Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Q.Leybnis 
(1646-1716) tərəfindən tənqid edilmişdir
. O özünün substansiyaların 
çoxluğu tə
'
limini yaratmışdır. Bu tə
'
limdə mövcud substansiyalar monad 
(yunanca vahid, vəhdət sözündəndir) adlanır. Mə
'
lum olduğu üzrə hələ an-
tik dövrdən e
'
tibarən mahiyyət (substansiya) anlayışı vahid, bölünməz 
mə
'
nasında işlənirdi. Leybnis də monadanı sadə, hissələrdən təşkil olun-
mayan və bölünməz hesab edirdi. Bu o deməkdir ki, monada maddi- cis-
mani şəkildə, məsafəyə malik ola bilməz, çünki bütün maddi və məsafəyə 
malik şeylər sonsuz sayda bölünəndir. Leybnisin fikrincə hər bir 
monadanın mahiyyətini məsafə deyil, fəaliyyət təşkil edir. Fəaliyyəti isə 

---

89 
mexaniki səbəblərin köməyilə izah etmək qeyri- mümkündür. Çünki o 
təsəvvür, qavrayış, yaxud da cəhdlər kimi çıxış edir. 
Leybnisə görə monadların fəaliyyəti onların daxili 
vəziyyətinin 
fasiləsiz olaraq dəyişməsində ifadə olunur
. Bunu insan öz qəlbinin 
həyatını seyr etməklə müşahidə edə bilər. Onun fikrincə monadlar hissələrə 
malik olduqda qəlb, zəkaya malik olduqda isə ruh kimi çıxış edir. Qeyri- 
üzvi təbiətdə isə onlar çox vaxt substansional formalar adlandırılır. 
Beləliklə dünyadakı hər şeyin canlı və ruha malik olduğu 
göstərilirdi. Leybnisin fikrincə hətta kiçik bir maddi hissəcikdə də canlı 
mövcudatların- monadların bütöv bir aləmi mövcuddur. 
Leybnisin monadanı insan qəlbi ilə eyniləşdirən tə
'
limi Dekartın 
zəkalı qəlbi bölünməz başlanğıc hesab edən tə
'
liminə yaxındır.Lakin onlar 
arasında fərq də mövcuddur. Belə ki, Dekart bölünməz hesab etdiyi ağılı 
bütün qalan təbiətə qarşı qoyurdu. Leybnis isə əksinə olaraq göstərirdi ki, 
bölünməz monadlar bütün təbiətin mahiyyətini təşkil edir. 
Leybnisin işləyib hazırladığı