Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

bu halda həkim tərəfindən 
və ya 
xəstənin ailə üzvləri və qohumları tərəfindən 
vərəsəlik mə‟nafeyi 
üzündən sui-istifadə hallarına yol verilə bilər. Nəhayət evtanaziya 
«çıxmayan cana ümid çoxdur» prinsipi ilə bir araya sığmır. Yə‟ni uzun 
müddət xəstəlik keçirən bir adam sağalıb normal həyata qayıda bilər. 
Həyatın mə‟nası onu ağılla yaşamaqdadır. Insanda zəkanın ağlın 
böyük rolunu qeyd edən Helvetsiy yazırdı:»Ey ağıl səninlə insan zindan-
dada azaddır. Sən elə xoşbəxtliyin özüsən»
1
Müasir dövrdə həyat və ölüm haqqında fəlsəfi düşüncələr təkcə 
praktiki mə‟na kəsb etmir. O, həm də insanı öyrənən konkret elmlər üçün 
zəruridir. Fəlsəfə öyrədir ki, insan bu məsələlərə mərdliklə yanaşmalıdır. 
Vaxtı çatmış ölümü öz həyatının tərkib hissəsi kimi qəbul etməli, ondan 
qorxmamalıdır. Vaxtilə Epikür göstərirdi ki, ölümdən qorxmaq lazım 
deyildir. Çünki nə qədər ki biz yaşayırıq, ölüm yoxdur. Ölüm gələndə isə 
biz olmayacağıq. 
Fəlsəfə həyatın mə‟nasını humanizm mövqeyindən müəyyən edir. 
Burada fərdi və ictimai ölçülər ayrılmaz vəhdətdədir. Insanın həyat 
idealında təbii-bioloji ilə sosial, ölüm və ölməzlik qarşılıqlı tə‟sirdə çıxış 
edir. 
7. Insan, kainat və bəşəriyyət 
 
Insan probleminin fəlsəfi izahında onun kosmik ölçüsünə də diqqət 
yetirmək lazımdır. Hər bir insan Yer kürəsində yaşayır. Bu sonuncu isə 
Kainatın, dünya binasının bir hissəsidir. Deməli insan da Kainatın 
tərkibində bir elementdir. O daim kainat ilə əlaqədardır. Kosmosda insanın 
yaranması və inkişafı üçün şərait vardır. Yer kürəsinin varlığı sanki insan 
üçün ölçülüb -biçilmişdir. Insanın varlığı ilə kosmik sonsuzluğu arasında 
ayrılmaz vəhdəti biz daim hiss edirik. Axı insan təbiətin məhsuludur. Bu-
na görə də təbiətdə baş verən əsaslı dəyişikliklər, həm də ona tə‟sir edir. 
Bu mə‟nada insanın sosial mahiyyət daşıması, onu təbiətdən azad etmir. 
Hər şeydən əvvəl, bütün başqa canlılar kimi onun da yaşayış mühiti vardır. 
Bu mühit özünün müvafiq tə‟sirini insana hər an göstərir. Son dövrlərdə 
insan haqqında elmlər belə bir faktı qəbul edirlər ki, mühit orqanizmin 
1
Гелвеций К.О человеке. с.3 

---

265 
vəziyyətinə və psixikasına əhəmiyyətli tə‟sir göstərir. Bu, fəsillərin 
dəyişilməsi zamanı və ilin maqnit günləri adlanan dövründə, şüalanmanın 
güclü olduğu anlarda daha kəskin hiss olunur. Astrologiya insanın bədəni 
və ruhunun Günəş sistemi və Kosmosdan asılı olduğunu göstərir. 
Insanların və xalqların taleyinin planetlərin yerləşməsi və hərəkəti ilə 
müəyyən edildiyini söyləyir. Doğrudur, astrologiya elm deyildir. Buna 
görə də onun hesablamalarına və insanların taleyinə dair mülahizələrinə o 
qədər də inanmaq olmaz. Amma onun fikirlərini tam cəhalət hesab etmək 
də yanlışlıq olardı. Görünür astrologiyanı idrakın qeyri-elmi 
formalarından biri kimi qəbul etmək daha doğrudur. Deyilənlərdən aydın 
olur ki, insanın fəlsəfi təhlili onunla Kainat arasındakı münasibətləri də 
əhatə etməlidir. Hər bir insanın həyatı planetdə baş verən və bir çoxlarının 
səbəbləri bizə bəlli olmayan proseslər ilə sıx bağlıdır. Onun 
dərinliklərində gedən sirrli dəyişikliklər bizim səhhətimizə, keçirdiyimiz 
əsəb-psixiki gərginlik dərəcəsinə əhəmiyyətli tə‟sir göstərir. Həm də bu 
tə‟sir Yer kürəsinin müxtəlif rayonlarında yaşayan insanlar üçün eyni ol-
mur. Məsələn orqanizm üçün faydalı olan yeraltı şüaların güclü olduğu 
yerlərdə əsəb gərginlikləri və digər pozuntular az olur. Bu təsadüfi deyil-
dir. Müasir elm sübut edir ki, insan həyatı üçün müəyyən maqnit sahəsinin 
olması zəruridir. Belə sahə olmadan insan yaşaya bilməz. Yaxud da 
insanların bitki və heyvanlar ilə təmasda olması, onların əhval-ruhiyyəsini 
yaxşılaşdırır. Canlı həyatın yaratdığı biokütlə həm də, müvafiq biosahə 
əmələ gətirir. Deməli insan təbiət ilə təkcə orqanizmin funksional 
səviyyəsində qarşılıqlı tə‟sirdə deyildir. Bu qarşılıqlı tə‟sir həm də emo-
sional səviyyədə olur. Kimə məlum deyildir ki təbiət ilə qovuşmaq, onun 
gözəlliyini müşahidə etmək insana nə qədər dərin emosional rahatlıq və 
ləzzət gətirir.