Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Kant insanın bir tərəfdən təbii, digər tərəfdən isə əxlaqi mövcu-
dat olduğunu qeyd edirdi
. O həm də göstərirdi ki, ikinci tərəf üstündür. 
Kant insanı öz fəaliyyətində müstəqil və azad görmək istəyirdi . Bu 
fəaliyyət qəti imperativə (insanın daxilindən gələn və onun şəxsiyyət kimi 
mükəmməlliyini ifadə edən tələb) əsaslanmalıdır. O heç vaxt hər hansı bir 
məqsədi həyata keçirməyin vasitəsi olmamalıdır.
Hegelin insan tə‟limi rasionalizmə əsaslanırdı
. O Dekart 
tərəfindən əsası qoyulmuş antropoloji rasionalizmi daha da inkişaf 
etdirmişdir. Hegel göstərirdi ki, insanın heyvandan fərqi hər şeydən əvvəl 
təfəkkürə malik olmasındadır. Məhz bu keyfiyyət onun insanlığını 
bəşəriyyətə bildirir.
2
Hegelin fikrincə insan mə‟nəvi fəaliyyətdə olan sub-
1
Кант И, Сочинения, т.6, М., 1966, с. 351. 
2
Гегель. Энциклопедия философских наук, т.1, М., 1974, с.85. 

---

237 
yektdir. O ümuməhəmiyyətli xarakter daşıyan ruhun və zəkanın 
daşıyıcısıdır. Hegelə görə insan yalnız özünün ümumi və azad olduğunu 
dərk etdikdə şəxsiyyətə çevrilir. Onun fikrincə cəmiyyət daxilində 
üstünlük fərdə deyil, sosial birliyə və kollektivə məxsusdur. 
Feyerbaxın tə‟limində insanın mə‟nəvi fəaliyyətindən hissi cismani 
tərəfə dönüş edilir. O belə hesab edirdi ki, Hegelin mütləq ruh ideyası 
insanın həqiqi mahiyyətinin mistikləşdirilmiş ifadəsidir. Feyerbaxın antro-
poloji materializmi bundadır ki, o insanın mahiyyətini ön plana çəkir. O 
göstərirdi ki, insanı öyrənmək fəlsəfənin yeganə, universal və ali predme-
tidir. Lakin Feyerbax insanın mahiyyətini mücərrəd fərd kimi anlayırdı. 
Ona xalis bioloji mövcudluq kimi yanaşırdı. Feyerbaxın fəlsəfəsində bir 
səciyyəvi cəhət də onun dinə münasibətidir. O dinə insanın xassələrinin 
özgələşməsi kimi baxırdı: guya insan ikiləşir və Allahın simasında öz 
mahiyyətini müşahidə edir. Bu cür ikiləşmənin səbəbini o insanın təbiətin 
və cəmiyyətin kortəbii qüvvələrindən asılı olmasında görürdü. Onun 
tə‟limində din «qeyri-şüuri formada təzahür edər mənlik şüuru» kimi çıxış 
edir. 
XIX əsrdəki qeyri-klassik fəlsəfi tə‟limlər insanın