dialektika dedikdə elə bir təfəkkür üsulu və nəzəriyyə başa düşülür ki, o dünyadakı obyektləri qarşılıqlı əlaqədə, ziddiyyətlilikdə və inkişafda götürür. Yuxarıdakı tə
'
rifdən görünür ki, dialektikada əlaqə ilə yanaşı inkişaf
prinsipi də mərkəzi yer tutur. Təsadüfi deyildir ki, dialektikanı təbiətin
cəmiyyətin və təfəkkürün inkişafı haqqında tə
'
lim adlandırırlar.
Inkişaf dedikdə hər hansı bir obyektdə baş verən irəliyə doğru yönəlmiş, qarşısı alınmaz keyfiyyət dəyişiklikləri başa düşülür. Inkişaf
mürəkkəb və çoxtərəfli prosesdir. Fəlsəfi fikir tarixində inkişafın bir sıra
modelləri olmuşdur. Onlardan biri XIX əsr ingilis filosofu H.Spenserin
(1820-1903) yaratdığı qradualist (tədrici) baxış hesab edilir. Bu tə
'
lim
göstərir ki, təbiətdə inkişaf tədrici təkamül yolu ilə gedir. Onun əsasında
materiyanın ayrı- ayrı tərəflərinin mexaniki bölgüsü durur. Təkamülün
istiqaməti yekcinslikdən müxtəlifliyə və oradan isə daha çox rəngarəngliyə
yönəlir.
Qradualist modelin iki əsas nöqsanı vardır. Əvvəla o təkamülün tədriciliyini şişirdir. Digər tərəfdən isə inkişafın mənbəyini kənarda axtarırdı. XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində inkişafın
«yaradıcı təkamülü» modeli geniş yayılmışdı. Onun əsas nümayəndələri L.Morqan
və A.Berqson idi. Onlar inkişafda yeni keyfiyyətin yarandığını qəbul
edirdilər. Onlar həm də bu prosesin sıçrayışla getdiyini göstərirdilər. Lakin
bu tə
'
lim inkişafı real izah etmirdi. O inkişafa yaradıcı qüvvə (çox vaxt bu
Allah hesab olunurdu) tərəfindən həyata keçirilən proses kimi yanaşırdı.
Digər tərəfdən bu tə
'
lim ziddiyyətlərin inkişafın mənbəyi olduğunu
görmürdü.
Inkişafın naturalist modeli XIX əsrin sonlarından geniş əhəmiyyət
kəsb etməyə başlamışdı. Əsas nümayəndələri o dövrün görkəmli
təbiətşünasları (Ç.Darvin, C.Xaksli, L.Bertalanfi və b.) idi . Buna görə də
onlar inkişafın xüsusi elmi səpkisinə əsas diqqət yetirirdilər. Onun
ümumfəlsəfi mə
'
nası isə kölgədə qalırdı. Buna baxmayaraq sözügedən
tə
'
lim çox mühüm dünyagörüşü əhəmiyyəti kəsb edir.
