Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Ikinci mərhələ (pillə)
insanın bu və ya digər cəmiyyətə, mədəniyyətə, sosial qrupa və etniki bir-
lik formasına mənsub olduğunu başa düşməsidir. Göründüyü kimi bu xey-
li dərəcədə yüksək səviyyədir. Onun əsas məzmununu insanın mənsub 
olduğu yuxarıda qeyd olunan birlik formaları ilə qarşılıqlı 
münasibətlərinin dərk olunması, onların irəli sürdüyü norma və tələblərə 
nə dərəcədə əməl etməsi təşkil edir. 
Mənlik şüurunun üçüncü, ən 
yüksək səviyyəsi 
insanın mükəmməl, bitkin «Mən»inin yaranmasını ifadə 
edir. Bu mərhələdə şəxsiyyət dərk edir ki, onun «Mən»i başqa insanların 
«Mən»i ilə oxşar cəhətlərə malikdir. Bununla birlikdə onun «Mən»i 
unikaldır və təkrarolunmazdır. 
Bu mərhələdə insan, azadlığı həyatın 
mə‟nası hesab edir
, öz hərəkət və davranışını sərbəst surətdə seçir. Onları 
qiymətləndirir və onlar üçün başqa insanlar, bütövlükdə cəmiyyət 
qarşısında məsuliyyət daşıdığını başa düşür. Mənlik şüurunun bu səviyyəsi 
insanın özünü dərindən müşahidə etmə qabiliyyəti, özünü təhlil etmə və 
lazım gəldikdə özünü mühakimə etmə (vicdan əzabı), özünü ələ alma və 
özünü tərbiyə kimi keyfiyyətlərə malik olur. 
5. Dərrakə və zəka. Ağıl və müdriklik 
 

---

226 
Əqli fəaliyyət üsuluna görə şəxsiyyətin şüuru iki əsas səviyyəyə 
ayrılır: 
dərrakə və zəka
. Fəlsəfi fikirdə bu iki tərəfin münasibətləri 
müxtəlif və bə‟zən də dolaşıq izah olunur. Məsələn Kant göstərirdi ki, 
dərrakə predmetlərdə olan ümumi cəhətləri bilmək qabiliyyətidir. Bu idra-
ki qabiliyyət müəyyən qaydalara əsaslanmaqla anlayışlar vasitəsilə 
əməliyyatlar aparır. Təfəkkür prosesi dərrakədən zəkaya döğru yönəlir. 
Zəka idrakın ən yüksək mərhələsidir. 
O məqsədli, qeyd şərtsiz və ümumi 
bilik verir. 
Hegel də dərrakənin vəzifəsini bütöv obyektləri öz tərkib 
hissələrinə ayırmaqda görürdü. Dərrakə əvvəlcə ümumi məsələlərə baxır, 
sonra isə fərqləri müəyyən edir. Hegelə görə zəka dialektik xarakter 
daşıyır. O əkslikləri vəhdətdə götürür. Zəkanın əsas məntiqi forması 
ideyadır. Ideya anlayışların yüksək inkişaf pilləsidir. O dialektik 
ziddiyyətin daşıyıcısıdır. 
Qeyd edək ki, dərrakə ilə zəkanın münasibəti məsələləri uzun 
müddət fəlsəfi fikrin diqqətindən kənarda qalmışdır. Yalnız son dövrlərdə 
bu problemə maraq göstərilir. Nəşr olunmuş əsərlərdə dərrakə məntiqi 
anlamanın ilkin pilləsi kimi səciyyələndirilir. O daha çox güzəran 
təfəkkürüdür. Özünün hissi konkretliyilə və praktiki fayda gətirməyə 
yönəlməsi ilə seçilir. Dərrakə başqa sözlə sağlam düşüncə deməkdir. 
Insanların gündəlik həyatda istifadə etdiyi anlayışların və təsəvvürlərin 
əksəriyyəti burada formalaşır. 
Zəka, məntiqi
anlamanın yüksək pilləsidir. 
O refleksiya edici, fəlsəfi düşünən şüurdur. Zəka ən geniş 
ümumiləşdirmələr aparır. O daha tam və dərin həqiqi bilik əldə etməyə 
yönəlir. Zəka səviyyəsində təfəkkür dərrakənin donuq formalarından azad 
olur və şüurlu, başa düşülmüş şəkildə sərbəst hərəkət edir.
1
O, nəzəri və 
praktiki təfəkkürün vəhdətidir. In‟ikasın dolğunluğu və hərtərəfliliyi 
baxımından daha obyektivdir. Zəkalı şüur həm də özünün dialektik olması 
ilə səciyyələnir. 
Şüur və təfəkkür proseslərinin effektivliyinin təmin olunması