Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Elm, texnika inkişaf etdikcə texnosfera ilə biosfera arasındakı 
ziddiyyətlər kəskinləşir.
Müasir texniki vasitələr və intensiv texnologiya 
şəraitində, insanın təbiətə müdaxiləsi durmadan artır, təbiətin sərvət 
mənbələrindən ölçüyə gəlməz dərəcədə istifadə etmək imkanı yaranır. 
Lakin təbiətin «istismar» edilməsi gücləndikcə bir tərəfdən cəmiyyət 
inkişaf edirsə, digər tərəfdən gələcək nəsillərin həyat fəaliyyətinin təbii 
əsaslarının məhv edilməsi üçün təhlükə yaranır. 
Elmi-texniki inqilabın ekoloji baxımdan törətdiyi mənfi nəticələr 
nizama salınmadıqda onun pozucu xarakteri daha da artır. Belə ki, təbii 
xammalın e‟malı miqyasının genişlənməsi, sənaye istehsalının artması, 
şəhərlərin, zavodların sayının çoxalması kənd təsərrüfatı üçün yararlı tor-
paq sahəsinin getdikcə daha çox hissəsini istehsal dövriyyəsindən çıxardır. 
Digər tərəfdən, yararlı torpağın müəyyən hissəsi eroziyaya uğrayır. Əkin 
yerlərinin sahəsi azalır. Bu isə bir çox bitki və heyvan növlərini azaldır. 
Onların məhv olması təhlükəsi yaranır. Hətta, son vaxtlara qədər 
tükənməz hesab olunan dünya okeanında balıq ehtiyatlarının azalması 
qorxusu yaranmışdır. Digər tərəfdən sənaye və kommunal- məişət 
tullantılarının həcmi artır, səs- küy çoxalır, su hövzələri, atmosfer, torpaq 
müxtəlif maddələrlə (o cümlədən də radioaktiv) çirklənir, insanların əsəb 
gərginliyi artır. Mineral gübrələri və bitkiləri mühafizə etmək üçün 
kimyəvi vasitələrin tətbiqi genişləndikcə biosferanın təbii dövranı pozulur. 
Mütəxəssislərin hesablamalarına görə hər il 100 milyard ton filiz və digər 

---

275 
qazıntılar, tikinti materialları çıxarılır, 50 milyon ton sintetik material is-
tehsal olunur, çöllərə 90 milyon ton mineral gübrə və 2 milyon tondan çox 
zəhərli kimyəvi maddələr səpilir, atmosferə 200 milyon ton karbon qazı və 
50 milyon ton müxtəlif karbonlu birləşmələr atılır, təkcə yanacaqla işləyən 
mühərriklər atmosferə 200 milyon ton zəhərli qazlar və 60 milyon ton 
kükürd anhidridi buraxır.
1
Təbiidir ki, biosfera özünütənzim və özünütəmizləmə yolu ilə bu 
ağırlıqda gərginliyin öhdəsindən gəlib, ona uyğunlaşa və tab gətirə bilməz. 
Odur ki, biosferaya nəzarət etmək, ona köstərilən tə‟siri idarə etmək 
zərurəti yaranır. 
Mə‟lumdur ki həyat üzvi maddələrin biotik şəkildə dövr etməsi 
formasında mövcuddur. Dövr etmə isə sintez və dağılma prseslərinin 
qarşılıqlı tə‟sirinə əsaslanır. Sintez funksiyasını yaşıl bitkilər, dağılma 
funksiyasını mikroorqanizmlər yerinə yetirirlər. Insanların fəaliyyəti 
genişləndikcə biosferanın strukturuna pozucu tə‟sir də çoxalır. Belə ki, 
insanın fəaliyyəti nəticəsində yaranan tullantılar az olduğu dövrlərdə bios-
fera bunları bu və ya digər dərəcədə, kortəbii şəkildə yenidən işləyib bio-
tik dövretmə prosesinə qaytara bilirdi. Insan fəaliyyətinin miqyası 
genişləndikcə isə bu proses çətinləşir və hətta qeyri mümkün olur. Çünki 
tullantılar o qədər çoxalır ki, biotik tsikldən kənara çıxır və ətraf mühiti 
çirkləndirir. Odur ki, texnosfera ilə biosfera arasında əmələ gələn 
ziddiyyətləri aradan qaldırıb, biosferanı qorumaq, təbiətlə cəmiyyət 
arasında müvazinəti bərpa etmək bəşəriyyət qarşısında kəskin şəkildə du-
ran problemə çevrilir. Təbii ehtiyatlardan israfçılıqla istifadə edilməsi 
bəşəriyyət üçün böyük təhlükə törədir. Nəzərdə tutulmalıdır ki, müasir 
istehsal təbiətdən aldığı hər 100 vahid maddədən yalnız 3-4 nü istifadə 
edir, yerdə qalan 96 vahid isə müxtəlif tullantılar şəklində yenidən təbiətə 
qaytarılır. Bu isə insanların həyatı və sağlamlığı üçün ciddi təhlükə 
törədir. 
Xərçəng xəstəliklərini öyrənən Amerika Milli
 
