Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi



Yüklə 4,48 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə26/58
tarix21.03.2017
ölçüsü4,48 Mb.
#12158
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   58

275 

downloaded from KitabYurdu.org



kə tini  təmin  edən xüsusi  hormon-villikinin hazırlanır. Xovla- rın 

hərəkətinin humoral yolla tənzimini belə bir təcrübə təsdiq edir: ac 

itin  qan  damarına  başqa  bir  tox  itin  qanının  yeridilməsi  xovların 

hərəkətinə səbəb olur. Güman edilir ki, xovların saya əzələlərinin 

yığılması selikaltı təbəqədə yerləşən Meysner sinir toru ilə tənzim 

edilir. 


Sinir  sistemi  bütünlüklə  sorulma  prosesinə  və  bağırsaq 

keçiriciliyinə  tənzimedici  təsir  göstərir.  Müəyyən  edilmişdir  ki, 

sorulma  prosesi  beyin  qabığı  tərəfindən  tənzim  edilir.  Saponin 

bağırsağın epitel hüceyrələrinin keçiriciliyini dəyişməklə qlü- koza 

və  suyun  sorulmasmı  gücləndirir.  Saponini  şərtsiz  qıcıqlandırıcı 

kimi  qəbul  edib,  onun  orqanizmə  yeridiləcəyi  əvvəlcədən  xəbər 

verildikdə belə, qlükoza və suyun sorulmasmı gücləndirir. Bununla 

beyin qabığının tənzimedici rolu sübut edilmişdir. Bu refleks şərti 

refleks  fəaliyyətinin  qanununa  uyğundur:  onu  söndürmək  və 

yenidən yaratmaq mümkündür. 

Amin turşularının nazik bağırsaqda sorulması sulu karbon və 

fosfor  mübadiləsini  zəiflədən  bəzi  maddələrin,  məsələn, 

dinitrofenolun  təsirindən  pozulur.  Bu  onu  göstərir  ki,  amin 

turşularının  bağırsaq  səthindən  qana  keçməsi  «aktiv  nəq-  liyyat» 

prosesidir. Yəqin ki, amin turşularının sorulması prosesində onların 

fosforlaşması  baş  verir.  Amin  turşusu  məhluluna  ATF  turşusu  və 

qeyri-üzvi  fosforun  əlavə  edilməsi  sorul-  manı  gücləndirir.  Qəbul 

edilmiş heyvan mənşəli zülalın 95-80 %-i həzm edilir və sorulur. 

Sulu  karbonlar  qana  başlıca  olaraq  qlükoza  və  qalakto-  za, 

çox cüzi miqdarda isə fruktoza və pentoza şəklində sorulur. Başqa 

maddələrdən fərqli olaraq sulu karbonlar oniki- barmaq bağırsaqda 

intensiv,  nazik  bağırsaqda  intensiv,  nazik  bağırsaqların  digər 

şöbələrində nisbətən zəif sorulur.  Bağırsağa qlükoza  yeridildikdə, 

qapı  venasında  onun  miqdarı  2-3  dəfə  artır.  Qana  qlükoza  və 

qalaktozanın  daxil  olunması  bağırsaq  epitelinin  «aktiv  nəqliyyat» 

xüsusiyyətinin  nəticəsidir.  Qlükoza  və  qalaktoza  başqa  şəkərlərə 

nisbətən intensiv, hətta qatılıq qradiyentinin əksinə, yəni bağırsaqda 

onların  qatdıqları  qandakına  nisbətən  az  olduqda  belə  sorulurlar. 

Heyvanın 

276 

downloaded from KitabYurdu.org



bağırsağının selikli qişasını monoyodasetat və ya 2,4 dinitro- fenol 

ilə zəhərləməklə sulukarbon mübadiləsi və onların fos- forlaşması 

prosesi  pozularsa,  qlükozanm  sorulması  zəifləyir.  Pentozanın 

sorulmasında isə osmos və diffuziya qanunlarına uyğun olaraq heç 

bir dəyişiklik yaranmır. Belə güman edilir ki, sorulma prosesində 

qlükoza  və  qalaktoza  fermentativ  fosfor-  laşma  prosesinə 

uğrayırlar. 

