Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

fəaliyyətin iki nisbi müstəqil tərəfidir. Onlar qarşılıqlı tə‟sir və 
əlaqədə çıxış edir. Lakin onlar arasında münaqişə və ziddiyyətlər də 
özünü göstərir
. Qeyri-şüuri sferanın məzmununda insanın həyat 
fəaliyyətini təkmilləşdirmək üçün lazım olan geniş imkanlar vardır. Bu 
xüsusən də insanın yaradıcılıq fəaliyyətinə aiddir. Şüur bütövlükdə qeyri-
şüuri sferaya nəzarət edir. Insanın davranışında şüur, zəka, aparıcı yer tu-
tur. Bununla yanaşı burada qeyri-şüuri elementlər də müəyyən rol oynayır.
7. Şüur, dil və kibernetika 
 
yuxarıda deyildiyi kimi şüurun yaranması və inkişafı dil ilə sıx 
əlaqədə baş verir. Dil insanlar arasında əsas ünsiyyət vasitəsidir. O sosial 
təcrübənin və informasiyanın toplanmasında, qorunub saxlanmasında və 
gələcək nəslə ötürülməsində əvəzsiz rol oynayır. Dil həm də təfəkkür 
alətidir. Insanlar onun vasitəsilə fikri fəaliyyət formalarına yiyələnir və 
sözün geniş mə\‟nasında götürülən mədəniyyətə qovuşurlar. Insanların 
davranış 
və 
hərəkətlərinin 
idarə 
olunmasında, 
qarşılıqlı 
razılaşdırılmasında, şüurun və mənlik şüurunun formalaşmasında da dil 
mühüm yer tutur. 
Dil nitq ilə sıx əlaqəlidir. Lakin onlar eyni deyildir. Nitq konkret 
ünsiyyət şəraitində fəaliyyət göstərən dildir. O ünsiyyət fəaliyyətidir, onun 
qeydə alınan nəticələridir. Məsələn azərbaycan nitqi dedikdə bu dildə 
danışan insanların mülahizələri, habelə yazı materialları başa düşülür. Dil 
isə 
xalq tərəfindən işlənilmiş, müəyyən olunmuş, lüğət tərkibli vahid 
qrammatik sistemdir
. Dil xüsusi qaydalarda, cümlə quruluşu və cümlədə 
sözlərin yeri və münasibəti haqqında qanunauyğunluqlarda ifadə olunur. 
Nitq şüurun maddi ifadəsidir. Nitq vasitəsilə şüurun məzmunu ötürülür. 
Nitq bir sıra funksiyalar yerinə yetirir: kommunikasiya (mə‟lumat vermə, 
qarşılıqlı təcrübə mübadiləsi vasitəsi, fikir aləti; ifadə etmə və tə‟sir 
göstərmə funksiyası. Bunlar qarşılıqlı əlaqəlidir. Sözlü ünsiyyətin vahidi -
mülahizədir, mülahizənin ilkin vahidi isə ayrı-ayrı sözlərdir. Söz maddi 
formaya və ideal məzmuna malikdir. Sözün forması işarə növüdür. Sözün 
mə‟na yükü ümumi və fərdi mədəniyyət səviyyəsindən asılıdır. Nitq həm 
fikir mübadiləsi, həm də emosional ifadə vasitəsidir. 
Təfəkkür müəyyən dil vasitəsilə həyata keçirilir. Dil nisbi 
müstəqilliyə, özünün daxili məntiqinə malikdir. Şüur normaları 
ümumbəşəri xarakter daşıyır. Əks halda dillər arası tərcümə və təmas 

---

231 
mümkün olmazdı. Ümumbəşəri təfəkkür normaları özünün strukturu və 
spesifik mə‟na sistemi olan 3 mindən çox dil vasitəsilə ifadə olunur. 
Şüur ilə nitq sadəcə paralel mövcud deyillər. Onlar bir-birilə 
ayrılmaz vəhdətdədir. Şüur həmişə söz vasitəsilə mə‟nalandırılan 
in‟ikasdır. Işarə olmayan yerdə şüur da yoxdur. Şüur ilə nitq vahid prose-
sin iki tərəfidir. Bir tərəfdən nitq fəaliyyəti gedişində insan fikirləşir. 
Digər tərəfdən o fikirləşməklə nitq fəaliyyəti həyata keçirir. Lakin nitq ilə 
şüurun, təfəkkürün münasibətlərini bəsitləşdirmək olmaz. Danışmaq hələ 
fikirləşmək demək deyildir. Feyerbax göstərirdi ki, əgər belə olsaydı, onda 
boşboğazlar böyük mütəffəkkirlər olardı. 
Ünsiyyət prosesində fikir ilə sözün vəhdəti aydın görünür.