Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

M.F.Axundovun əxlaqi etik fikirləri də diqqəti cəlb edir
. O dini 
əxlaqa və davranış normalarına qarşı çıxmaqla məhdudlaşmırdı. Qeyd 
edirdi ki, insanın elmi, təhsili, mədəni inkişafı onun mə‟nəviyyatının 
əsasıdır. Onun fikrincə «bunlar elə xüsusiyyətlərdir ki, insanı yyaxşı işi pis 
işdən, savabı günahdan ayırmağa, xeyir işdən həzz almağa, pis işdən əzab 
çəkməyə qabil edir».
1
Özünün ictimai- siyasi görüşlərində Axundov monarxiya üsul- 
idarəsinə qarşı 
çıxmış, maarifçi kimi demokratik respublikanı, parla-
ment idarəçiliyini təbliğ etmişdir
. O həm də hökmdarın özünü xalqdan 
ayırmamasını, həmişə onunla bir olmasını vacib hesab edirdi. Axundov 
ictimai inkişafda xalq kütlələrinin roluna böyük diqqət yetirirdi. Bu 
məsələdə o hətta XVIII əsr fransız maarifçi materialistlərindən irəli 
getmişdi. Onun fikrincə xalqın 
inqilabi hərəkatı nəticəsində yaranacaq 
demokratik cəmiyyəti ideal siyasi quruluş rolunu oynayacaqdır. 
Axundovun ictimai- siyasi, fəlsəfi, materialist və maarifçi ideyaları 
xalqımızın fikir tarixində keyfiyyətcə yeni mərhələni təşkil edir. Onun 
1
Axundov M. Kəmalüddövlə məktubları, s.160. 

---

113 
mütərəqqi ideyaları maarifçiliyin sonrakı inkişafı üçün müstəsna əhəmiyyət 
kəsb etmişdir. Xüsusən də XIX əsrin sonunda yetişmiş maarifçilər nəslinin 
dünyagörüşünün formalaşmasına onun böyük tə‟siri olmuşdur. 
XIX əsrin son rübündə Azərbaycanda maarifçiliyin mühüm bir 
xüsusiyyətini onun təbiətşünaslıq ilə sıx əlaqəliliyi təşkil edir
. Bu 
münasibətdə görkəmli maarifçi, təbiətşünas darvinçi, iste‟dadlı publisist 
H.B.Zərdabinin (1842- 1907)
yaradıcılığı səciyyəvidir. O, mükəmməl 
dünyavi təhsilə malik olmuşdur. Əvvəlcə Tiflisdə qəza gimnaziyasını, so-
nra isə Moskva Universitetinin fizika- riyaziyyat fakültəsinin təbiət 
şö‟bəsini bitirmişdir. Onun dünyagörüşü XIX əsrin II yarısındakı rus və 
Avropa təbiətşünaslığının yaxşı ən‟ənələri əsasında formalaşmışdır. 
Zərdabinin maarifçilik və təbiətşünaslıq fikirləri aşağıdakı əsərlərində əks 
olunmuşdur: «Torpaq, su və hava», «Barama qurdunun saxlanması», «Gi-
giyena haqqında». Bundan əlavə onun «Əkinçi» qəzetində nəşr etdirdiyi 
məqalələri də bu baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 
Zərdabi Azərbaycan ictimai fikri tarixində elmi materialist 
təbiətşünaslığın carçısı, Darvinin bioloji ideyalarının güclü təbliğatçısı ki-
mi böyük yer tutur. O Darvinin təkamül ideyalarına əsaslanaraq üzvi 
təbiətin yaranması və inkişafının qanunauyğunluqlarını (birinci növbədə 
təbii seçməni) düzgün anlaya bilmişdi. Beləliklə də cansız və canlı aləmin 
yaranmasını materialistcəsinə izah etmişdir. Bu təsadüfi deyildi. O 
görkəmli rus təbiətşünaslarının I.Seçenovun, I.Meçnikovun və Timiryaze-
vin tə‟limləri ilə yaxından tanış olmuşdu. Onlar Zərdabinin dünyagörüşünə 
əhəmiyyətli tə‟sir etmişdir.