A – adam, sanki yeriyən adam; 
B – buta forması, başlanğıcdan törəmə, həm də “insan” piktoqrafı; 
L - əl, ayaq piktoqrafları;
O – Yerin və Günəşin piktoqrafı. 
Deməli, 
Yerin 
yumru 
planet (O) olması, bu ərazinin sakinlərinə qədim türklərə 8 – 10 min əvvəl bəlli olub. 
“Gəmiqaya-Qobustan” abidələrində “göydən gələn adamlar”ın təsvirlərinə də rast 
gəlinir. Qobustan qayalarında belə təsvirlər daha çoxdur. Doğrudanmı ulularımız “göydən 
gələn adamlar”ın, yadplanetlilərin rəsmini çəkiblər? Belə əlaqə olubmu, yoxsa təxəyyülün 
məhsuludur? Bəlkə bu təsvirlər “göydən gəlmə” yazı işarələri, onu çəkənlərin düşüncələrinin, 
təsəvvürlərinin, xəyallarının əksidir. İstənilən halda cavabdan asılı olmayaraq bu yazılar e.ə. 
VIII – VI minilliklərdə Azərbaycan ərazisində mədəniyyətin inkişafından, dünyagörüşünün 
səviyyəsindən, inam və etiqadından, eyni zamanda yüksək yazı mədəniyyətindən xəbər verir. 
Bu inam və etiqadların kökləri isə “Avesta”ya gedib çıxır. O vaxta qədər Cənubi Azərbaycanın 
və indiki İranın müəyyən əraziləri Madanın tərkibində olmuşdur. E.ə. 550-ci ilə qədər Mada 

---

Azərbaycan mağlarının başda durduğu bir dövlət, böyük bir imperiya olmuşdur (12,249). 
Mağlar dünyanın və Azərbaycanın ən qədim tayfalarından biri olmuşdur. Mağların vətəni indi 
bir hissəsi Şimalda, bir hissəsi Cənubi Azərbaycan ərazisində olan Muğan olmuşdur. 
Qədim dünyanın ən bacarıqlı adamları olan babalarımız mağlar xüsusi hərəkətlər və 
sözlərlə insanlara təsir etmişlər. 
Mağların dini totemlərdən, animızmdən, fetişizmdən mütərəqqi olub, tədricən səma 
allahlarına və oradan təkallahlığa aparan yolun ən mühüm nöqtəsində dayanmışdı. İnsanlar 
arasında təbiətə, aya, günə, ulduzlara, torpağa, suya sitayiş güclənmiş, nəslin, qəbilənin 
başçısına sitayiş ilahi qüvvələrə-allahlara sitayişə çevrilmişdir. Təsviri incəsənətin inkişafında 
da mağların böyük rolu olmuşdur. Mağlarla bağlı bütün izlər də Azərbaycandadır. 
Deməli, Azərbaycan ərazisi ən qədim yaradıcı insanların məskəni olmuşdur. Şumerlər 
çoxallahlı idilər. Çoxallahlılıq magiyadan sonrakı hadisədirsə, deməli, mağ mədəniyyəti daha 
qədimdir və mağlar Şumer mədəniyyətinin inkişafına təkan verə bilmişdir. E .ə. IV əsrdə 
Şimali Azərbaycanda Albaniya, cənubda Atropatena dövləti yarandı.
Q. Kazımovun fikrincə mağ və qam sözləri bir kökdəndir. Qamlar maqların sonrakı 
nəsilləridir. Herodot Qa(u)matanın mağ olduğunu qeyd edir. KAHin sözünün də 
formalaşmasına səbəb olmuşdur. Deməli, “Kitabi-Dədə Qorqud” da Qam Gan oğlu xan 
Bayındır öz kökünü ulu əcdadları Mada mağlarından almışdır. (12, 264) 
Diogen yunan mənbələrinə ( Ərəstunun “Maqlar haqqında”, Dionun “Tarix” əsərinin 
V kitabına və Hermodora) əsasən Zərdüştün ulduzlara sitayiş etdiyini söyləyir: “Onlar 
cadugərliklə məşğul deyildilər, maqların əvvəlincisi ulduzlara sitayiş edən Zərdüşt olmuşdur” 
(29,65). 
Bakının simvoluna çevrilmiş, əfsanəvi, sirli Qız qalası - 
İçəri şəhər kompleksi kahin maqların min illər boyu gizli saxladıqları Yaranış və Kainat 
haqqında fəlsəfi baxışları özündə əks etdirən sənət möcüzəsidir (5,36). 
Tədqiqatçılar Qız Qalasının tarixi təyinatının, arxitekturasının sirlərini açmağa 
çalışmış, bir qismi onun yaranışını kosmosla bağlayır, digərləri isə ulu babalarımızın kosmik 
düşüncələrinin məhsulu kimi qəbul edirlər. Istənilən halda Qız qalası - İçəri şəhər abidə 
kompleksi yüksək mədəniyyətin, eyni zamanda yazı mədəniyyətinin tərkib hissəsi kimi 
möhtəşəm abidədir.
İçəri şəhər və Qız qalası Ulduzlu 
göyün simvolu kimi yaranıb. Bu ideya əvvəlcə onun yaradıcılarının fikir və düşüncələrində 
yaranıb, Qobustan qayalarında əks olunub. Qobustandakı Ulduz hərflərin işarələrinin 15 olması 
faktı buna tam əsas verir: “ Bu inam və etiqadın kökləri də “Avesta”ya gedib çıxır. 
İçəri 
şəhərin 14 qala bürcü və 15-ci bürcün Qız qalası olması; hələ Xəzərin ləpələri Qız qalasının 
divarlarını döyəclədiyi vaxtlarda Qız qalası və İçəri şəhərin əksi dənizdə bütövləşəndə 14 qala 
bürcünün dənizdəki əksi ilə birlikdə 28 olması da kosmik düşüncələrin məhsuludur: Ayın 28 
gün ərzində öz səyahətini başa vurması, Qız qalasının 28 metr hündürlükdə olması, adının Qız 
(Venera) planeti ilə bağlı olması və s. (5,8). Deyilənlərə görə Qız qalası ilk əvvəl rəsədxana 
kimi nəzərdə tutulub, hətta onun yad planetlilər tərəfindən tikildiyi də söylənilir. Zərdüştü, 
zərdüştlüyü bu torpağın yetişdirməsindən xəbər verir. Odlar yurdu adlanan Azərbaycan da 
sanki zərdüştlüklə yoğrulub.
Yuxarıdan baxarkən Qız qalasının 9, “buta” formasında olması ulu əcdadlarımızın 
kosmik düşüncələrinin modeli, yaradılış abidəsinin simvolu kimi heyrət doğurur. Qala 
qapısının üstündə iki şir və ortada bir öküzün təsviri verilib. Martın 21-də öküz bürcünün 
döyüşdə öz yerini şir bürcünə təhvil verməsi (qışın yaza təslim olması) Qobustanda Novruz 
bayramı səhnəsində də təsvir olunub. Bu təbiət hadisəsi şumer qəhrəmanlıq dastanı “Enmerkar 
və Aratta ölkəsi”, “Kitabi-Dədə Qorqud”da da əks olunub. Bütün bu faktlar, bir-birini izləyən 
və bir-birini tamamlayan bu piktoqrafik yazı işarələrinə Azərbaycanın bir çox yerlərində rast 
gəlinməsi; abidələrdə, dastanlarda əksi möcüzələrlə dolu, sirli yazı mədəniyyətinin bu ərazinin 
əzəli sakinlərinə məxsus olduğunu təsdiq edir. Sirrini qorumaq, başqalarından gizlətmək qədim 
yazılı abidələrimizin sanki başlıca səciyyəvi xüsusiyyəti olub. “Avesta”nın qoruyucuları 

