partiyaların və hakimiyyətlərin ümumi axınına qovuşur. Bu ümumi axında
yeniliklə köhnəliyin, mütərəqqi ilə mürtəcenin, doğru ilə yalan ideyaların
mübarizəsi baş verir. Ictimai həyatda həm də müxtəlif fərdi və qrup
mənafeləri, sinfi, milli və dövlətlərarası mənafelər daim toqquşmada da-
vam edir. Müxtəlif qəbildən olan ehtiraslar və hisslər (xeyir, şər qəzəb,
nifrət, sevgi və sair) coşub daşır. Bütün bu rəngarəngliyə və çoxtərəfliliyə
baxmayaraq cəmiyyət həyatı qanunauyğun proses kimi cərəyan edir. La-
kin
tarixi qanunauyğunluq insanların şüurlu fəaliyyətindən kənarda deyil, onunla sıx əlaqədə özünü göstərir . Əlbəttə bu, ictimai qanunların
obyektiv xarakterini, yə‟ni insanların şüur və iradəsindən asılı olmadığını
inkar etmir. Beləliklə ictimai qanunlar insanların cəmiyyətində, onların
fəaliyyəti nəticəsində yaranır. Lakin qanunlar yarandıqdan sonra
insanların fəaliyyəti onlara tabe olur. Insanlar bu qanunlara fərdidən
yüksəkdə duran mahiyyət kimi baxırlar. Ictimai inkişaf qanunları dedikdə
cəmiyyətdəki hadisələr arasında obyektiv, mühüm, zəruri və təkrarlanan
əlaqələr başa düşülür. Onlar sosial inkişafın əsas istiqmətlərini
səciyyələndirirlər. Belə qanunlara misal olaraq aşağıdakıları göstərmək
olar: maddi və mə„nəvi ne„mətlərin çoxalması ilə tələbatların artması qa-
nunu, istehsal ilə tələbatların dialektik vəhdəti qanunu, tarixi tərəqqi
gedişində subyektiv amilin rolunun artması qanunu və sair.
Ictimai
qanunlar təbiət qanunları ilə müəyyən ümumi və fərqli cəhətlərə malikdir . Əvvəlcə ümumi əlamətləri qeyd edək. Həm təbiət
qanunları, həm də cəmiyyət qanunları obyektiv xarakter daşıyır, yə„ni
insanların şüur və iradəsindən asılı olmayaraq mövcuddur. Obyektivlik
həm də bunda təzahür edir ki, hər iki növ qanunlar insanların onları dərk
edib etməməsindən asılı olmayaraq fəaliyyət göstərir. Lakin insanlar
qanunları öyrənmək əsasında öz fəaliyyətində onlardan şüurlu və
məqsədyönlü istifadə edə bilirlər.
357
Bu ümumi cəhətləri ilə yanaşı təbiət və cəmiyyət qanunları arasında
müəyyən fərqlər də vardır.