institutunun 
hesablamalarına görə indi hər ildə baş verən 500 min xərçəng 
xəstəliklərinin 60%-ə qədər ətraf mühitdəki müxtəlif tullantılarla bağlıdır. 
Nəzərdə tutulmalıdır ki, ekoloji böhran təhlükəsi bizim respublikamızdan 
da yan keçmir. Azərbaycan keçmiş SSRI miqyasında kimyalaşmanın 
mənfi təsirinə ən çox məruz qalan rekiondur. Uzun illər ərzində torpağa 
verilən gübrələrin miqdarı müəyyən olunmuş normadan çox-çox artıq 
olmuşdur.Bu,torpağın korlanması, ətraf mühitin və suyun çirklənməsi ilə 
nəticələnmişdir. Bir çox iri kimya obyektlərinin fəaliyyət göstərdiyi 
Sumqayıtın ekoloji göstəriciləri yolverilən həddi aşıb keçmişdi. Qəbələ 
1
С.Н.Соломина. Взаимодейсвие общества и природы, М., 1988, с. 16-17. 

---

276 
RLS-nın fəaliyyəti respublikamızın şimal-qərb zonası rayonları üçün əsl 
təhlükə mənbəyinə çevrilmişdir. Uzun müddət ərzində Ermənistanın ərazi 
iddiaları,uydurma Dağlıq Qarabağ problemi, ölkəmizin ərazisinin beşdə 
birindən çoxunun işğal olunması burada ekoloji vəziyyətə ağır zərbə 
vurmuşdur. Müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycanda ekoloji 
təhlükənin aradan qaldırılması və ətraf mühitin təmizlənməsinə dair uzun 
müddətli proqram həyata keçirilir. Bununla yanaşı ekoloji təhlükənin tam 
sovuşduğunu söyləmək sadəlövhlük olardı. Hazırda Xəzər dənizinin təbii 
sərvətlərindən səmərəli surətdə istifadə olunur. Neft hasilatına dair 
dünyanın 20-dən artıq aparıcı neft şirkəti ilə bağlanılan müqavilələr bunu 
subut edir. Lakin nəzərdə tutulmalıdır ki, dənizdən neft çıxarılması işinin 
miqyası genişləndikcə, təbiətə dağıdıcı təsir təhlükəsi də artır. Ətraf 
mühitə pozucu təsir göstərmək imkanları da genişlənir. Buna görə də 
neftdən və digər təbii sərvətlərdən istifadə olunması prosesində ətraf 
mühitin qayğısına qalmaq çox vacibdir. Qeyd edək ki, müasir ekoloji 
böhran bütün dünya ölkələrini əhatə edir. O bəşəriyyətin gələcəyini 
təhlükə altına alan ciddi qlobal problemlərdəndir. Buna görə də onu həll 
etmək üçün bütün xalqlar, müxtəlif partiyalar, ictimai hərəkatlar öz 
səylərini birləşdirirlər. 
Hələ 1968-ci ildən fəaliyyətə başlayan "Roma klubu" təşkilatının 
buraxdığı əsərlərdə (D.Forrester, D.Medouz, M.Mesaroviç, E.Pestel və 
başqalarının əsərləri) ekoloji pessimizm geniş şəkildə təbliğ olunmağa 
başladı. Onlar gələcəkdə böyük ekoloji fəlakət baş verəcəyini iddia 
edirdilər. Buna görə də qeyd olunurdu ki, bəşəriyyət təbii ehtiyatlara, milli 
sərvətlərə qənaətcil münasibət bəsləməlidir. Ekoloji pessimizmin 
təbliğatçıları subut etməyə çalışırlar ki, elmi-texniki inqilabın irəlicədən 
görünməyən mənfi nəticələri labüd surətdə böyük faciəyə, bəşəriyyətin 
ölümünə gətirib çıxaracaqdır. Bununla əlaqədar qeyd edək ki, elm və 
texnikanın tərəqqisi ətraf mühitə təkcə pozucu tə"sir göstərmir, həm də 
ətraf mühitin mühafizəsini daha səmərəli həll etmək üçün müvafiq real 
imkanlar yaradır. Məsələn, elm və texnikanın inkişafı nəticəsində qapalı 
istehsal