Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001
Yüklə 3,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
insanı kompleks
və hərtərəfli öyrənməyə tələbat və ehtiyac yaranır. Bu vəzifə isə fəlsəfənin öhdəsinə düşür. O ümumnəzəri və dünyagörüşü elmi olmaq etibarilə insan haqqındakı konkret elmləri bir növ inteqrasiya edir . Fəlsəfədə insanı kompleks və hərtərəfli təhlil edir. Beləliklə də insanı öyrənən konkret elmlərin dar çərçivəsini, məhdudluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir. Müasir dövrdə insana kompleks yanaşılması tələbatı bir sıra amillərlə şərtlənir. Hər şeydən əvvəl göstərilməlidir ki, insan çox mürəkkəb və müxtəlif tərəfləri əhatə edən varlıqdır. Buna görə də onu bütün əhatəliyi və hərtərəfliyi ilə öyrənmək zərurət halını alır. Insan haqqında elmlərin vahid sistem şəklində inteqrasiyası isə yalnız fəlsəfi zəmin üzərində həyata keçirilə bilər. Qeyd edək ki, uzun illər fəlsəfi fikirdə hökmranlıq edən ehkamçılıq və əzbərçilik fəlsəfənin bu funksiyanı yerinə yetirməsinə mane olmuşdur. Yalnız son dövrlərdə insanın fəlsəfi planda çoxölçülü universal səciyyəsini vermək üçün şərait yaranmışdır. Bu isə insan varlığının unikal xarakterini, mahiyyəti və təbiətini açmağı, onun təbii bioloji cəhətlərini və sosial keyfiyyətlərini araşdırmağı nəzərdə tutur. XVIII əsr fransız filosofu Helvetsiy insana bütöv və hərtərəfli yanaşmağın zəruriliyini göstərərək yazırdı: «Insan haqqında elm tam mə‟nada götürüldükdə hüdudsuzdur, onu öyrənmək uzun və çətin işdir. Insan müxtəlif rəssamların seyr edilmək üçün sərgiyə qoyulmuş modelinə bənzəyir. Hərə onun bir cəhətinə baxır, lakin hələ heç kəs onu bütövlükdə əhatə edə bilməmişdir» 1 Insan nədir? Ilk nəzərdə belə görünə bilər ki, bu o qədər də ciddi sual deyildir. Çünki kimliyindən asılı olmayaraq hamıya elə gəlir ki, o bu suala cavab verə bilər (ən azı adi danışıq mə‟nasında). Əslində isə bu suala elmi cavab vermək çox çətindir. Insan ən mürəkkəb və sirli obyektlərdəndir. Onun mahiyyətinin izahında hələ də bir çox məsələlər aşkar olunmamış qalır. Insanın mahiyyəti Kainat qədər sirrlidir. Bu mə‟nada onun öyrənilməsini bitmiş hesab etmək olmaz. Elm onun dərinliklərinə nüfuz etdikcə açılmamış qatların çox olduğu daha aydın görünür. Odur ki, insanı tam öyrənmək üçün bir ömür kifayət deyildir. Amma bu çox şərəfli işdir. Insan üçün onun özünü öyrənməkdən maraqlı heç nə yoxdur. Müdriklərdən biri demişdir: əgər bütün həyatını insanı 1 Гельвеций К. О человеке, М., 1938, с.4. 235 öyrənməyə sərf etmisənsə, onda ömrünün hədər getmədiyini söyləyə bilərsən. Buna görə bəşəriyyət ta qədimdən insana bütöv bir tam kimi fəlsəfi baxımdan yanaşmağa cəhd göstərmişdir. Insana fəlsəfi yanaşma, onun mahiyyətini aşkar etməyi, fəallığının konkret -tarixi determinasiyasını müəyyən etməyi, onun varlığının müxtəlif tarixi mövcudluq formalarını açmağı nəzərdə tutur. Fəlsəfi antropologiya rəsmi elm kimi keçən əsrin əvvəllərində M.Şeler və Q. Plesner tərəfindən Almaniyada yaradılmışdır. Lakin bu heç də o demək deyildir ki, ona qədər insan haqqında tə‟limlər mövcud olmamışdır. Insan haqqında ilk təsəvvürlər hələ qədim Hind və Çin fəlsəfi tə‟limlərində ifadə olunmuşdu. Məsələn Vedalarda və Upanişadlarda insanın mə‟nəviyyatı, onu ehtiraslardan azadetməyin yolları göstərilirdi. Burada fərdi ruhun ( atmanın) dünya ruhuna, universal prinsipə (brahma- na) qovuşması əsas yer tuturdu. Qədim Çində geniş yayılmış Konfusilik və daosizm tə‟limlərində də insanın əxlaqi davranışı təbiət və kainat ilə əlaqələndirilir, tərbiyə məsələləri diqqət mərkəzində dururdu. Ümumiyyətlə Qədim Şərq fikrində insanın təbii və sosial aləminə hümanist münasibət, onun daxili dünyasının təkmilləşdirilməsi başlıca yer tuturdu. Qədim Yunan fəlsəfəsinin erkən dövründə də insanla bağlı müəyyən maraqlı fikirlər irəli sürülmüşdü. Lakin insana doğru həqiqi dönüşü sofistlər və Sokrat etmişdirlər. Sofistlərin görkəmli nümayəndəsi Protaqor yazırdı: "Insan bütün mövcudluqların ölçüsüdür, həm mövcud olan şeylərin ölçüsüdür ki, onlar mövcuddur, həm də mövcud olmayan şeylərin, çünki onlar mövcud deyildir". 1 Sokrat insanın daxili dünyasına xüsusi diqqət yetirirdi. O özünün etik rasionalizm prinsipində göstərirdi ki, xeyirxahlıq bilik ilə ayrılmaz sürətdə bağlıdır. Onun fikrincə əxlaqi təkmilləşmə həqiqətin dərki deməkdir. Demokritin tə‟limində insan təbiətin bir hissəsi kimi, atomlar- dan ibarət hesab edilirdi. Insanın ruhu da atomlardan təşkil olunur və bədən ölən kimi, o da ölür. Platon isə ondan fərqli olaraq insanda ruhu ön plana çəkirdi. O göstərirdi ki, məhz ruh sayəsində insan mövcuddur. Bədən ruha düşmən olan materiyadır. Aristotelin konsepsiyasında insan ictimai mahiyyət kəsb edən varlıq hesab olunurdu. Onun fikrincə insanın digər bir mühüm keyfiyyəti ağla, zəkaya malik olmasıdır. Yüklə 3,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|