Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

əsas keyfiyyətini 
iradə və hisslərdə görürdülər
. Bu mənada alman filosofu 
N.Şopenhauerin (1788-1860) insan haqqında düşüncələri diqqəti cəlb edir. 
Insan müxtəlif qərarlar qəbul etmək imkanına malikdir. Bu imkan insanı 
motivlər arasında mübarizə meydanına çevirir. Hər bir insan öz 
xarakterinə uyğun olaraq bu motivlərə reaksiya verir. O insana pessimist 
baxışı təbliğ edirdi. Şopenhauerin fikrincə xoşbəxtlik həmişə inkari nəticə 
verir. Çünki o insanı yalnız müvvəqəti olaraq əzabdan xilas edir. Bundan 
sonra onu yeni əzablar gözləyir. Beləliklə əzab insan həyatından 
ayrılmazdır, ona daimi xasdır. Buna görə də optimizm cəfəng baxışdır. O 
bəşəriyyətin ifadə oluna bilməyən əzablarına istehza etməkdən başqa bir 
şey deyildir. F.Nitsşe də insanı həyat qüvvələri və həvəsləri oyunun 
iştirakçısı hesab edirdi. Onun fikrincə insanın davranışı hakimiyyətə can 
atmaq iradəsini ifadə edir. 
Antropologiya məsələləri Azərbaycan ictimai və bədii fikri 
tarixində də geniş yer tutmuşdur. Uzaq keçmişdən -Dədə Qorquddan və 
Ə.Bəhmənyardan bu yana bir çox görkəmli mütəfəkkirlər insan və onun 
mahiyyəti haqqında qiyymətli fikirlər irəli sürmüşlər. Məsələn N.Gəncəvi 
göstərirdi ki, insan xilqətdən şərəfli yarandığı üçün zəngin mə‟nəviyyatlı 
böyük amallar yolçusu olmalıdır. Insan öz bacarığı və qabiliyyətinə görə 
yer üzünün ağasıdır. Dünyada hər şey ona xidmət edir. Insan həyatda 
ağıllı, bilikli, hünərli, zəhmətkeş, doğruçu və sair təqdirəlayiq 
keyfiyyətlərə görə seçilir. Ümumiyyətlə orta əsrlərdə müsəlman şərqində 

---

238 
insan düşüncəli, nəfsə malik (şüurlu), bütün yaranmışlardan üstün varlıq, 
yer üzünün əşrəfi hesab olunurdu.
Islam dini də insanın izahına geniş yer verir. Burada insan maddi 
cisim (bədən) və mə‟nəvi (ruh) kimi təsəvvür olunurdu. Hesab edilir ki, 
maddi (cismani) müvəqqəti xarakter daşıyır, ruh isə əbədidir. Insan 
öldükdən sonra onun ruhu ilahiyə qovuşur. Bununla yanaşı islam dini 
insanın özünü anlamasına və cəmiyyəti dərk etməsinə böyük əhəmiyyət 
verir.
XIII əsrin böyük mütəfəkkiri Nəsirəddin Tusi qeyd edirdi ki, insan 
yaşamaq üçün yeməyə möhtacdır, lakin insanın yeməyi heyvanlardakı 
kimi ələf və sudan ibarət deyil, təbiət tərəfindən hazır şəkildə verilmir. 
Tusi ictimai varlıq olan insanın ictimai həyatdan-cəmiyyətdən kənarda 
mövcudluğunu qeyri-mümkün saymışdır. O yazırdı: «dünyanın intizamı, 
məişətin nizamı əməklə hasilə gəldiyindən, insan növü isə köməksiz 
yaşaya bilmədiyindən əmək köməksiz, kömək də ictimai birliksiz ola 
bilməz. Deməli insan növü öz təbiəti ehtibarilə ictimai birliyə 
möhtacdır».
1
Görkəmli azərbaycan şairi I.Nəsimi insan anlayışına təkcə ontoloji 
deyil, həm də humanist və etik mə‟na vermişdir. O insanı «kiçik aləm» 
adlandırır və göstərirdi ki, o öz kamilliyinə görə maddi şeylərdən daha 
yüksəkdə durur. Nəsiminin fəlsəfəsində «Mən» anlayışı ən geniş həcmli 
anlayış olan «Haqq» (Allah) ilə eyniləşdirilir və bütün mövcudatın cəmi 
kimi götürülürdü. 
Insan, onun mahiyyəti və idrakı ilə bağlı məsələlər Fizulinin 
yaradıcılığında da geniş yer tutmuşdur. O insanın mahiyyətini, onun idraki 
qabiliyyəti və kamilliyi ilə əlaqələndirirdi. Fizuliyə görə aqil insan öz 
xilqəti barədə düşünməli, öz varlığının mahiyyətini araşdırmalı, özünün 
əvvəlini və sonunu dərk etməlidir. 
Şərq fəlsəfi fikrinin materialist ən‟ənələrini davam etdirən 
M.F.Axundov da insana böyük diqqət yetirirdi. O ömrünün son dövründə 
yazdığı əsərlərdə insan, onun həyatı, azadlığa nail olmağın yolları barədə 
maraqlı fikirlər irəli sürmüşdür. 
Beləliklə insan, onun mahiyyəti, mövcudluğu və gələcəyi ilə bağlı 
problemlər bütün dövrlərdə fəlsəfədə başlıca yeri tutmuşdur. Bu 
problemlərin maddi və mə‟nəvi səpkiləri daim fəlsəfi fikrin diqqət 
mərkəzində olmuşdur. 
Bütövlükdə insanın anlaşılmasına dair müxtəlif baxışları aşağıdakı 
kimi üç formada qruplaşdırmaq olar: