Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

6. Qeyri-şüurinin mahiyyəti.
 
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi psixika, psixiki fəaliyyət şüur 
anlayışından genişdir. Onun tərkibinə çox müxtəlif səviyyələr daxildir. 
Psixiki fəaliyyət bə‟zən şüur səviyyəsinə yüksəlmir, şüura qədərki pillədə 
qalır. Buradan aydın olur ki, sözün əsl mə‟nasında şüur ilə yanaşı onun 
astanasından kənarda yerləşən qeyri-şüurini öyrənmək də vacibdir. 
Qeyri-
şüuri (təhtəl şüur) dedikdə əsl mə‟nada götürülən şüurda ifadə olun-
mayan, zəkadan kənarda yerləşən, hesaba alınmayan və həmin mo-
ment üçün nəzarət edilməyən psixiki hadisələrin, halların və 
hərəkətlərin məcmusu başa düşülür.
Qeyri-şüuri sfera məzmunca çox genişdir. Buraya müxtəlif usta-
novkalar, hisslər, instinktlər, həvəs və istəklər, intuisiya, hipnoz vəziyyəti, 
yuxugörmə, affekt halları daxildir. Deyilənlərdən əlavə onun məzmununa 
təqlidetmə hərəkətlərini, yaradıcılıq ilhamını və yaddan çıxmış kimi 
görünən qeyri-ixtiyari xatirələri də aid edirlər. 
Qeyd edək ki, 
qeyri-şüuri sfera öz mürəkkəbliyi və çətin 
anlaşılan olması üzündən uzun müddət bilavasitə təhlil edilməmişdir. 
Onu çox vaxt sehrli, mistik aləm kimi qələmə vermişlər. 
Əslində qeyri-
şüuri, mənəvi həyatın özünəməxsus reallıq növüdür. Qeyri-şüuri proseslər 
fizioloji baxımdan müəyyən qoruyucu funksiya yerinə yetirir. Yə‟ni onlar 
beyni daim gərgin vəziyyətdə olmaqdan azad edirlər. Əgər zəka hər bir 
psixiki aktı, əməli və hərəkəti nəzarətdə saxlamalı olsaydı, o həddən artıq 

---

228 
yüklənmiş olardı. Beləliklə də insanın məhsuldar düşünməsi və ağıllı 
hərəkət etməsi çox çətinləşərdi.
Fəlsəfə tarixində qeyri-şüurinin təbiəti və mahiyətini öyrənmək 
yolunda cəhdlər çox olmuşdur
. Hələ qədim hind tə‟limlərində qeyri-
şüuri intuisiya kimi qeyd edilmişdir. Onu hətta kainatın hərəkətverici 
qüvvəsi kimi təsvir edirdilər. Platon da göstərmişdir ki, insanın ruhunda 
gizli dərk olunmayan biliklər mövcuddur. Zəka çox vaxt onların olmasını 
heç şübhəsinə belə gətirmir. 
Yeni dövr fəlsəfəsində Dekart psixika ilə şüuru eyniləşdirirdi. Bu-
radan da o belə bir nəticə çıxarırdı ki, şüurun hüdüdlarından kənarda psix-
iki proseslər deyil, yalnız fizioloji proseslər baş verir.
Fəlsəfə tarixində ilk dəfə V.Leybnis qeyri-şüurinin mə‟nəvi 
fəaliyyətin aşağı forması olduğu haqda bitkin tə‟lim yaratmışdır. Onun 
fikrincə bütün şüur hadisələri qeyri-şüuri həyatda, onun zəminində 
yaranır. Psixikada aydın çıxış edən şüurlu təsəvvürlərlə yanaşı həm də 
sanki yatmış və ya sönmüş təsəvvürlər (kiçik persepsiyalar) da vardır. 
XIX əsrdə romantizm nəzəriyyəsinin tərəfdarları qeyri-şüuri 
ideyasını bədiii yaradıcılığın mənbəyi kimi inkişaf etdirdilər. Məsələn 
Şopenhauerin irrasionalist tə‟limində qeyri-şüuri, təbiətin iradəsi və həyat 
mənbəyi kimi təsəvvür olunurdu. Onun davamçısı olan F.Nitsşe də belə 
hesab edirdi ki, zəkaya inam bəsləmək çox böyük yanlışlıqdır. Zəka ikinci 
dərəcəli rol oynayır. Tarix onu öz yerini qeyri-şüuri fəaliyyətə, 
avtomatizmə verməyə məhkum etmişdir. 
Qeyri-şüuri sferası, onun insan davranışında yeri və rolu haqqında 
tə‟limi məşhur avstriya psixiatrı Z.Freyd (1856-1939) yaratmışdır. Bu 
barədə onun özü yazırdı ki, mən insanları vulkanın zirvəsinə gətirmişəm 
və onları qeyri-şüurinin coşğun qaynayan kraterinə baxmağa məcbur 
etmişəm. 
Freydin tə‟limi psixoanaliz adlanır. O psixikanın şüuraltı halarının 
müşahidə edilməsi və öyrənilməsinə əsaslanır.