Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Bu cəhətə məhəl qoymamaq reduksio-
nizm adlanan səhv ilə nəticələnir
. Göstərilən səhv hərəkətin yüksək 
formasını ondan aşağı formaya müncər edir. Bunun aydın nümunəsini 
mexanisizmin timsalında görmək olar. Onun nümayəndələri bioloji həyatı 
izah edərkən ondan aşağıda duran mexaniki və fiziki- kimyavi qanunlardan 
çıxış edirdilər. Buna bənzər səhvə XIX əsrin II yarısında geniş yayılmış 
olan sosial- darvinizm adlanan tə‟lim də yol verirdi. Belə ki, onun 
tərəfdarları sosial hərəkət formasının spesifikliyini nəzərə almırdılar. Icti-
mai həyatı ondan aşağıda duran bioloji hərəkət formasının qanunları 
əsasında izah edirdilər.

---

161 
Engelsin təsnifatındakı hərəkət formaları üç bloka ayrılır: 
cansız təbiət, üzvi aləm və cəmiyyət
. Birincidə əsas yeri fiziki və kimyavi 
formalar, ikincidə bioloji hərəkət tutur. Üçüncü növ hərəkət isə sosial qa-
nunlara tabedir. Bu üç forma materiyanın inkişafının üç başlıca 
mərhələsinə və buna uyğun formalaşan üç əsas sferaya müvafiq gəlir.
Engels tərəfindən hərəkət formalarının təsnifatının verildiyi dövrdən 
xeyli müddət keçmişdir.Bu müddət ərzində elm əhəmiyyətli dərəcədə 
inkişaf etmişdir. Bununla əlaqədar materiyanın hərəkət formaları haqqında 
təsəvvürlər də ciddi surətdə dəyişilmiş və təkmilləşmişdir. Lakin hərəkət 
formalarının ənənəvi təsnifatı bu gün də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Bu 
təsnifat mühüm dünyagörüşü və metodoloji əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, 
dünyanın bitkin elmi mənzərəsinin yaradılmasına və elmi biliklərin 
sahələrə ayrılması işinə kömək edir. Bununla yanaşı 
həmin beş formanın 
irəli sürüldüyü dövrdən keçən müddət ərzində təbiətşünaslıq 
elmlərində əldə edilmiş böyük nailiyyətlər 
hərəkətin formalarını daha da 
dəqiqləşdirməyə imkan verir. Məsələn XIX əsrin sonlarından başlayaraq 
yeni hərəkət formaları kəşf olunmaqdadır. Bunlardan mikroaləmdəki 
hərəkəti, meqaaləmdə hərəkəti və geoloji hərəkət formasını göstərmək olar.