R.O.Faytelberq  öz  təcrübələrilə  müəyyən  etmişdir  ki,  sulu 

karbonların nazik bağırsaqlarda sorulması mədəaltı vəzin hormonu-

insulin  vasitəsilə  stimulə  edilir.  Belə  ki,  insulin  orqanizmin  sulu 

karbon  mübadiləsinə  təsir  edərək,  qanda  qlükozanm  miqdarını 

azaldır. 

B vitamini çatmadıqda qlükozanan sorulması zəifləyir. 

Heyvanlar  üzərində  nişanlanmış  atomlardan  C

14

  istifadə 



etməklə  aparılan  təcrübələr  göstərmişdir  ki,  həzm  sistemində 

orqanizmə  daxil  olan  bəzi  göstəricilərə  görə  75  %-i,  başqa  gös-

təricilərə görə 30-45 %-i parçalanır. Bu zaman triqliseridlər mono, 

diqliseridlərə  və  sərbəst  yağ  turşularına  parçalanırlar.  Nazik 

bağırsaqlarda  yağ  turşularının  duzları,  mono  və  diqlise-  ridlər, 

bəzən parçalanmamış neytral- yağlar, yəni triqliseridlər də sorulur. 

Triqliseridlər yalnız kiçik yağ damarlarından ibarət olan emulsiyaya 

çevrildikdən  sonra  sorula  bilirlər.  Emul-  siyalaşma  prosesi  öd 

turşusu  və  yağın  parçalanma  məhsullarından  (monoqliserid,  yağ 

turşusu  duzları)  ibarət  mürəkkəb  kompleks  birləşmələrin  təsiri 

altında  gedir.  Emulsiyalaşmış  triqliseridlər  bağırsaq  xovları 

tərəfindən  limfaya  sorulur.  Yağ  turşu-ları,  mono  və  diqliseridlər 

bağırsağın  epitelindən  keçdikdən  sonra  onların  bir  hissəsi  neytral 

yağı resintez edir, digər hissəsi isə fosfolipidlərin sintezində istifadə 

olunur. 

Neytral  yağ əsasən limfaya sorulur. Ona görə də yağlı qida 

qəbul  etdikdən  3-4  saat  sonra  limfa  damarları  südü  xatırladan 

maddə ilə dolur. Buna baxmayaq əgər itdə və ya pişikdə döş limfa 

axacağı bağlansa belə, yağların sorulması yenə də baş verir. Normal 

halda qana sorulan yağın ancaq kiçik bir hissəsi daxil olur. Bu yağ 

turşularının  qliseridlərinin  bir-birilə  yaratdıqları  qısa  sulu  karbon 

zəncirindən ibarətdir. 



277 

downloaded from KitabYurdu.org



Bağırsaqlara su qida və həzm şirələrilə daxil olur. Buraya l/-ə 

qədər selik; 1,5-2,5 / mədə şirəsi; 0,5-0,75 1 öd; 0,7-1 /. mə- dəaltı 

vəzin şirəsi və 1-2 /. Bağırsaq şirəsi, cəmi 6-7 /. maye daxil olur. Bu 

miqdara  gündəlik  su  rasionu  da  (təqribən  2-2,3  /.)  aiddir. 

Bağırsaqdan isə nəcis vasitəsilə cəmi 150 ml, su xaric olur. Qalan 

miqdar isə bağırsaqlardan qana sorulur. 

Suyun  sorulması  mədədən  başlayır,  nazik  və  yoğun 

bağırsaqlarda  intensiv  gedir.  Bəzi  tədqiqatçılar  ağır  suyun  (D

2

O) 


sorulmasmı öyrənmişdir. Ağır suyu mədəyə və ya nazik bağırsağa 

yeritməklə  öyrənilmişdir  ki,  nazik  bağırsaqlarda  sorulma  mədəyə 

nisbətən təqribən 10 dəfə intensiv  gedir. Göstərilmişdir ki,  50 ml. 

ağır suyun nazik bağırsağa daxil edilməsindən 10 dəqiqə sonra onun 

95 %-i sorulur. 

Suda həll olunmuş K. Ca-un xloridləri və fosfatları da başlıca 

olaraq nazik bağırsaqlarda sorulurlar. Bu prosesə göstərilən duzların 

orqanizmdə  miqdarı  təsir  göstərir.  Belə  ki,  qanda  Ca-un  miqdarı 

azaldıqda onun sorulması normaya nisbətən daha intensiv gedir. 

Bağırsaqlardan  qana  sorulmuş  maddələr  (zülal  və  sulu- 

karbonların  parçalanma  məhsulları)  qan  vasitəsilə  qaraciyərə 

gətirilir  və  burada  bir  sıra  mürəkkəb  kimyəvi  dəyişilmələrə  uğ-

rayırlar. Qaraciyərin bu vəzifəsi mühüm fizioloji əhəmiyyətə malik 

olub,  Ekk  üsulu  ilə  operasiya  edilmiş,  yəni  qapı  venasını 

qaraciyərdən  ayırıb,  aşağı  boş  venaya  birləşmiş  heyvanlarda 

müəyyən  edilmişdir.  Bu  əməliyyatdan  sonra  yığılan  qan  qa-

raciyərdən  keçmədən  qan  dövranına  daxil  olur.  Bu  operasiya 

nəticəsində  heyvan  ölür.  Ölümün  səbəbi  isə  orqanizmin  zəhər-

lənməsidir.  Normal  halda  parçalanma  nəticəsində  alman  zəhərli 

maddələr qaraciyərdə zərərsizləşdirilir. 

Qaraciyərin qoruyucu funksiyası qanda olan zəhərli maddələri 

zərərsizləşdirməkdən ibarətdir. Məsələn, yoğun bağırsaqlardan qana 

indol,  skatol,  fenol  kimi  zəhərli  maddələr  sorulur.  Bu  maddlər 

qaraciyərdə  oksidləşərək  kükürd  və  qlü-  koron  turşuları  ilə 

birləşərək  zərərsiz  efır-kükürd  və  cüt  qlü-  koron  turşularına 

çevrilirlər. Qaraciyərdə gedən zərərsizləşdi- rici proseslər qoruyucu 

sintez adlanır. İtin bağırsağından gö 

278 

downloaded from KitabYurdu.org



türülmüş ekstraktm periferik qan damarlarına yeridilməsi heyvanın 

zəhərlənməsinə  səbəb  olur.  Halbuki,  bu  ekstrakt  qanı  venasına 

yeridildikdə  zəhərlənmə  baş  vermir.  Bu  tədqiqat  qaraciyərin 

qoruyucu  vəzifəsini  bir  daha  sübut  edir.  Qaraciyərlər  aşağıdakı 

funksiyaların  yerinə  yetirilməsində  də  iştirak  edir.  1)  Qaraciyər 

qanın  tərkibində  olan  albumin,  fıbrinogen,  qlobulı-  nı,  2) 

protrombin  fermentini,  3)  qanın  laxtalanmasımn  qarşısını  alan 

heparin  maddəsini,  4)  A,D  vitaminlərini  sintez  edir.  5)  Ana 

bətnində  qan  yaradıcı  funksiyanı  yerinə  yetirir.  6)  Artıq  zülalı 

şəkərə  çevirir.  7)  Artıq  şəkəri  qlikogenə  çevirir.  8)  Zülalların 

parçalanma  məhsulu  amonyakı  sidik  cövhərinə  çevirir.  9) 

Qaraciyər öd sintez edir və s. ümumiyyətlə, qaraciyər orqanizmdə 

40-dan çox fizioloji funksiyaların yerinə yetirilməsində iştirak edir. 

13.48.

 

Həzinin yaş xüsusiyyətlərinin əsas göstəriciləri 

Müasir elmdə böyümə, inkişaf və onun yaş hüdudlarını tam 

əhatə edə bilən qəbul olunmuş təsnifat yoxdur. Aşağıdakı cədvəldə 

insan  ontogenezinin  I-antenatal,  II-internatal,  III-  postnatal  yaş 

dövrləri verilmişdir. 

İnsanda  yuxarıda  qeyd  edilən  yaş  dövrlərinə  uyğun  olaraq 

müşahidə  olunan  inkişaf  prosesi  həm  də  həzm  üzvlərinin  morfo-

funksional  dəyişilməsində  özünü  göstərir.  Həzm  sisteminin 

postnatal inkişafa uyğun yaş xüsusiyyətlərilə qısa olsa da aşağıda 

tanış ola bilərsiniz. 

Ağız  boşluğunda  həzmin  yaş  xüsusiyyətləri:  ağız  boşluğu 

həzm  borusunun  qapalı  olmaqla  sümük  əsası  olan  yeganə  həzm 

üzvüdür.  Burada  dil  və  dişlər  yerləşir.  O,  həm  dad,  həm  də  nitq 

funksiyasını yerinə yetirir. Dişlər qidanı xırdalayır, həm də sözlərin 

tələffüzündə  iştirak  edir.  Yeni  doğulmuş  uşaqların  ağız  boşluğu 

nisbətən kiçik olur. 



279 

downloaded from KitabYurdu.org



Cədvəl 2 

İnsan ontogenezinin dövrləri 

I Antenatal

 

11 İnternatal

 

III Postnatal

 

1.



 

Herminal  və  ya  xüsusi 

rüşeym mərhələsi (1 həftə)

 

2.



 

Embrional 

dövr 

(5 

həftə) 

iki 

fazaya: 

a) 

histotrof  qidalanma,  b) 

sarılıq qan dövram.

 

3.



 

Fərdi 

inkişafın 

ne- 

ofetal dövrü (2 həftədə).

 

4.



 

Fərdi  inkişafın  fe-  tal 

dövrü  (32  həftə):  Dölün  a) 

hemotrof,  b)  aminotrof 

qidalanma dövrləri.

 

Doğuşun 



başlanmasından 

göbək 

çiyəsi 

kəsilənə 

qədər 

keçən 

dövrü 

əhatə edir.

 

I.



 

Yeni  doğulma  və  ya  çağa  dövrü. 

2.Südəmər dövr (10 gündən-1 il).

 

3.



 

İlkin uşaqlıq (1-3 il).

 

4.



 

Birinci uşaqlıq (4-7İ1).

 

5.



 

İkinci uşaqlıq 7-11 yaş (oğlanlar), 8-11 

yaş (qızlar).

 

6.



 

Yeniyetmə  13-16  yaş  oğlanlar,  12-15 

yaş qızlar.

 

7.



 

Gənclik  dövrü  17-21  yaş  oğlanlar,  16-

21 yaş qızlar.

 

8.



 

Yetgin yaş, I dövr 22-35 yaş kişilər, 22-

35 yaş qadınlar.

 

9.



 

Yetgin  yaş;  II  dövr  36-60  yaş  kişilər, 

36-55 yaş qadınlar.

 

10.



 

Ahıl  yaş  61-74  yaş  kişilər,  5674  yaş 

qadınlar.

 

II.



 

Qocalıq dövrü 75-90 yaş.

 

12. Uzunömürlük dövrü 90 yaşdan sonra.

 

Aşağıda yaş dövrlərinə uyğun olaraq dişlərin inkişafı 3 



nömrəli cədvəldə verilmişdir. 

