nümayəndələri Protaqor (
bizim eradan əvvəl 490- 420- ci illər) və Qorqiy (eramızdan əvvəl 480- 380- ci illər) olmuşdur. Onlar insanın
e‟tiqad kimi qəbul etdiyi hər şeyə tənqidi münasibət bəsləyirdilər. Qeyri-
şüuri qəbul olunan inamın, qeyri- tənqidi qəbul olunan rə‟ylərin
yoxlanılmasını, sınaqdan keçirilməsini tələb edirdilər. Sofistlər köhnə
quruluşun bütün əsaslarını, mə‟nəviyyatını, adətlərini (onların kor- koranə
ən‟ənə şəklində qəbul olunduğu üçün) nöqsanlı hesab edirdilər. Onlar
göstərirdilər ki, şüurun məzmununda yalnız
əsaslandırılmış, sübuta yetirilmiş olanlar yaşamalıdır . Beləliklə fərd hər şeyin hakimi e‟lan olu-
nurdu.
Sofizmin əsas prinsipi Protaqor tərəfindən belə ifadə olunmuşdur:
«Insan hər şeyin- mövcud olan və mövcud olmayan bütün şeylərin ölçüsüdür». Onun fikrincə insana ləzzət verən hər şey yaxşıdır, əzab
verən hər şey isə pisdir. Yaxşılıq və pisliyin me‟yarı isə ayrıca götürülmüş
hər bir fərdin subyektiv hissləridir.
Sofistlər eynilə də idrak nəzəriyyəsində ayrıca fərdi əsas
götürürdülər. Onu öz xüsusiyyətləri ilə birlikdə idrakın subyekti hesab
edirdilər. Onların fikrincə insan bu və ya digər predmet haqqında biliyi
hiss orqanları vasitəsilə əldə edir. Odur ki, hissi qavrayış subyektivdir,
həqiqi obyektiv bilik əlçatmazdır.
Qeyd olunmalıdır ki, sofistlərin hər cür həqiqəti nisbi hesab edən
ideyaları mühüm əhəmiyyətə malikdir. O biliyin həqiqiliyinin yeni
formalarını axtarmağın başlanğıcını qoydu. Bu qəbildən olan axtarışları
Afina filosofu Sokrat (bizim eradan əvvəl 470- 399- cu illər) xüsusi
sə‟ylə davam etdirdi.
Sokratın
fəlsəfi fəaliyyəti insan və onun şüuru haqqında məsələlər üzərində cəmləşmişdir. Onun ən çox sevdiyi zərb məsəl «Özün
özünü dərk et» olmuşdur.
Sokratın fikrincə insanın şüurunda müxtəlif səviyyə və təbəqələr
vardır. Bunlar şüurun daşıyıcısı olan fərdlə çox mürəkkəb münasibətlərdə
çıxış edir və bə‟zən də onunla həlledilməz ziddiyyətə girir. Sokrat şüurda
təkcə subyektiv deyil, həm də obyektiv məzmunun olduğunu aşkar etməyə
çalışırdı. O, bu obyektiv məzmunun subyektiv tərəf üzərində üstün
olduğunu sübuta yetirməyi özünün əsas vəzifəsi hesab edirdi. Sokrat bu
