Orfoepik normalar.
Dilin orfoepik normaları şifahi nitqlə tənzimlənir, bu proses
birdən-birə deyil, tarixən formalaşır, sabitləşir, milli dilin norması kimi müəyyən olunur.
Orfoepik normalara uyğun tələffüz ünsiyyət prosesini sadə və anlaşıqlı edir. Müasir
dövrümüzdə şifahi nitqin cəmiyyətdə geniş ünsiyyət vasitəsi kimi rolunun artması, elmi
məclislərdə, qurultay, konfrans və yığıncaqlarda ondan istifadə düzgün tələffüzün sosial rolunu
artırmışdır. Düzgün ədəbi tələffüz qaydaları hansılardır?
Ümumiyyətlə, orfoepiya müxtəlif məqam və şəraitdə işlənən sözlərin qabığını təşkil
edən səslərin yerinə görə necə, hansı məxrəcdə, hansı çalarlıqda tələffüz normaları sistemidir
(3,188).
Azərbaycan dilçiliyində orfoepik normalara aid bəzi tədqiqatlar aparılmışdır.
Müasir Azərbaycan dilinin
orfoepik qaydalarına sait və samitlərin (fonemlərin)
tələffüzü, qrafik şəraitdə tələffüz, morfoloji şəraitdə tələffüz, sintaktik şəraitdə tələffüz
daxildir.
Fonemlərin tələffüzünə aid normalara
saitlərin uzun, qısa, uca, alçaq tələffüzü,
samitlərin karlaşması və cingiltiləşməsi, tələffüz zamanı səsin düşməsi və s. daxildir.
Saitlərin orfoepik normalarının
müəyyənləşdirilməsi başlıca şərtdir. Saitlər dilin
lüğət və qrammatik vahidlərini formalaşdırıb təzahür etdirən mühüm fonetik ünsürlərdir.
Saitlərlə bağlı qanunlardan olan saitlər ahəngi, saitlərlə samitlərin ahəngi qanunlarının məna
və ahəngdarlıq baxımından, məsələn, şəkilçilərin yazılış və tələffüzündə çox mühüm rolu var.
Ədəbi tələffüzdə sözlərin düzgün tələffüzü ilə yanaşı, ifadə və cümlələrin də tələffüzü
nəzərdə tutulur. Burada da saitlərin rolu böyükdür. Çünki vurğu və intonasiya ilə əlaqədar
saitlərin vurğulu, vurğusuz, ucadan,alçaqdan, uzun, qısa və s. tələffüzü əsasdır.
Samitlərin tələffüzü
də orfoepik normalar baxımından zəruridir. Ə.Dəmirçizadə
samitləri dilin maddi vəsaiti, saitləri isə dilin formalaşdırıcı vəsaiti adlandırır (5,187).
Samitlərin dəyişməsi dilin əsas vahidləri hesab olunan sözlərin dəyişməsinə, bu isə sözlərlə
ifadə olunan mənaların dəyişməsinə səbəb olur: at, ad, al, az, aş, as, aç, ac, ar, an və s.
Dostları ilə paylaş: |