Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Yüklə 4,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Simpatil sütun
- Parasimpatik innervasiya
- Şəkil 20. Qurbağa ürəyində azan sinirin qıcıqlandırılmasındakı təsirlər. A - izolə edilmiş
- Şəkil 22. Qurbağa ürəyindəki simpatik sinirin qıcıqlandırılmasında- kı təsirlər. A - birinci
- Ağciyər-ürək və ya Pariıt refleksi.
- 11.2. Struktur-funksional təsnifat
- Qan cərəyanının fizioloji parametrləri.
- Orta arterial təzyiq (OAT).
- Qan cərəyanının xətti sürəti
|
10.19. Ürək fəaliyyətinin tənzimi Ürəyin işi ürəkdaxili və ürəkxarici tənzimləyici mexa- nizmlərin köməkliyilə həyata keçirilir. Ürəyin işinə uzunsov beyindəki ürək-damar mərkəzi, körpü parasimpatik və simpatik sinir lifləri vasitəsilə tənzim edir (şəkil 19). Xolinerqin və adrenerqiq (daha çox mielinsiz) liflər ürək divarında bir neçə hüceyrədaxili düyünlərdə olan sinir kələfləri əmələ gətirir. Düyünlərin toplandığı əsas yer daha çox sağ qulaqcıq və boş venaların açıldığı nahiyədə yerləşir.
Ürəyin inntervasiyası.
Ürək fəaliyyətinin hüceyrədaxili tənzimi hüceyrədaxili, hüceyrələr arasındakı disklər və ürəkdaxili periferik reflekslər vasitəsilə həyata keçirilir. Məlum olmuşdur ki, ürəyə xaricdən daxil olan periferik sinirlər əvvəlcə ürəkdaxili intramural qanqlionlarda qurtarır 100 downloaded from KitabYurdu.org və ekstrakardial mənşəli bütün sinirlər cərrahi yolla kəsildikdən sonra ürək özündə olan sinir düyünləri vasitəsilə öz fəaliyyətini davam etdirir. Ürək fəaliyyətinin ekstrakardial tənzimi vegetativ (av- tonom) sinir sisteminin parasimpatik (azan sinir) və simpatik şöbələr vasitəsilə həyata keçirilir. Parasimpatik innervasiya: ürəyə preqanqlionar para- simpatik sinir lifləri azan sinirin tərkibində hər iki tərəfdən daxil olur. Sağ azan sinir lifi sağ qulaqcığı innervasiya edir və qulaqcığın sinus düyünü nahiyəsində sıx kələf əmələ gətirir. Sol azan sinir lifi daha çox atrio-ventikulyar (AV-düyün) düyünə çatır. Məhz buna görə sağ azan sinir əsas etibarilə ürək döyünmələri tezliyinə, sol isə (atrio-ventikulyar (AV) nəqletməyə təsir edir. Bu sinirlər vegetativ sinir sisteminə aid olub, iki ney- rondan ibarətdir. Çıxıntısı azan siniri əmələ gətirən birinci ney- ron uzunsov beyindən başlayıb ürəyin intramural qanqliyasın- da qurtarır. Burada ikinci neyron yerləşir. Onun çıxıntıları si- noarterial düyünə, qulaqcıqların əzələ lifinə və atrioventikulyar düyünə gedir. Mədəciklər azan sinirlə innervasiya olunmur. Mədəciklərin parasimpatik innervasiyası qulaqcıqlarla müqayisədə zəif olur. Azan sinirin qüvvətli oyanması ürəyin fəaliyyətini bir neçə saniyə tam dayandıra bilər, lakin sonra «azan sinir həmin oyanmanın təsirinin altından çıxır» və normaya nisbətən daha tez-tez döyünməyə başlayır. Azan sinirin stimulyasiyası ürəyin yığılma qüvvəsini 20-30% azalda bilər. Azan sinirin lifləri
əsas etibarilə qulaqcıqlarda paylanmışdır, mədəciklərdə isə onlar çox azdır. Onların işi ürəyin yığılma qüvvəsini müəyyən edir. Belə ki, azan sinirin qıcıqlanması əsasən ürək döyünmələrin sayının azalmasına, onun qüvvəsinin azalmasına nisbətən daha çox təsir edir. Lakin ürək böyük yük altında işlədikdə onun döyünmələrinin sayı, onun yığılma qüvvəsinin zəifləməsi ilə birlikdə 50%-ə qədər azala bilər. Azan sinirin ürəyə təmiz ləngidici təsirini 1845-ci ildə Veber qardaşları (Eduard Veber və Erest Veber) öyrənmişlər. Onlar azan siniri qıcıqlandırdıqda ürək fəaliyyətinin zəiflədiyini və ləngidiyini müşahidə etmişlər. Bu hadisə orqanizmdə 101
downloaded from KitabYurdu.org sinirlərin ləngidici təsirinə aid ilk təcrübə idi. Kəsilmiş azan sinirin mühiti ucunu zəif elektrik cərəyanı ilə qıcıqlandırdıqda ürək döyünmələrinin sayını azaldır - buna, mənfi xronotrop təsir deyilir. Eyni zamanda təqəllüsün amplitu- dası azalır, bu isə mənfi inotrop təsir adlanır (şəkil 20 ). Şəkil 20. Qurbağa ürəyində azan sinirin qıcıqlandırılmasındakı təsirlər. A - izolə edilmiş I ürəkdə kardioqram; B - izole edilmiş II ürəkdə kardioqram. Oxla I ürəkdən fizioloji məhlul keçirilməsi anında II ürəkdə azan sinirin qıcıqlandırılmasını göstərir. Azan siniri daha qüvvətli elektrik cərəyanı ilə qıcıqlan- dırdıqda onun, azan sinirin ürək əzələsinin oyanıcılığı azalır, bu, mənfi batmatrop təsir adlanır. Bu siniri qıcıqlandırarkən ürək əzələsində oyanmanın nəqletmə qabiliyyətinin zəifləməsinə isə dramatrop təsir deyilir. Ürəyin tonusdan düşməsinəto- notrop effekt deyilir. Qıcıq uzun müddət davam etdikdə ürək azan sinirə tabe olmayaraq simpatik təsirə keçir və yenidən fəaliyyətə başlayır. Simpatik innervasiya. Ürək üçün preqanqlıonar simpatik liflər onurğa beynin yuxarı döş seqmentlərin yan buynuzlarından gedir. Postqanqlionlar adreneqriq lif simpatik sinir zəncirinin düyününün neyronlarmın aksonundan (ulduz şəkilli və yuxarı boyun simpatik düyünün müəyyən hissəsindən) əmələ gəlir. Onlar orqana bir neçə ürək sinirlərinin tərkibində və ürəyin bütün şöbələrinə bərabər paylanır. Terminal liflər ürək əzələsinə daxil olur, koronar damarları müşayiət edir və nəq- ledici sistemin elementlərinə daxil olur. Qulaqcığın əzələsinin daha yüksək sıx adrenerqiq lifi var. Mədəciklərin hər beşinci kordiomiositi kardiomiositin plazmolemmasmdan 50 mkm məsafədə qurtaran adrenerqiq terminalla təmin olunur. Sim
downloaded from KitabYurdu.org
patik stimulyasiyanm effekti qulaqcıq və mədəciklərin yığılma qüvvəsi artır - (müsbət inotrop təsir) ürək döyünməsinin tezliyi artır - (müsbət xronotrop təsir) nəqletmə qabiliyyəti yüksəlir (müsbət dramatrop təsir), oyanma qabiliyyətini artırır (müsbət batmotrop təsir). Belə ki, ürəyin nasos funksiyasının effektliyinə simpatik və azan sinirin impulsları ilə nəzarət olunur. Simpatik sinirin qıcıqlandırılması ürək döyünmələrinin sayını 70-dən 200-ə qədər və hətta 250 qədər artıra bilər. Simpatik stimulyasiya ürəyin yığılma qüvvəsini yüksəltməklə ürəkdən qovulan qanın həcmi və təzyiqini artırır. Simpatik stimulyasiya dəqiqəlik həcmə əlavə olaraq ürəyin məhsuldarlığını 2-3 dəfə artıra bilər. Frank-Starlinq effektinə əsasən (şəkil 6 B) simpatik sinirin tormozlanmasından ürəyin nasos funksiyasını aşağı salmaq üçün istifadə edilə bilər. Normada simpatik sinir sistemi daima tonik yüklənərək, ürəyin daha yüksək məhsuldarlığını (30%-dan çox) saxlayır. Ona görə də, əgər ürəyin simpatik fəallığı sıxışdırılarsa, onda ona uyğun ürəyin tezliyi və qüvvəsi aşağı düşər, bu isə ürəyin nasos funksiyasının normadan 30% aşağı düşməsinə səbəb olar. Afferent innervasiya. Azan və onurğa beynin (Cs-The) hissi neyronları ürəyin divarında sərbəst və kapsulsuz sinir uclar əmələ gətirir. Afferent lifləri azan və simpatik sinirlərin tərkibində ürəyə daxil olur. Ürəyə impuls aparan simpatik sinir sisteminin birinci neyronu onurğa beynin I-V döş seqmentlərinin yan buynuzlarından başlayır, boyun və yuxarı döş simpatik düyünlərinə gəlir. Bu düyünlərdə simpatik sinirin ikinci neyronu yerləşir. Onun çıxıntıları ürəyə daxil olur. Ürəyi innervasiya edən simpatik sinir liflərinin çox hissəsi ulduzvarı qanqliyondan (gang stellatum) başlayır. Azan sinir liflərindən fərqli olaraq simpatik liflər mədəcik əzələlərini də innervasiya edir (şəkil 21 ).
103 downloaded from KitabYurdu.org Şəkil 21. Ürəyin sinirlənmə sxemi. H - ürək; M - uzunsov beyin; CJ - ürək fəaliyyətini ləngidən nüvə; CA - ürək fəaliyyətini sürətləndirən nüvə; L.H. - onurğa beynin yan buynuzu; T.S. - simpatik sütun; V - azan sinirin afferent lifi; D - depressor sinir; S - simpatik liflər; A - onurğa beynin af- ferent lifləri; Ç.S. - karotid sinus; B - sağ qulaqcıqda afferent liflər. Beləliklə, somatik sinirlərdən fərqli olaraq vegetativ sinirlər birbaşa üzvlərə çatmır. Parasimpatik sinirlərdə preqanq- lonar lif uzun, simpatik sinirlərdə isə qısa olur. Postqanqlionar simpatik liflər (həmçinin ulduzvarı düyündən keçən və boyun düyünlərində qurtaran bəzi preqanqlionar simpatik liflər) iki sinir şaxəsinin tərkibində gedib, körpücükaltı arteriyanı əhatə edir. Postqanqlonar simpatik şaxələr isə ürəyə gələrək onun əzələ liflərində qurtarır. Simpatik sinirin ürəyin işinə göstərdiyi təsir azan sinirin göstərdiyi təsirin əksidir. Ürək fəaliyyətinə simpatik sinirlərin sürətləndirici təsirini ilk dəfə İ.F.Sion (1866) və Betsold (1867) öyrənmişlər. Onlar ürəyin simpatik sinirlərini təsvir etmişlər. 1887-ci ildə İ.P.Pavlov ürəyin gələn simpatik sinirin ayrı- ayrı liflərini qıcıqlandıraraq, müəyyən etmişdir ki, ürək ritmini dəyişmədən onun qüvvəsini artıran liflər vardır (şəkil 22 ). 104 downloaded from KitabYurdu.org Şəkil 22. Qurbağa ürəyindəki simpatik sinirin qıcıqlandırılmasında- kı təsirlər. A - birinci ürəkdə ürək təqəllüsünün kəskin artması və qüvvətlənməsi qeyd olunur; B - birinci ürəkdən götürülmüş fizioloji məhlulun qıcıqlandırılmayan ikinci ürəyə təsiri. I.P.Pavlovun ürəyin qüvvətləndirici sinirini kəşf etməsi fiziologiyanın gələcək inkişafı üçün böyük əhəmiyyəti oldu. Beləliklə, azan və simpatik sinirlər ürək fəaliyyətinin ritminə təsir göstərdiyinə görə dinamki sinirlər də adlanır. Onlara Pav- lov sinirləri də deyirlir. İ.P.Pavlov qüvvətləndirici sinirin ürək əzələsinə təsirini maddələr mübadiləsi prosesinin intensivliyinin dəyişməsi ilə izah etmiş və bu təsiri isə trofık (trerho - qidalandırıram) təsir adlandırmışdır. İndi elmə məlumdur ki, İ.P.Pavlovun kəşf etdiyi trofık sinir lifləri üzvü innervasiya edən sinirlərin tərkibində üzvə daxil olur. Ürəyin işində yuxarıda təsvir olunan dəyişikliklər azan və simpatik sinirlərin mərkəzləri arasında əlaqə kəsilmədən oyanmış olduqda baş verir. Xüsusilə aorta və karotid sinusda yerləşən reseptorlardan gələn impulslar böyük rol oynayır. Bu sinirlər kəsilərkən azan sinir mərkəzi tonusdan düşür və ürək fəaliyyəti xeyli sürətlənir. 105 downloaded from KitabYurdu.org 10.20. Ürək fəaliyyətinin humoral tənzimi Kimyəvi maddənin ürəyə təsiri azan sinirin mərkəzi ilə həyata keçirilir. Bu üsulla müəyyən edilmişdir ki, qanda böy- rəküstü vəzin beyin maddəsindən ifraz olunan adrenalin, kal- sium ionları və karbonat turşusu artdıqda bəzi adamlarda azan sinir mərkəzinin tonusu uzun müddət yüksək olur. Bu zaman bradikardiya meydana çıxır, başqa sözlə, ürək döyünmələrinin sayı azalır. Bəzən isə sinirin tonusu azalır və taxi- kardiya, yəni ürək döyünmələrinin sayı artır. Yenidoğulmuşla- rın azan sinir mərkəzi tonusda olmadığı üçün nəbzin sayı orta yaşlı adamlarla müqayisədə çox (160-180) olur. Lakin müasir mediator nəzəriyyəsi Avstriya fızioloqu Otto Levinin adı ilə bağlıdır. Belə ki, o 1922-ci ildə iki qurbağanın ürəyini alman alimi Şraubuanm üsulu ilə cərrahi yolla bədəndən çıxarıb içərisinə Ringer və ya fizioloji məhlul dolu və bir-biri ilə əlaqəsi olan kanunlaya keçirmişdir. Birinci ürəkdə olan azan siniri qıcıqlandırdıqda nəinki
birinci, həm
də azan
siniri qıcıqlandırılmayan ikinci ürəyin də fəaliyyətinin ləngidiyi və zəiflədiyini müşahidə edir. Otto Levi belə nəticəyə gəlir ki, buna səbəb azan siniri qıcıqlandıran zaman onun ucundan kimyəvi maddə-mediator (asetilxolin) ifraz olunur və məhlula qarışıb ikinci ürəyin fəaliyyətini ləngidir. O birinci qurbağada olan simpatik siniri qıcıqlandırdıqda isə onun ucundan ifraz olunan və məhlulla ikinci ürəyə təsir edən kimyəvi maddənin mediatorun (simpatinin) ürəyin fəaliyyətinin sürətləndirdiyini və qüvvətləndirdiyini müşahidə etmişdir. Sonralar azan sinirin ucundan ifraz olunan asetilxolin parçalayan xolinestraza, simpatik sinirin ucundan ifraz olunan simpatini parçalayan aminoksidaza fermentidə tapıldı. Böyrəküstü vəzilərin beyin maddəsinin hormonu adrenalin və noradrenalin, qalxanabənzər vəzin hormonu tiroksin ürək təqəllüsünün ritmini və qüvvəsini artırır. Qanda kalsium ionlarının çoxluğu (hipekalsemiya), azalması isə (hipokale- miya) diastola fazasında ürəyin dayanmasına səbəb olur. 106 downloaded from KitabYurdu.org 10.21. Ürək fəaliyyətinin reflektoru tənzimi Bədənimizin müxtəlif refleksogen zonalarında və ürəkdə yerləşən reseptorlar onun işini reflektoru yolla tənzim edir. Deməli, ürək daxili boşluqlarda, aortada, yuxarı və Aşağı boş venalarda, ümumi yuxu arteriyası, ağciyər və bronxlarda yerləşən reseptorların oyanması azan və simpatik sinirlər vasitəsilə ürəyə nəql olunan reflekslərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Reflektoru simpatik reflekslər ürək fəaliyyətinə sürətləndirici, qüvvətləndirici, reflektoru parasimpatik reflekslər əksinə təsir göstərir. Bu reflekslərə Holsun, Aşnerin, Kardio-Kardial və s. refleksləri göstərmək olar.
qarnına pinsetin küt nahiyəsi ilə zərbə vurduqda, ürəyin fəa- liyyətinin ləngidiyini müşahidə etmişdir. Holsa görə qarma vurulan mexaniki zərbə vuran anda günəş kələfində oyanma daxili orqanlar siniri vasitəsilə uzunsov beyinə, oradan isə azan sinir vasitəsilə ürəyə nəql olunub onun fəaliyyətini ləngidir. Günəş kələfinə vurulan qüvvətli zərbə ölümə də səbəb ola bilər.
insanda bir dəqiqə müddətində ürəyin nəbz vurğusu sayılır. Sonra barmaqları göz qapaqlarının üzərinə ehmalca qoyub göz almasına bir neçə dəfə təzyiq edib və yenidən nəbzi saydıqda onun 10-30-a qədər azaldığını müşahidə etmək olar. Buna səbəb təzyiq zamanı əmələ gələn oyanmanın, gözün hərəki siniri vasitəsilə uzunsov beyindəki azan siniri mərkəzinə, ordan isə azan sinir ilə ürəyə nəql olunaraq onun fəaliyyətini ləngitməsidir. Kardio-kardial refleks. Ürək daxilində təzyiqin dəyişməsi, ürək qişalarının qıcıqlanması zamanı əmələ gələn oyanmalar uzunsov beyinə, ordan isə azan sinir ilə ürəyə gələrək onun fəaliyyətinin ləngiməsinə səbəb olur. Ağciyər-ürək və ya Pariıt refleksi. Ağciyər və bronxlarda yerləşən reseptorlardan oyanmalar afferent sinirlər vasitəsilə uzunsov beyinə və ordan azan sinir vasitəsilə nəql olunaraq ürək fəaliyyətinin ləngiməsinə, ağciyərlərin gərilməsi nəticəsin 107 downloaded from KitabYurdu.org də oyanan simpatik sinir isə ürəyin fəaliyyətinin sürətlənməsinə səbəb olur. Oynaq və vətərlərdə yerləşən reseptorlardan onların hə- rəki zamanı ürəyə gələn oyanmalar onun fəaliyyətini dəyişdirir. Buna hərəki-kardial refleks deyilir. Vegetativ sinir sisteminin düyünlərinin uzun çıxıntıları ilə əmələ gələn refleksə akson refleks deyilir. Ümumi yuxu arteriyası və onun şaxələndiyi nahiyədə yerləşən xemo və baro reseptorlardan, onların oyanması zamanı, həmin oyanmanın azan sinir ilə ürəyə nəql olunaraq onun fəaliyyətini ləngidir. Buna Herinq refleksi deyilir. Sionin refleksi «Hissi-ürək» siniri yerləşən aorta qöv- sündəki baro reseptorlardan başlayır. Aorta qövsündə qan təzyiqi yüksəldikdə baroreseptorlarda əmələ gələn oyanma uzunsov beyindəki azan sinir mərkəzinə nəql olunaraq, onun tonusunu artırır. Oyanma azan sinir ilə ürəyə verilir, onun fəaliyyətini zəiflədir, nəticədə aortaya az qan vurulur, digər tərəfdən də aorta və digər damarlar genişlənir, kapillyarlar və qan təzyiqi aşağı düşür. Beynbric refleksində yuxarı və aşağı boş venaları sağ qulaqcığa açıldığı nahiyədə yerləşən reseptorların mexaniki qıcıq təsirindən oyanması simpatik sinirin vasitəsilə ürək fəaliyyətinə ləngidici deyil, sürətləndirici və qüvvətləndi- rici təsir göstərir. Bu isə boş venalarda əmələ gələn qanın artığının ürəkdən damarlara vurulmasına səbəb olur. Həticədə qan durğunluğunun qarşısı alınır. Deməli, ürəyin fəaliyyəti reflektoru və humoral yolla tənzim olunur.
108 downloaded from KitabYurdu.org XI FƏSİL QAN DÖVRANI SİSTEMİ 11.1. Qan damarları Ürəyin fəaliyyəti zamanı əmələ gələn enerji və aortada yaranan qan təzyiqinin enerjisi qanın qan damarları ilə hərəkətinə səbəb olur. Həmin damarlarda qanın dövranı isə hidro- dinamika qanunları üzrə borulardakı hərəkətə uyğun baş verir. Ürəyin fəaliyyəti zamanı əmələ gələn təzyiqin çox hissəsi xarici (qan hissəciklərinin damar divarlarına sürtünməsinə) və daxili (qan hissəciklərinin bir-birinə sürtünməsinə) az hissəsi isə qanın cərəyan sürətinə sərf olunur. İnsan və xordalı heyvanlarda qan damarları-qapalı sis- temdir. Belə ki, arterial qan bu damarlarla ürəkdən toxumalara, oradan isə venoz qan ürəyə sirkulyasiya olunur. Ürək böyük qan dövranı ilə arterial qanı sol mədəcikdən aorta vasitəsilə toxumalara qovur, venoz qanı isə toxumalardan yuxarı və aşağı boş vena ilə ürək sağ qulaqcığa qaytarır. Sağ mədəcik- lə sol qulaqcıq arasında yerləşən damarlar isə, ağciyər və ya kiçik qan dövranını əmələ gətirir. Ürək, qanı damarlara hissə-hissə qovmasına baxmayaraq, onun arteriya, vena və kapillyarlarda fasiləsiz axmasına səbəb həm sistola, həm də diastola zamanı ürəkdə yaranan təzyiq və damarların divarının elastiki olmasıdır.
Qan damarlarının divarlarının quruluşundan asılı olaraq, damar sistemində arteriyalar, arteriollar, venulalar və venalar, damarlararası anostomozlar, mikro sirkulyasiya yatağı və hemotik baryer (məsələn, hematoensefalik) mövcuddur. Damarları yerinə yetirdiyi funksiyasına görə aşağıdakı kimi təsnif etmək olar:
downloaded from KitabYurdu.org 1)
Amortizasiyalı - arteriyalar 2)
Rezistiv - arteriya və arteriollar 3)
Kapillyarönü sfmiktorlar - kapillyarönü arteriolların son şöbəsi 4)
Mübadilə funksiyalı - kapillyar və venulolar 5)
Həcmli - venalar 6)
Şuntlandırıcı - arteriya anostomazları Qan cərəyanının fizioloji parametrləri. Qan cərəyanını xarakterizə etmək üçün lazım olan əsas fizioloji göstəricilər aşağıda verilmişdir.
gələn maksimal təzyiq. Normada böyük qan damarında sistolik təzyiq orta hesabla 120 mm.Hg.st. bərabər olur.
zamanı əmələ gələn minimal təzyiq. Orta hesabla 80 mm.Hg.st. bərabər olur.
fərqə nəbz təzyiqi deyilir. 35-50 mm.Hg.st. arasında dəyişir. Məsələn, 120-80=40 ST-DT-NT.
olaraq qiymətləndirilir: _ sistolik AT + 2 {Diastolik AT)
3 Orta AT aortada yüksək olur (90-100 mm Hg.st.), arte- riyanın şaxələnməsi hesabına sonrakı damarlarda tədricən aşağı enir. Uc arteriya və arteriollarda təzyiq kəskin aşağı düşür (orta hesabla 35 mm.Hg.st. qədər). Sonra iri venalarda tədricən 10 mm Hg.st. qədər azalır (şəkil 1 A). 110 downloaded from KitabYurdu.org
mentləri və qan cərəyanının xətti sürəti (B).
sm, eninə kəsiyinin sahəsi-3 sm 2 qədərdir. Mühitə doğru isti- qamətdə arteriya damarların eninə kəsiyi tədricən artır. Arte- rialarm eninə kəsiyinin sahəsi 800 sm 2 qədər kapillyar və venanın en kəsiyinin sahəsi isə - 3500 sm 2 təşkil edir. Vena damarları birləşərək eninə kəsiyin sahəsi 7 sm 2 olan boş venaları əmələ gətirir. 111 downloaded from KitabYurdu.org Həcmi sürət dedikdə vahid zaman ərzində damarın en kəsiyindən keçən qanın miqdarı nəzərə alınır. Qanın həcmi sürəti müxtəlif orqanların damarlarında fərqlənir.
siyinin sahəsi ilə tərs mütənasibdir. Ona görə də qanın orta axma sürəti (şəkil 1 B) aortada yüksəkdir (30 sra/s), kiçik arteriyalarda tədricən aşağı düşür və kapillyarlarda daha az olur (0,026 sm/s). Buna səbəb kapillyarların ümumi eninə kəsiyinin aortadan 1000 dəfə böyük olmasıdır. Qanın axınının orta sürəti yenidən venalarda, xüsusilə boş venalarda aorta ilə müqayisədə yüksək olmasa da, nisbətən artır (14 sm/s). Xətti sürətsə qan hissəciyinin vahid zaman ərzində keçdiyi yolun uzunluğu ilə ölçülür. Xətti sürət damar sisteminin ayrı-ayrı hissələrində müxtəlif olur. Qanın xətti sürəti (V) qan həcminin (Q) vahid vaxt ərzində keçdiyi qan damarlarının en kəsiyinin sahəsi ilə (^r 2 ) müəyyən olunur.
Buna orta sürət də deyilir. Damarın en kəsiyinin sahəsi nə qədər çox olarsa, xətti sürət bir o qədər az olur. Qan axınının həcm sürəti (adətən milli litr dəqiqə və ya litr dəqiqə ilə göstərilir). Yaşlı adamlarda ümumi qan axını sakit vəziyyətdə - 5000 ml/dəq. təşkil edir. Məhz bu miqdar qanı orta hesabla hər dəqiqə damarlara ürək vurur, ona görə də buna ürəyin dəqiqəlik həcmi də deyirlər. Hər hansı maye kimi qan da damarın dar yerindən daha sürətlə axır. Digər damarlara nisbətən aorta dar olduğu üçün qan oradan keçəndə sürətlə axır. Arteriyalarda da qanın sürəti 0,25 m/san, kapillyarlarda isə müqavimət artdığına görə sürət 0,5 mm/san olur. Kapillyarlarda qanın bu sürəti (0,5 mm/san) toxuma və hüceyrələrdə maddələr və enerji mübadiləsinin normal davamını təmin edir. Venaların ümumi mənfəzi kapillyarlara nisbətən daralır və qanın hərəkət sürəti saniyədə 0,2 m-ə çatır. Yüklə 4,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|