Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

burada üç əsas dövrü ayırmaq olar: birinci dövrdə
fəlsəfə ümumi məcmu bilik olmaqla müxtəlif sahələri əhatə edirdi. Həmin 
mərhələdə fəlsəfə konkret müşahidələr, praktikanın nəticələri, müxtəlif 
elmlərin mə'lumatları ilə yanaşı, dünya və insan haqqında 
ümumləşdirilmiş fikirləri və təsəvvürləri də əhatə etmişdir. Deməli, ilk 
dövrlərin bilikləri həm elmin, həm də fəlsəfənin əsaslarını birləşdirmişdir. 
Sonrakı dövrlərdə onların predmetləri ayrılmış, dəqiqləşmiş, sırf elm və 
sırf fəlsəfə formalaşmışdır. Beləliklə də onların yerinə yetirdikləri idraki 
funksiyaların ümumi, oxşar və fərqli cəhətləri yaranmışdır. 
Ikinci mərhələ
biliklərin ixtisaslaşması, yeni konkret elmlərin 
yaranması ilə əlamətdardır. Bu dövrdə tədricən fəlsəfənin məcmu bilik, 
elmlər elmi funksiyası aradan qalxır. Həm də fəlsəfənin özü xüsusi bilik 
sahəsi kimi inkişaf edir. Fəlsəfə ilə elmlərin bir- birindən ayrılması prosesi 
bir çox əsrlər boyu davam etmiş, xüsusən XVII- XVIII əsrlərdə daha 
intensiv getmişdir (əlbəttə, yeni bilik sahələrinin yaranması prosesi bu gün 
də baş verir). 
Üçüncü mərhələ
XIX əsrin sonundan başlamışdır. O bir sıra 
elmlərin nəzəri tərəflərinin ümumiliyinin artması, onların tədrici 
inteqrasiyası və sintezi ilə səciyyələnir. 
Birinci və ikinci dövrlərdə konkret elmi biliklər bir qayda olaraq 
təcrübəyə əsaslanmış, təsviri xarakter daşımışdır. Məhz həmin dövrlərdə 
sonrakı ümumiləşdirmələr üçün material toplanırdı, lakin müxtəlif 
hadisələr arasında əlaqə və vəhdəti, qanunauyğunluqları aça bilən 
nəzəriyyə inkişaf etməmişdi və bu rolu fəlsəfə ifa edirdi. Həmin 
funksiyanı fəlsəfə əqli mühakimələr yürütmək yolu ilə, bəzən də təxmini 
olaraq təbiətin ümumi mənzərəsini (naturfəlsəfə) və cəmiyyətin ümumi 
mənzərəsini (tarix fəlsəfəsi) yaratmaqla yerinə yetirmişdir. Bə'zi 
nöqsanlarına baxmayaraq bu dövrdə fəlsəfə mühüm nailiyyətlər qazanmış, 
ümumi dünyabaxışının formalaşması və inkişafına təkan vermişdir. 
Üçüncü mərhələ onunla səciyyələnir ki, artıq bu dövrdə nəzəri 
vəzifələri fəlsəfə əqli mühakimə yürütmək formasında deyil, elmlərin 

---

28 
özünün inkişafı nəticələrinə əsaslanmaqla yerinə yetirir. Getdikcə daha 
çox aydın olur ki, fəlsəfə dünyanın nəzəri mənzərəsini mücərrəd əqli 
mühakimələr vasitəsilə deyil, konkret elmi biliklərlə birlikdə, onların 
nəticələrini ümumiləşdirmək yolu ilə yaratmalıdır.
Fəlsəfə ilə konkret elmlərin münasibətini açmaq cəhdi ilk dəfə 
Aristotel tərəfindən göstərilmişdir. O, qeyd edirdi ki, konkret hadisələri 
öyrənən xüsusi elmlərdən fərqli olaraq fəlsəfə ən ilkin səbəblər, ilkin 
prinsiplər, varlığın ən ümumi əsasları haqqında tə'limdir. Buna görə də 
fəlsəfə xüsusi elmlərdən daha güclüdür, o, elmlərin ağasıdır, başqa elmlər 
isə onun köləsi vəziyyətindədir. Fəlsəfəyə bu cür baxış əsrlər boyu davam 
etmişdir. Hətta XIX əsrdə yaşamış klassik alman fəlsəfəsinin görkəmli 
nümayəndəsi Hegel də bu mövqedən çıxış edərək fəlsəfənin «elmlər kralı» 
və ya «elmlər elmi» adlandırmışdır. Elmi biliklərin sonrakı inkişafı 
dövründə –XIX əsrdə, xüsusilə də XX əsrdə fəlsəfənin əhəmiyyəti, rolu 
haqqında buna tam əks olan fikirlər irəli sürüldü. Məsələn, bu dövrün 
fəlsəfi cərəyanlarından biri –pozitivizm, fəlsəfənin idrakı imkanlarını, 
elmiliyini şübhə altına alır. Bu cərəyanın tərəfdarları iddia edirlər ki, 
fəlsəfə yetkin elmi idrakın olmadığı dövrdə elmilik iddiasında ola bilərdi. 
Indi isə elm inkişaf edib yetkin səviyyədədir. Buna görə də fəlsəfənin 
idrakı iddiaları əsassızdır. Hər bir elm özü üçün fəlsəfədir.
Qeyd edək ki, buna bənzər iddialar bəzi filosoflar və konkret 
elmlərin nümayəndələri arasında hələ də özünə yer tutur. Onlar öz 
fikirlərini əsaslandırmaq üçün belə dəlillər gətirirlər: guya fəlsəfənin sırf 
özünə xas olan ayrıca predmeti yoxdur, o, eksperimental vasitələrə, 
mö‟təbər təcrübəyə arxalanmır, həqiqəti yalandan seçmək üçün inandıcı 
vasitələrə malik deyildir. 
Lakin əslində fəlsəfənin elmiliyinə qarşı sürülən bu cür ittihamlar 
əsassızdır. Elmin sosial funksiyasını həddən artıq şişirdib, onu 
mütləqləşdirən bu cür baxışlar (ssiyentizm), onun insan həyatında, tarixdə 
rolunu səhv izah edir, fəlsəfənin spesifikliyini görmür.
Fəlsəfə ilə konkret elmlərin əlaqəsi həm də buna görə zəruridir ki,