Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

zərurət və təsadüf məsələsi 
də spesifik 
qoyulmuşdur. Istər təbiət prosesinin labüd qanunauyğunluğu olan zərurət 
və istərsə də zəka və ədalətin təntənəsi olan zərurət, təsadüfün o biri 
tərəfində, sanki başqa ölçüdə olan bir şey hesab olunurdu. 
Təsadüf ilə zərurətin, fərdi ilə ümuminin bir- birindən ayrılıqda 
götürülməsi XVIII əsr təfəkkürünün xarakterik cəhəti idi. Burada zəka 
mücərrəd- ümumi başlanğıc kimi, formal qanun kimi çıxış edirdi. 
Fransız materialistləri təbiətdəki zərurəti
dünyanı və insanları 
idarə edən yeganə qüvvə kimi götürürdülər. Alman maarifçiləri isə bu 
zərurəti panteist mə‟nada başa düşülən dünya zəkası ilə eyniləşdirməyə 
meyl edirdilər. Onların fikrincə dünya zəkası insanın şüurunda birinci 
növbədə əxlaqi qanun kimi, ictimai həyatda isə hüquq kimi çıxış edir. 
Zərurətin iki növü (kortəbii təbii və dərk olunmuş zəkalı) bir- birindən 
fərqləndirilirdi. 
Maarifçilik 
dünyabaxışında insana münasibətin təkamülü də 
səciyyəvidir
. Insanın təbiətən günahkar olduğu haqqında xristian ehkamı 
ilə mübahisədə fransız materialistləri göstərirdilər ki, insan öz təbiətinə 
görə xeyirxahdır. Onların fikrincə insanın həyatını qoruyub saxlamaq 
fəaliyyətində heç bir yamanlıq yoxdur. Buna görə onun istəklərinin ifadəsi 
olan hissləri, ləzzət almağı sevməsi və əzabdan yaxa qurtarmağa çalışması 
təbiidir və deməli yaxşıdır. 
Maarifçilərin sensualist dünyagörüşünün əsası belə idi. Təsadüfi 
deyildir ki, Helvetsi və Kondilyak hiss ilə zəkanı mahiyyətcə eyniləşdirirdi, 
Didro da müəyyən mə‟nada buna yaxın olub zəkanı «ümumi hiss» hesab 
edirdi. Russo insan təbiətini müdafiə edir və göstərirdi ki, insandakı təbii 

---

93 
əsasın sivilizasiya tərəfindən təhrifi və tapdalanması, yamanlığa və 
ədalətsizliyə gətirib çıxarır. 
XVIII əsr fəlsəfəsində fərdi və ümumi, təbii və sosialın münasibəti 
problemlərinin həlli bir növ antik dövrdə sofist tə‟liminin yenidən 
canlandırılmasını xatırladır. Fransız maarifçiləri də sofistlər kimi insanın 
təbiət mövcudatı olmasından çıxış edir və buna görə də hissi meyllərə əsas 
keyfiyyət kimi baxırdılar. Buradan da onların idrak nəzəriyyəsində sensua-
lizm və etikada isə gedonizm mövqeyində durması irəli gəlirdi. 
XVIII əsr fransız filosoflarının mühüm bir xüsusiyyətini onların