Cədvəl 3 

Süd və daimi dişlərin çıxma vaxtı 

Dişlərin adı

 

Dişlərin çıxma vaxtı

 

süd

 

daimi

 

Orta kəsici

 

6-8 aylar

 

7-7,5 yaş

 

Yan kəsici

 

7-10 aylar

 

8-9 yaş

 

Köpək

 

14-18 aylar

 

10-12 yaş

 

Birinci kiçik azı dişi

 

12-14 aylar

 

10-11 yaş

 

İkinci kiçik azı dişi

 

20-30 aylar

 

11 yaş

 

Birinci böyük azı dişi

 

-

 

6-7 yaş

 

İkinci böyük azı dişi

 

-

 

12-14 yaş

 

Üçüncü böyük azı dişi

 

-

 

17



'

25

 y

a

? _________ 

 

Cədvəldən  göründüyü  kimi,  uşaqların  dişləri  iki mərhələdə 



inkişaf  edir.  İlk  mərhələdə  2  yaşa  qədər  20  ədəd  süd  dişi,  67 

yaşından 14-15 yaşa qədər daimi dişlər çıxır. Lakin ağıl dişləri 17-

25 yaşına qədər çıxır. 

280 

downloaded from KitabYurdu.org



Ağız suyu vəzilərinin inkişafı rüşeymin 3-cü əmmə və udma 

aktları isə rüşeym inkişafının 5 aylığında başlayır. 

Ağız suyunun miqdarı yeni doğulmuş uşaqlarda gün ərzində 

dəqiqədə 0,01-0,1 ml, 11-12 yaşlarda 800 ml; yaşlı insanlarda isə 1-

105 litrə ifraz edilir. Qocalarda isə onun  miqdarı azalır. Südəmər 

körpələrdə  ağız  suyunda  maltaza  fermenti  olmadığı  üçün 

karbohidratlar, disaxaridlərə qədər parçalana bilir. 

Yemək  borusu:  -  yeni  doğulmuş  uşaqlarda  10-11  sm,  2 

yaşında - 14 sm, 5 yaşında - 16 sm, 10 yaşında - 18 sm, 15 yaşında 

-  19  sm,  yaşlılarda  -  25  sm  olur.  Yemək  borusunun  selikli  qişası 

uşaqlarda böyüklərə nisbətən çox zəifdir. 

Mədə: - Yeni doğulmuş uşaqlarda ilk 12 ay ərzində mədənin 

sürətlə böyüməsi müşahidə olunur. Mədənin həcmi 7 sm

3

-dən 300 



sm

3

-dək artır. Mədənin forması 1,5 yaşa qədər dairəvi, 2-3 yaşında 



armudvarı,  7  yaşından  sonra  yaşlılara  məxsus  kisə  forması  alır. 

Əzələ  qişası  da  uşaqlarda  zəif  inkişaf  edir.  Vəz  epitelinin  əsas 

hüceyrələri  yaxşı  inkişaf  etmir.  Hüceyrə  diferensasiyası  7  yaşa 

qədər davam edir. Cinsi  yetişkənlik dövründə isə bu inkişaf başa 

çatır. Yeni doğulmuş körpənin (10 günə qədər olan vaxt) mədəsində 

xlorid turşusu olmur, südəmər (10 gündən 1 ilə qədər) dövründə isə 

az olur. Pepsinə nisbətən, süd zülalını parçalayan ximozin çox və 

həm də ondan aktiv olur. Ana südü inək südündən tez həzm olunur. 

Süd  qidasından  qarışıq  qidaya  keçən  dövrlərdə  (6  ayından  sonra) 

mədə  şirəsində  xlorid  turşusunun  miqdarı  artır,  bu  isə  pepsinin 

fəallığınmın artmasına səbəb olur. 

Yeni  doğulmuş  uşağın  mədə  şirəsinin  tərkibində  pepsin, 

ximozin,  lipaza,  süd  turşusu  və  birləşmiş  formada  xlorid  turşusu 

olur. Turşuluq zəif olduğu üçün ancaq südün tərkibində olan zülalı 

həzm  edə  bilir.  Ximozinin  fəallığı  (südü  çürüdən)  birinci  aya 

nisbətən,  ilin  axırında  16-32  vahiddən,  256-512  vahidə  qədər 

çoxalır. Lipaza fermenti süddə olan yağın 20 %-ni parçalayır. Lakin 

bu prosesə ananın südündə olan lipaza da kömək edir. Yaşa uyğun 

lipazanın  fəallığı  10-12-dən,  35-40  vahidə  qədər  artır.  Südəmər 

körpədə  polisaxaridlər  amilaza,  laktaza,  maltaza  təsirindən 

monosaxaridlərə qədər parçalanır. 

281 

downloaded from KitabYurdu.org



Parçalanma məhsulları südəmər körpədə mədədən qana və limfaya 

sorulur. Yaşlı insanlarda isə mədədə sorulma, bağırsaqlara nisbətən 

zəif  gedir.  Uşaqlarda  ana  südü  2,5-3  saata,  inək  südü  3-4  saata, 

qidanın  tərkibində  zülal  və  yağ  çox  olduqda  4,5-6,5  saata  həzm 

olunur. 

Bağırsaqlarda  qida  mədədən  bağırsağın  ilk  şöbəsi  oniki- 

barmaq  bağırsağa  keçir.  Buraya  mədəaltı  vəzi  və  qaraciyərin  öd 

axarları açılır. 

Onikibarmaq  bağırsaqda  mədəaltı  vəzə,  bağırsağın  özünün 

şirəsinin  və  ödün  təsirilə  qida  əhəmiyyətli  dərəcədə  həzm  olunub, 

qan  və  limfaya  sorulur.  Mədəaltı  vəzin  çəkisi  yeni  doğulmuş 

uşaqlarda 3,1 qr, 2-4 yaşında 21,4 qr, 7-14 yaşında 47,5 qr, 20-30 

yaşında  90,9  qr,  40-50  yaşında  104,0  qr  olur,  qocalarda  isə  vəzin 

çəkisi tədricən azalır. Onikibarmaq bağırsaqdan  qida kütləsi  nazik 

bağırsağın  acı,  qalça  şöbələrinə  isə  yoğun  bağırsağa  daxil  olur, 

burada lazımlı maddələr qan və limfaya sorulur, çöküntü məhsulları 

isə nəcis şəklində düz bağırsaqdan analdəliklə xaricə tullanır. Nazik 

bağırsağın  uzunluğu  5-6  m,  yoğun  bağırsağın  uzunluğu  1,5-2  m-ə 

qədər olur. Uşaqların yoğun bağırsaqlarında bakteriyalar tərəfindən 

B qrupu və K vitamini sintez olunur. 

Bağırsaqlar uşaqlarda böyüklərə nisbətən uzun olur. Belə ki, 

yaşlı  adamlarda  bağırsaq  bədəndən  4-5  dəfə  uzun  olduğu  halda, 

uşaqlarda  6  dəfə  uzun  olur.  Bu  xüsusən  uşaqların  qarışıq  qidaya 

keçməsilə  əlaqədar  olaraq  1-3  və  10-15  yaşlarında  daha  intensiv 

gedir. 

Yeni doğulmuş uşaqlarda qaraciyər 150 qr olub, onun çəkisi 



8-10  ayında  iki  dəfə  artır,  14-15  yaşında  1,3  kq,  yaşlılarda  1,5  kq 

qədər olur. 

Ödün ifrazı 3 ayından başlayaraq yaşla əlaqədar artır və sutka 

ərzində  onun  miqdarı  1-1,5  1-ə  çatır.  İnkişaf  dövrlərində  nəinki 

bağırsaqların  uzunluğu,  həm  də  selikli  qişada  olan  xov-  ların, 

haşiyəli hüceyrələrin miqdarı artır, qocaldıqda isə tədricən azalır. 

