Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

metafizikanın sensualistcəsinə tənqidi 
verilmiş və empirik idrak nəzəriyyəsi işlənib hazırlanmışdır
. Burada 
həm də təbii hüquq nəzəriyyəsinin prinsipləri, yüksəlməkdə olan burjua 
sinfinin tələbatını ifadə edən təbii- hüquqi ideal ifadə olunmuşdur. Lokka 
görə insanın 
üç əsas hüququnu ondan almaq olmaz: yaşamaq hüququ, 
azadlıq və mülkiyyət hüququ
. O mülkiyyət hüququnu insan əməyinin 
yüksək qiymətləndirilməsi ilə əlaqələndirirdi. Klassik burjua siyasi 
iqtisadının nümayəndələri kimi o da göstərirdi ki, hər kəsin mülkiyyəti 
onun əməyinin nəticəsidir. Maarifçilərin əksəriyyəti kimi Lokk ayrıca 
fərdlər və onların xüsusi mənafeylərindən çıxış edirdi. Hüquqi qaydalar hər 
bir adamın gəlir əldə etmək imkanını tə
'
min etməlidir, bu şərtlə ki, qalan 
adamların azadlığı və xüsusi mənafeyi də qorunsun. 
XVIII əsr fəlsəfəsində insan bir tərəfdən ayrıca, təcrid olunmuş fərd 
kimi götürülürdü, elə bir fərd ki, o özünün xüsusi mənafelərinə uyğun 
fəaliyyət göstərir. Digər tərəfdən əvvəlki, (burjuaziyaya qədərki) ümumilik 
formaları ləğv olunur, onların yerinə yeni- hüquqi ümumilik irəli sürülür, 
onun qarşısında bütün fərdlərin bərabər olduğu göstərilirdi. Bu yeni ümu-
milik naminə maarifçilər konfessional, milli və silki həddlərdən azad 
olmağı tələb edirdilər. 
O dövrün bədii əsərlərində müsbət qəhrəman surəti aşağıdakı 
keyfiyyətləri ilə səciyyələnirdi: mühakiməlilik, vicdanlılıq, əməksevərlik 

---

92 
və genişürəklilik. «Bu yeni qəhrəmana- «dünya vətəndaşı»na bu və ya 
digər formada öz məhdud dairəsinə qapanmaq yad idi. O hər bir xalqda,hər 
bir təbəqədə və hər bir itaət edənlər arasında «yaxşı adam» axtarıb tapmalı 
idi. 
XVIII əsr fəlsəfəsinin həll etməyə cəhd göstərdiyi başlıca məsələ 
yalnız öz xüsusi mənafelərini, eqoizmi və öz təmənnasını əldə rəhbər tutan 
«xüsusi adam»la bağlı idi. Fərd ilə zəka və ədalət daşıyıcısı olan 
«ümumiyyətlə insanın» bir araya sığmaz olduğunu göstərirdi. Onun 
nümayəndələri göstərirdilər ki, xüsusi mənafeli eqoist fərdlər bir yerə 
cəmləşdikdə onlar arasında hamının hamıya qarşı mübarizəsi baş verir. 
Zəkalı və hüquqi əsasa gəlincə isə qeyd olunurdu ki, onun daşıyıcısı öz 
eqoist istəklərinin və instinktlərinin əsiri olan empirik fərd deyil, məhz 
«ümumiyyətlə insan»dır, insan növünün ideal nümayəndəsidir. Bu sonralar 
Kant tərəfindən «transendental subyekt» adını almışdı. Eqoist fərd ilə 
«ümumiyyətlə insan» arasında gedən mübarizə XVIII əsr ədəbiyyatında da 
əsas xətti təşkil etmişdir. 
XVIII əsr fəlsəfəsində