Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Insan 
danışmadan fikirləşəndə daxili nitqdən istifadə edir
. Daxili nitq səssiz 
olur. Bu formada baş verən düşüncələr insanın özünün özü ilə dialoqunu 
xatırladır. Dil özünəməxsus və son dərəcə mürəkkəb işarələr sistemidir. 
Söz (səslər və hərflər) işarə və siqnal funksiyası yerinə yetirir. Insan 
informasiyanı təkcə adi dil vasitəsi ilə deyil. Həm də müəyyən işarə siste-
minin köməyi ilə əldə edir. 
Işarə dedikdə 
elə bir maddi predmet, proses, 
hərəkət başa düşülür ki, o ünsiyyətdə başqasını təmsil edir və 
informasiyanı əldə etmək, qoruyub saxlamaq, dəyişdirmək və ötürmək 
üçün istifadə olunur. Ilkin işarə sistemi adi, təbii dildir. Qeyri-dil işarə 
sistemləri də mövcuddur. Bunlara misal olaraq surət işarələrini, əlamət 
işarələrini, siqnal işarələrini, simvol işarələrini göstərmək olar. 
Müasir cəmiyyətdə informatika və "fikirləşən maşınlar" geniş tətbiq 
olunur. 
Bunun sayəsində insan fəaliyyətinin kompüterləşdirilməsi baş 
verir
. Bu isə öz növbəsində 
şüurun mahiyyəti məsələsinə yeni tərzdə 
yanaşmağı tələb 
edir. Həm də şüurun imkanları ilə maşınların imkanları, 
şüur və kompüter texnikasının optimal əlaqələndirilməsi məsələləri xüsusi 
əhəmiyyət alır. 
Bütövlükdə insan beyninə kibernetik sistem kimi yanaşmaq 
mümkündür. Təsadüfi deyildir ki, kibernetikanın baniləri (N.Viner, U.Eşbi 
və b.) bu elmin yaradılmasında mərkəzi əsəb sistemi, özünütənzimetmə 
ideyası, əks əlaqə və sair məsələlər barəsində fiziologiyanın və 
psixologiyanın nailiyyətlərini yüksək qiymətləndirirdilər. Öz növbəsində 
kibernetika yaranandan sonra beyin fəaliyətinin təhlilində müsbət rol 
oynayır.
Insanın baş beyni və əsəb sistemini kibernetik sistemlərə aid etmək 
olar. Onların bu oxşarlığı həm struktura, həm də fəaliyyətin əsas 
prinsiplərinə görə özünü göstərir. Bunlara əsaslanaraq hazırda psixiki 
fəaliyyətin bə‟zi funksiyalarının sün‟i kibernetik qurğular vasitəsilə 
modelləşdirilməsi işi uğurla həyata keçirilir. Lakin onlar həm də fərqlənir. 
Belə ki, insan beyni mürəkkəb əsəb sistemidir. Burada 14 milyard əsəb 

---

232 
neyronu əhatə olunur, çəkisi cəmi 1,5 kq-dır. 25-30 vatt enerji sərf edir, 
10
15
bayt (ikili vahid) tutumlu yaddaşa malikdir. Müasir elektron hesab-
lama maşını isə ondan sadədir. Onun ən yaxşı halda on minlərlə elementi 
olur. Lakin EHM beyin ilə müqayisədə çox ağırdır, yüz kq-larla çəkiyə 
malikdir, kilovatlarla enerji işlədir, yaddaşı isə cəmi -500 min baytdır.
Sonra, hər bir kibernetik maşın yalnız əks etdirir, fikirləşə bilmir. O 
sadəcə modelləşdirir, yaxud da bir dildən başqa dilə tərcümə edir, amma 
fikirləşmir. Bununla əlaqədar belə bir fakta diqqət yetirmək maraqlıdır. 
Kanadada yerli fermerin ünvanına onun 00.00. dollar borclu olduğu 
haqqında kağız gəlir. Fermer maşının bu gağızına məhəl qoymur, onu zibil 
qutusuna tullayır. Təxminən üç ay ərzində maşın dəfələrlə bu məzmunda 
kağız göndərir. Axırda onu borcu ödəməmək üstündə xüsusi xidmət 
orqanlarına verəcəyi ilə hədələyir. Bu zaman fermer 00.00. dollar 
məbləğində bank qəbzi yazıb ödəmək üçün göndərir. Bir neçə gündən so-
nra aldığı cavab məktubunda kompüter ona borcunu ödədiyinə görə 
minnətdarlıq bildirir.
Deyilənlər elmi -texniki tərəqidə kibernetika və informatikanın ro-
lunu azaltmır. 
Kibernetikanın banisi N.Vinerin aşağıdakı sözləri maşın ilə insan 
arasındakı münasibətləri doğru səciyyələndirir: «Insana aid olan şeyləri 
insana, hesablama maşınına aid olanları isə hesablama maşınına verin. 
Görünür insan ilə maşının birgə fəaliyyətinin təşkilində ağıllı xətt bundan 
ibarət olmalıdır»
1
Hazırda 
bəşəriyyət 
cəmiyyətin 
informatikləşməsi 
və 
kompüterləşdirilməsi mərhələsinə daxil olmuşdur. Son dövrlərdə yaradılan 
super-EHM-lər insan ilə kompüterin daha sıx qarşılıqlı tə‟sirdə olmasına 
imkan yaradır. Planet miqyasında kompüter şəbəkəsi -INTERNET 
yaradılmışdır. Burada səmərəli rabitə forması olan elektron poçtundan 
geniş istifadə edilir. 
1
Винер Н. Творец и робот, М., 1986, с.82-83. 

---

233