İşıq mikroskopunda çox çətinliklə müşahidə olunan xov- lar 

və onların mikroxovcuqlarmm uşaqların və yaşlıların qida 



282 

downloaded from KitabYurdu.org



kütləsini  mənimsəməsində  əhəmiyyəti  çox  böyükdür:  1)  sorma 

səthini artırıb 300-500 m

2

 çatdırır. 2) mikroxovcuq- larm arasında 



çoxlu  miqdarda  fermentlər  olur,  həmin  ferment-  lərdən  bağırsaq 

boşluğuna  çox  az  miqdarda  daxil  olur.  Buna  görə  də  bağırsaq 

divarının  epitelinin,  yəni  mikroxovcuqlarm  arasında  fermentlərin 

qatılığı yüksək olduğu üçün əsas həzm prosesi bağırsaq boşluğunda 

deyil, məhz mikroxovcuqlarm arasında bağırsaq epiteli divarında 

gedir. Buna görə də belə tip həzmə divarönü, membran və ya təmas 



həzmi deyilir. 

Bu  tip  həzm  orqanizm  üçün  həm  də  ona  görə  çox  əhə-

miyyətlidir  ki,  bağırsaqda  olan  mikroblar  mikroxovcuqlarm 

arasında  olan  məsamələrə  nisbətən  çox  iri  olduqları  üçün  oraya 

daxil  ola  və  həm  də  orada  həzm  olunmuş  qidanı  mənimsəyə 

bilmirlər.  Əgər  mikroblar  oraya  daxil  olub,  oradakı  qidanı 

mənimsəyə bilsəydilər, onda qana çox az miqdarada həzm olunmuş 

qida sorulardı. 



283 

downloaded from KitabYurdu.org



XIV FƏSİL 

SİDİK-İFRAZAT SİSTEMİ 

14.1.

 

Sidik ifrazat sisteminin 

quruluşu və əhəmiyyəti haqqında 

ümumi məlumat 

Sidik-ifrazat  sisteminin  əsas  funksiyası  insan  və  heyvan 

orqanizmində  maddələr  mübadiləsinin  gedişində  əmələ  gələn 

zərərli maddələrin artıq  miqdarının orqanizmdən xaric edilməsini 

təmin  etməkdir,  istər  yaşlı,  istərsə  də  uşaq  orqanizmində  qanın 

osmotik  təzyiqinin  (izoosmiya)  və  ion  tərkibinin  (izoioniya) 

sabitliyinin  saxlanılmasında  əsasən  ağciyərlər,  tər  vəziləri,  mədə-

bağırsaq traktı və əsas ifrazat üzvi olan böyrəklər iştirak edir. 

Ağciyərlər orqanizmdə karbon qazı, su, efir, xloroform və 

spirt buxarlarını, bağırsaqlar ağır metal duzların xaric edilməsində, 

dəri suyun buxarlanmasında iştirak etməklə, tər vəziləri təri kənar 

etməklə  bədən  temperaturunun  və  orqanizmin  daxili  mühitinin 

sabitliyini qoruyub saxlayır. 

Süd  vəzilərinin  ifaraz  etdiyi  süd  uşağın  gündəlik  qida-

lanmasına,  piy  vəzilərinin  ifraz  etdiyi  piy  dərini  nəm  və  yumşaq 

saxlamağa xidmət edir. 



14.2.

 

Böyrəklərin fiziologiyası 

Böyrəklər  (şəkil  1)  3  əsas  funksiya  yerinə  yetirir;  sidik 

əmələgətirmə, homeostaz və endokrin. 

