Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Lakin burada maa-
rifçilik sırf milli zəmində, ölkənin ictimai inkişafının zəruri tələbatı 
kimi yaranmışdı
. Bunu ondan görmək olar ki, hətta rus və Avropa 
mədəniyyətindən gələn ideyaların özü də burada milli gerçəklik 
prizmasından keçərək, özünəməxsus tərzdə təzahür edirdi. 
Başqa ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycanda da maarifçilik fəlsəfəsi 
ümumdemokratik ideologiya fonunda təşəkkül tapmışdır. Bu ideologiya 
uzun müddət (XIX əsrin II yarısından başlayaraq XX əsrin əvvəlləri də 
daxil olmaqla) xalqın ictimai şüuruna, onun bütün tərəflərinə dəyişdirici 
tə‟sir göstərmişdi. Bu fəlsəfə əsasən aşağıdakı problemləri müzakirə edirdi: 
feodal- təhkimçilik qaydalarının və onların mə‟nəvi dayağı olan islamın 
tənqidi; köhnə tə‟lim və təhsil sisteminin ifşası; dünyavi təhsilin, elmi 
biliklərin və qabaqcıl mədəniyyətin təbliği; şəxsi azadlığın, hüquq 
bərabərliyinin və insan ləyaqətinin qorunması. 
Azərbaycanda maarifçiliyin XIX əsrin 60- 70- ci illərində yaranması 
heç də o demək deyildir ki, bu vaxta qədər 
xalqımızın ictimai fikrində 
maarifçilik və humanizm təbliğ edən fikirlər olmamışdır
. Əslində belə 
fikirlər çox əvvəllərdə Müsəlman renesansı dövründən (XII əsrdən) 
başlayaraq özünü göstərmişdir. Məhz dərin tarixi köklərə malik olması 

---

109 
üzündən burada maarifçilik spesifik milli hadisə kimi formalaşıb inkişaf 
etmişdir. 
Azərbaycan maarifçiliyi bir sıra özünəməxsus cəhətlərə malikdir. 
Hər şeydən əvvəl,
onun yarandığı dövrdə kapitalist münasibətləri zəif 
inkişaf etmişdi. Buna görə də Azərbaycan maarifçiləri ümumi şəkildə 
təhkimçiliyə qarşı çıxış edir, hamıya bərabərlik gətirəcək cəmiyyət təbliğ 
edirdilər. Başqa sözlə deyilsə, onların dəqiq nəzəriyyələri və aydın ideoloji 
mübarizə proqramları demək olar ki, yox idi. Ölkənin tarixi geriliyi, çariz-
min müstəmləkə siyasəti üzündən Azərbaycan maarifçiləri (xüsusən də 
XIX əsrdə) konkret siyasi və iqtisadi vəzifələr irəli sürən yetkin ideoloji 
sistem səviyyəsinə yüksəlməmişdi. 
Ikinci,
Azərbaycanda maarifçilik 
fikirləri daha çox bədii vasitələr ilə ifadə olunurdu (ədəbiyyat, sosial satira, 
ədəbi- tənqidi resenziya, publisistik yazılar və sair). Maarifçilərin sosial- 
tənqidi fikirləri yeni ədəbi metod olan realizmin formalaşmasına güclü 
tə‟sir göstərirdi. Bədii ədəbiyyat ilə yanaşı şifahi xalq ədəbiyyatı da maa-
rifçiliyin əsas inkişaf forması kimi çıxış edirdi. 
Üçüncü,
Azərbaycan maa-
rifçiliyinin inqilabi demokratik ideologiyaya münasibəti də özünəməxsus 
olmuşdur. Belə ki, maarifçilik inqilabi demokratik ideologiyadan əvvəl 
yaransa da, bir çox hallarda onunla yanaşı fəaliyyət göstərmişdir. Bu o 
deməkdir ki, maarifçiliyi təmsil edən bə‟zi publisist, şair və yazıçılar so-
nradan inqilabi demokratik pilləyə qalxmışdır. Digər tərəfdən öz 
fəaliyyətinin lap əvvəlindən inqilabçı demokrat kimi çıxış edən ictimai 
xadimlər də maarifçilik ideyalarından tam əl çəkməmişdilər. Deməli bura-
da maarifçilik ilə inqilabi demokratizm arasında keçilməz sədd mövcud 
olmamışdır. Bu iki tərəf arasında əsas fərq onların baxışlarının 
məzmunundan daha çox öz ideyalarını həyata keçirmə vasitələri 
baxımından özünü göstərmişdir. 
Azərbaycanda da maarifçilik birdən birə klassik səviyyədə ifadə 
olunmamışdır.