---

mağlar da çox mühafizəkar idilər, sanki onlar “zərdüştlüyün Qərbdə yayılmasına ciddi 
müqavimət göstərirdilər” (18,61). Buna görə mühafizəkar və məharətli mağlar artıq 
təkmilləşmiş Şumer mixi yazıları əsasında “Avesta”nın özünəməxsus əlifbasını yaradırlar. Bu 
da yazı mədəniyyətinin yüksək göstəricisidir.
Əbu Reyhan Biruni 
“Avesta”nın yaradıcıları olan mühafizəkar mağların “başqalarının bu kitabdan bilik alma 
imkanı olmasın deyə, hərflərin sayı bütün başqa dillərin hərflərinin sayını ötüb keçir” – 
demişdir (18, 206).
“Kitabi-Dədə Qorqud”da oğuzların da soykökü, 
mənsubiyyəti, inamı, etiqadı məxfidir, şifrələnib. Qazan xan öz soyunun “Ağ qayanın 
qaplanının erkəyinə”; “Ağ sazın (gölün) aslanına”; “əzvay qurd əniyinin erkəyinə”; “Ağ sunqur 
quşu erkəyinə” mənsub olduğunu söyləyir.
Nağıllarımızda da sehrli 40 
qapını açmaq, qaranlıq dünyadan işıqlı dünyaya çıxmaq bu düşüncənin təzahürü və davamıdır. 
Bu sirlər, işarələr N.Gəncəvi yaradıcılığında da davam edir. N. Gəncəvinin “İsgəndərnamə” 
poemasında makedoniyalı İsgəndər ruslarla üç dəfə döyüşür, halbuki tarixdən İsgəndərin 
ruslarla döyüşü məlum deyil. N.Gəncəvi yaradıcılığının təxəyyülünün məhsulu olan bu faktlar 
nəyə işarə edirdi? Nizami hələ öz sağlığında uzaqgörənliklə “Xosrov və Şirin” poemasında 
məzarının tamamilə uçub dağılacağını xəbər vermişdir. Isgəndər bəy Münşi “Aləmarayi – 
Əbbası”əsərində yazır ki, 1014 – cü ildən (yəni 1606 – cı il) Nizaminin məzarı tamamilə 
baxımsız qaldı. 
Gəmiqaya-Qobustan işarələrinin – hərflərin 
məzmunu sirlidir, sanki şifrələnib. Bu sirlərlə dolu möcüzə bizim dilimizin səslərinin 
ahəngində, musiqidə, memarlıqda, xalçaçılıqda, rəqslərdə əks olunub. Yalnız türk düşüncəsinin 
genetik daşıyıcıları olan xalq bu gizli kodları – piktoqrafları, səslərin harmoniyasını, ecazkar 
musiqini – muğamlarımızı, xalçalarımızdakı naxışların sirlərini, rəqslərimizdəki mənanı duya 
bilər. Zənnimizcə, müasir dövrümüzdə xalçalarımız, rəqslərimiz qədər gen yaddaşımızın, etnik 
düşüncə və soykökümüzün bu sirli möcüzələri olan naxışları və işarələri – piktoqrafları özündə 
yaşadan və təbliğ edən başqa ecazkar qüvvə yoxdur. Başqa xalqlar nə xalçalarımızı, nə də 
rəqslərimizi “oxuya” bilir, “sirrini” bilir. Azərbaycan xalçaları qədim yazı mədəniyyətinin 
daşıyıcıları, tərkib hissəsidir.