Sidik  əmələgətirmə  prosesi.  Böyrəklər  mübadilənin  son 

məhsullarını, lazımsız maddələr və artıq birləşmələri orqanizmdən 

xaric edir. Hər gün böyrəkdən süzülən 1,5 / ikincili və ya son sidik 

sidik çıxarıcı  yollarla orqanizmdən kənar edilir.  Mübadilənin  son 

məhsullarına  sidik  cövhəri,  sidik  turşusu,  kreatin,  bilirubinin 

çevrilməsindən  əmələ  gələn  maddəni  (bi-  liverdin,  urobulin), 

amiak, polaminlər, hormonlar və onların metabolitləri daxildir. 

Homeostazın tənzimi. Böyrəklər sidiklə orqanizm üçün 

284 

downloaded from KitabYurdu.org



zərərli olan maddələri kənar etməklə, mayenin həcmi və tərkibini, 

elektrolit,  turşu-qələvi,  natrium,  kalium,  xlor,  fosfor  və  s. 

maddələrin müvazinətini sabit saxlayır. 

Endokrin funksiyası. Böyrəklər bir sıra kimyəvi maddələr 

sintez  edir.  Böyrəklər  həm  qan  cərəyanına  daxil  olan  hormonları 

(eritropoetin,  kalsitriol),  həm  də  lokal  fəaliyyət  göstərən 

vazokonstriktorları  (damar  daraldan)  və  vazodilatatorları  (damar 

genəldən) sintez edir (məsələn, arteriyal qan təzyiqinə təsir göstərən 

renin,  hipertonzin).  Yukstaqlomerulyar  aparatın  dənəli  hüceyrələri 

müxtəlif amillərin təsirindən renin ifraz edir (şəkil 4a). Angiotenzin 

II damar daraldıcı təsiri ilə yanaşı, al- dosteron ifrazını və susuzluq 

hissiyatını  gücləndirir,  o  həm  də  kanalcıqlarda  natriumun  geri 

sorulmasmı  tənzim  edir.  Lakin  böyrəklərin  əsas  funksiyası  sidik 

əmələ gətirmək və bədəndən xaric etməkdir. 

Filtrasiya  (süzülmə),  reabsorbsiya  (geriyə  sorulma), 

sekresiya  (ifrazetmə)  və  böyrək  daxili  metabolizm  (maddələr 

mübadiləsi),  böyrəyin  sidik  ifrazetmə  və  homeostatik  funksiyaları 

ardıcıl  prosesin  nəticəsidir:  filtrasiya,  reabsorbsiya,  sekresiya  və 

həmçinin  böyrək  daxili  metabolizm  kimi  əsas  proseslər  böyrəyin 

qan kapillyarı və böyrək borucuqlarmm mənfəzi arasında baş verir. 

Yumaqcıq filtirasiyası (ultra filtrasiya, şəkil 2) yumaq- cıq 

kapillyarların  mənfəzindən  (birinci  kapillyar  toru)  böyrək 

cisimciyində epitelial kapsulun mənfəzində baş verir və birincili ilk 

sidiyin  ultrafiltratının  əmələ  gəlməsinə  səbəb  olur.  Hər  gün  yaşlı 

adamların böyrəyi 180 / ilk sidik hazırlayır. 

Borucuq rabsorbsiyası (şəkil 2) böyrəyin borucuqların- dan 

sonra qan kapillyarlarının ikincili kapillyar torunun mənfəzində baş 

verir. Reabsobsiyanın sutkalıq həcmi 179 l qədər olur. 

Borucuq  sekresiyası.  Böyrək  borucuqlarmm  epitel  hücey-

rələri  ultrafiltrata  hüceyrə  mənşəli  olmayan  maddələrdən  və 

peritubulyar  kapillyarlarda  (ikincili  kapillyar  toru)  və  ya  bo- 

rucuqların  epitel  hüceyrələrində  əmələ  gələn  bir  sıra  kimyəvi 

maddələri ifraz edir. 


Yüklə 4,48 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   58




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin