Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi



Yüklə 4,48 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə28/58
tarix21.03.2017
ölçüsü4,48 Mb.
#12158
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   58

296 

downloaded from KitabYurdu.org



rılmışdır.  Böyrəkləri  sianidlə  zəhərlədikdə  və  ya  soyutduqda 

maddələr  mübadiləsi  zəifləyir,  geriyə  sorulma  prosesi  azalır  və 

xaric olan sidiyin miqdarı kəskin artır. 

Bəzi  maddələr  tamamilə  sorulmur  (məsələn,  kreatin, 

sulfatlar, karbomid. Bunlara qeyri-qatı maddələr deyilir), digərləri 

isə  müxtəlif  münasibətdə  (mələsən,  sidik  cövhəri,  sidik  turşusu, 

amiak çox az miqdarda geriyə sorulurlar) sorulurlar. Bəzi maddələr 

isə tamamilə geriyə sorulurlar (məsələn, qlüko- za, natrium, kalium, 

kalsium  və  s.).  Belə  maddələr  qapı  maddələr  adlanırlar.  Belə  ki, 

qlükozanın  miqdarı  qanda  150-180%-  dən  artıq  olmadıqda, 

tamamilə geri sorulur. 

İlk və son sidiyin tərkibi bir-birindən fərqlənir. Belə ki, son 

sidikdə sidik cövhərinin miqdarı ilk sidikdən 65 dəfə, sidik turşusu 

12 dəfə, kalium 7 dəfə, fosfatlar 16 dəfə, sulfatlar 90 dəfə çoxdur. 

Qlükoza,  qan,  zülallar  normal  sağlam  adamların  son  sidiyində 

olmur. 


14.4.

 

Böyrək kanalcıqlarında nəqliyyat 

Natrium.  Böyrəklər  ion  Na,  K,  Ca,  Mg  və  s.  homeostaz 

sisteminin tənzimində mühüm rol oynayır. Balanslandırılmış dieta 

zamanı orqanizmə daxil olan 120m mol Na

+

 ancaq 15% tər vəziləri 



və mədə-bağırsaq sistemi vasitəsilə xaric olur, 85% isə sidiklə xaric 

olur. 


Hər  gün  böyrəklər  tərəfindən  25500  m  mol  Na  fıltrasiya 

olunur və 25400 m mol isə reabsorbsiya olunur, bu 1,5 kq xörək 

duzuna  ekvivalentdir.  Natrium  ionlarının  geriyə  sorulma-  sında 

bütün  hüceyrələrdə  olan  dehidrogenaza  fermentinin  mühüm  rolu 

vardır.  Civə  preparatları  dehidrogenaza  fermentinin  fəallığını 

azaltdıqda natrium duzlarının sorulması pozulur. Kanalcıq epiteli 

ilə natrium ionlarının daşınması xlor ionlarının sorulmasında iştirak 

edir. Bundan aydın olur ki, böyrəklər bədəndə mayenin həcminin 

saxlanmasında 

çox 


böyük 

əhəmiyyətə 

malikdir. 

Na

+



 

rabsorbsiyasını artıran amillərə, başqa sözlə Na

+

 və suyun bədəndə 



saxlanmasına  aldostoron,  ADH  və  sinir  sisteminin  simpatik 

şöbəsinin təsiri səbəb olur. 



297 

downloaded from KitabYurdu.org



Na reabsorbsiyasını artıran amillərə, başqa sözlə diure- zi 

sürətləndirən  Na

+

  qüvvətli  itkisinə  və  orqanizmdə  suyu  azaldan 



amillərə atropeptin, bradikinin, dofomin və endoqen inqibitor Na

+



K

+

,  ATF.  Xlorun  böyrək  borucuqlarının  müxtəlif  nahiyələrində 



reabsorbsiya həcmi, həmçinin Na

+

 üçün olduğu kimidir. 



Plazmada  natrium  ionlarının  miqdarı  azaldıqda  böy- 

rəküstü vəzi qabıq maddəsi hormonu olan aldosteron ifrazı baş verir 

və nefronların distal hissəsində və toplayıcı boru- cuqlarda natrium 

ionlarının geriyə sorulmasmı artırır. 



Su. Bütün böyrək kanalcıqları boyu suyun sorulması ancaq 

passiv  baş  verir.  170  /  filtrasiya  olunmuş  sudan  proksi-  mal 

kanalcıqlarda 67%, Henli ilgəyində 15%, toplayıcı boru- cuqlarda 

və axarlarında 10-dan 15%-ə qədər sorulması baş verir. Nefronun 

distal borucuqlarında reabsorbsiya getmir. 

Beləliklə,  böyrəklər  osmotik  tənzimdə  əsas  orqandır. 

Orqanizmdə  suyun  miqdarı  artdıqda  bunu  hipotalamusun 

supraorbital  nüvələrində  yerləşən mərkəzi,  həmçinin  qaraciyərdə, 

böyrəklərdə,  dalaqda  və  digər  orqanlarda  olan  periferik 

osmoreseptorlar  hiss  edir.  Nəticədə  neyrohipofızdən  qana  an- 

tidiuretik hormonun az daxil olması hesabına suyun böyrəklərdən 

süzülməsi sürətlənir. 

Qanda  suyun  miqdarı  artdıqda  antidiuretik  hormon  ifrazı 

artır və suyun  fakültativ geriyə sorulması sürətləndiyi  üçün sidik 

ifrazı azalır. 

Kaliy.  Böyrəklər  hər  gün  800  m  M  K

+

  filtrasiya  edir, 



hərçənd qida ilə 100 m M qədər daxil olur, amma sidiklə təqribən 

90  m  M  ekskritsiya  olunur.  K

+

  həmçinin  sekresiyada  baş  verir. 



Beləliklə,  orqanizmdə  K

+

  balansının  saxlanması  filtrasiya, 



reabsorbsiya  və  sekresiyanın  əlaqələndirilməsi  nəticəsində  baş 

verir.  Nefronun  praksimal  hissəsində  K

+

  güclü  reab-  sorbsiyası 



(80%)  baş  verir,  amma  distal  hissədə  orqanizmə  ka-  limun  daxil 

olmasından  asılı  olaraq  bu  kation  ya  reabsorb-  siyası,  ya  da 

ekskretsiya  olunur.  Aldasteron  hormonu  sidikdə  kaliumun  xaric 

olunmasını  sürətləndirir.  Alkaloz  sidiklə  kaliumun  ifrazını 

çoxaldır, asidoz isə azaldır. 

298 

downloaded from KitabYurdu.org



Birinci  dərəcəli  qıvrım  kanalcıqlar  və  Henle  ilgəyində 

gedən  proseslərdən  fərqli  olaraq,  ikinci  dərəcəli  qıvrım  kanal- 

cıqlarda natrium və kalium ionlarının geriyə sorulma dərəcəsi daimi 

(mütləq  geriyə  sorulma)  olmayıb  dəyişkəndir  (fakultətiv  geriyə 

sorulma).  Bu  proseslər  natrium  və  kaliumun  qandakı  qatdığından 

asılı  olub,  orqanizmdə  bu  ionların  normal  səviyyəsinin 

saxlanmasında mühüm tənzimedici mexanizmdir. 

Geriyə sorulma təkcə qıvrım kanalcıqlar və Henle ilgəyində 

deyil,  həm  də  toplayıcı  borucuqlarda  gedir.  Burada  əsasən  NaCl 

sorulur.  Toplayıcı  borucuqlara  daxil  olan  qatı  hi-  petonik  sidik 

əsasən suyun sorulması ilə əlaqədardır. Böyrəyin beyin maddəsinin 

toxumasında  osmotik  təzyiq  yüksək  olduğundan  toplayıcı 

borucuqların mənfəzindən su toxuma arası mayeyə keçir. 

Sidik cövhəri. Amin turşularının katobolizmin son məhsulu 

olan sidik cövhəri qaraciyərdə NH

4

+

-dan əmələ  gəlir, onun qanda 



qatılığı  (sidik  cövhərin  azotu)  2,5-8,32  mmol/1.  Sidik  cövhərinin 

100%-da  böyrəklərdə  fıltrasiya  olur,  sidik  vasitəsilə  fıltrasiya 

olunan sidik cövhərinin  40%-i  ekskretsiya olunur (hər  gün 20-35 

qr). Böyrəklərdə sidik cövhəri həm re- absorbsiya, həm sekretsiya 

olunur, həm də nəticədə böyrəyə daxil olan sidik cövhərinin 5%-ni 

təşkil edən venoz qan böyrəyi tərk edir (şəkil 6). 

Qanda  bir  sıra  üzvi  maddələrin  sabitliyi  böyrəklərin 

metabolik fəaliyyəti sayəsində təmin olunur. 



Qlükoza.  Böyrəklərdə  qlükozanm  yenidən  əmələgəlmə  - 

qlükogenez sistemi vardır. Uzun müddətli aclıq zamanı böyrəklər 

qana daxil olan qlükozanm ümumi miqdarının yarısını sintez edir. 

Ac qarma plazmada qlükozanm qatılığı - 4-5,5 m M (3,58-6,05 m 

mol/1,  85-115  mq%).  Böyrəklərdə  qlükoza,  hansı  ki,  tamamilə 

fıltrasiya  olunur  və  nefronun  proksimal  kanalcıqlarının  başlanğıc 

hissəsində fəal olaraq reabsorbsiya olunur. 

Sidikdə qlükoza, qan, zülal olmur. 



299 

downloaded from KitabYurdu.org



 

Amin  turşuları.  L-amin  turşularının  qanda  qatılığı  2,4mM 

qədərdir. Bu daha çox mədə-bağırsaq traktının amin turşularından 

sorulur. Böyrəklərdə amin turşularının əksəriyyəti süzülür və 98%-

i Na


+

-dan asılı olmayan diffuziya yolu ilə sorulur. 

Böyrək  yumaqcıqlarından  kiçik  molekullu  zülallar, 

peptidlər  süzülür.  Onlar  nefronun  proksimal  kanalcıq  hüceyrə-

lərində  amin  turşularına  qədər  parçalanır  və  bazal  plasmatik 

membrana ilə toxumaarası mayeyə, sonra isə qana keçirlər. Bu da 

orqanizmdə  amin  turşularının  bərpasını  təmin  edir.  Böyrək 

xəstəliklərində bu funksiya pozula bilər. 



Fosfatlar.  Qanın  plazmasında  fosfatların  qatılığı  -  4,2 

mq%, 50% ionlaşmış formada olur (HPO

4

 - dörddən beşi, 



300 

downloaded from KitabYurdu.org



H3PO4- 

beşdən  biri).  40%  elektrolit  kompleksi,  10%  zülallarla 

əlaqəlidir. Qalxanabənzər vəzin hormonu bu nəqliyyatı in- qibirə 

edir.  Müəyyən  qədər  fosfor  kanalcıqların  mənfəzinə  sekresiya 

olunur. 

Kalsiy. Kalsi elementin qanın plazmasında qatılığı 2,22,7 m 

M.  Kalsiumun  40%-ə  qədəri  zülallarla  əlaqədar  olub  və 

böyrəklərdə süzülmür. Kalsiumun 60%-i qandan süzülür, bu kalsi 

karbonat  sitratlar,  fosfatlar  və  sulfatlar  (15%)  və  ionlaş-  mış 

kalsium  (45%,  1,0-1,3  m  M).  Süzülmüş  kalsiumun  95%-i 

reabsorbsiya olunur. Qalxanabənzər vəzin hormonu və vitamin D 

Ca

2+

  reabsorbsiyasım  stimulyasiya  edir,  qanın  plazmasında  olan 



[Ca

2+

] isə Ca



2+

 reabsorbsiyasım pozur. 

Qalxanvarı  ətraf  vəzilərin  ifraz  etdiyi  parathormon  qanda 

kalsium  azaldıqda  ilk  sidikdən  və  sümüklərdən  kalsiumun  qana 

sorulmasım  sürətləndirməklə  onun  səviyyəsini  normallaşdırır. 

Əksinə  qanda  kalsiumun  miqdarı  artıqda  qastri-  nin  təsirindən 

qalxanvarı vəzidən tireokalsitonin hormonu ifraz olunur. Nəticədə 

kalsiumun böyrəklərlə ifrazını artırmaqla onun qanda səviyyəsini 

azaldır. 

Maqnium. Qanın plazmasında maqni qatılığı 0,8-1,0 m M 

(1,8-2,2  mq%),  30%-i  maqni  zülalla  əlaqəlidir.  70%  maqni 

böyrəklərdə süzülür. Ondan ən azı 10%-i fosfatlardan sitratla- rın 

və oksatların tərkibində olur. 

60%  ionlaşmış  maqnidir  (Mg

2+

).  Qalxanabənzər  vəzinin 



hormonu  nefronun  bütün  kanalcıqlarında  reabsorbsiyanı 

qüvvətləndirir. 

Beləliklə,  məhz  böyrəklər  su  mübadiləsinin  əsas  tənzim-

ləyiciləridir. 

Ağciyər və böyrəklər qanın turşu-qələvi müvazinətini qanın 

bufer sisteminin komponentlərinə CO

2

 və HCÜ


3

' nəzarət etməklə 

birinci dərəcəli əhəmiyyətə malikdir. 

Böyrəklərin  turşu  ifrazı  funksiyası  orqanizmdə  turşu- 

qələvi vəziyyətindən daha çox asılıdır. 

Ətlə  qidalandıqda  sidiyin  PH-ı  turşuluğa,  bitki  mənşəli 

qidalarla qidalandıqda isə qələviyə doğru dəyişir. İntensiv fiziki iş 

zamanı qana çoxlu miqdarda süd və fosfor turşusu daxil 



301 

downloaded from KitabYurdu.org



olur.  Bu  şəraitdə  böyrəklərdən  turş  məhsulların  ifrazı  artır. 

Ağciyərlərin  hipoventilyasiyası  tənəffüs  asidozu,  hiperventil- 

yasiyası  isə  alkoloz  verir.  Xlorid  turşusunun  itgisi  ilə  müşayiət 

olunan qusma aktı metabolik alkoloza səbəb olur. 

Son  nəticədə  böyrəklər  qanın  plazmasmda  H

+

  ionlarının 



səviyyəsini sabitləşdirərək, PH-ın 7,36-ya bərabər olmasını təmin 

edir. 


14.5.

 

Sidik ifrazat sisteminin orqanlarının innervasiyası. 

Onların qeyri-iradi və iradi fəaliyyətinin 

neyro-humoral tənzimi 

Sidik-ifrazat sistemi (bax: şəkil 1) böyrəklərdən və hər bir 

böyrəkdən  xaric  olan  sidik  axarından  və  sidik  axarı  açılan  sidik 

kisəsindən və sidik kisəsindən xaric olan sidik buraxıcı kanaldan 

(uretra) ibarətdir. Sidik buraxma dövru olaraq baş verən və sidik 

kisəsinin iradi boşalmasıdır. 



Sidik  axarları.  Sidik  böyrəklərin  sidik  toplayıcı  boru- 

cuqları  ilə  kiçik  kasacıqlara  daxil  olur  və  onların  divarının  pe- 

ristaltik  genişlənməsinə  və  böyrək  ləyəninə  yayılan  yığılmasına 

səbəb  olur.  Burdan  peristaltika  sidik  axarları  boyunca  yayılaraq 

sidiyi  sidik  kisəsi  istiqamətində  hərəkət  etdirir.  Sidik  axarlarının 

saya  əzələ  hüceyrələri  simpatik  və  pasimpatik  liflər  tərəfindən 

innervasiya  olunur.  Sidik  axarlarının  peristaltik  yığılması 

parasimpatik 

stimulyasiyanı 

qüvvətləndirir, 

simpatik 

stimulyasiyanı  isə  ləngidir.  Sidik  axarları  ağrını  hiss  edən  sinir 

ucları ilə sıx təmin olunub. Sidik axarlarının daşla tutulması güclü 

refrektoru ağrı yığılmalar ilə müşayiət olunur. 

Sidik  axarları  çox  da  böyük  olmayan  bucaq  altında  qo- 

vucuğun əzələ qişasından sidik kisəsinə daxil olur. Sidik axarlarının 

açıldığı  yerin  sidik  buraxma  anında  tonus  artır  və  sidiyin  geri 

qayıtmasına mane olur. Hər bir sidik axarı boyunca hərəkət edən 

peristaltik dalğa sidik axarlarının daxilində təzyiqi artırır, qovuğun 

divarının əzələsi tərəfindən sıxılan sidik axarları açılır və sidik sidik 

kisəsinə daxil olur. 

Sidik kisəsinin sidiklə dolması. Kisədə sidik olmayanda 

302 

downloaded from KitabYurdu.org



onun kisə daxilindəki təzyiq 0-a yaxınlaşır. Kisəyə 30-50 ml sidiyin 

daxil  olması  orada  təzyiqi  5-6  sm  su.st.  qədər  yüksəldir.  Əlavə 

olaraq 200-dən 400 ml qədər sidiyin daxil olması təzyiqin artmasına 

təsir edir. Təzyiqin bu daimi səviyyəsi sidik kisəsinin xüsusi tonusu 

vasitəsilə  tənzim  olunur.  Təzyiqin  piki,  yəni  ən  yüksək  səviyyəsi 

100  ml  su.st.  yüksək  ola  bilər.  Bu  təzyiq  sidiyin  buraxılmasına 

səbəb olur. Sidik buraxandan sonra sidik kisəsində qalan sidik qalıq 

sidik adlanır. 

Sidik  kisəsinin  saya  əzələ  hüceyrələrinin  yığılması  sidik 

kisəsinin boşalmasına səbəb olur. Saya əzələ lifləri sidik buraxma 

kanalının  daxili  sfinkterini  təşkil  edir.  Daxili  sfinikter  sidik 

kisəsinin  boşalmasını  onda  təzyiqin  kritik  səviyyədən  yüksək 

olması  anma  qədər  qoruyur.  Sidik  buraxma  kanalı  (uretra)  skelet 

əzələsinin qatını təşkil edən sidik cinsiyyət dia- fraqmasından keçir 

(sidik buraxma kanalının xarici sfinkteri. Şəkil 7). Xarici sfmktora 

sinir sistemi ilə nəzarət olunur və daxili sfinekterdə təzyiqi yox olan 

zaman sidiyi saxlaya bilir. 

Sidik kisəsinin innervasiyası. Sidik kisəsinin funksiyasının 

sinir tənzim edən mərkəz onurğa beynin oma nahiyəsindən başlanır, 

burdan oyandırıcı parasimpatik liflər çanaq sinirlərinin tərkibində 

sidiyi  qovan  əzələlərə  (dutrusor  vesical)  istiqamətlənir  (şəkil  7). 

Parasimpatik  sinirlərin  oyanması  saya  əzələ  hüceyrələrinin 

yığılmasına və sidik kisəsinin daxili sfınekterin boşalmasına səbəb 

olur. 

Onurğa  beynin  aşağı  şöbəsinin  yan  nüvəsindən  çıxan 



ləngidici  simpatik  liflər  alt  müsaqirə  düyününə,  oradan  isə  oy-

anmalar  qarın  altı  siniri  vasitəsilə  isə  kisənin  əzələsinə  ötürülür. 

Simpatik sinirin qıcıqlandırılması daxili sfınekterin yığılmasına və 

saya  əzələ  hüceyrəsinin  boşalmasına  və  sidiyin  ifrazının 

dayanmasına səbəb olur. 

Hissedici  sinirlər.  Çanaq  sinirlərin  tərkibində  sidik  kisə-

sinin  divarının  gərginləşmə  dərəcəsi  haqqında  məlumat  verən 

hissedici sinir lifləri keçir. Gərginləşmə dərəcəsi haqqında ən güclü 

siqnal sidik kanalının arxa şöbəsindən sidik kisəsinə daxil olur və 

onun boşalmasına səbəb olur. 

303 

downloaded from KitabYurdu.org



 

Şəkil 7. Sidik kisəsinin innervasiyası. 

Somatik  hərəki  sinirlər.  Cinsiyyət  sinirlərinin  tərkibində 

xarici  sfinkterin  skelet  əzələsini  innervasiya  edən  somatik  hərəki 

lifləri keçir. 

Sidik  buraxma  refleksi.  Sidik  kisəsində  təzyiq  qapıüstü 

səviyyəyə  çatanda,  kisənin  divarında  yerləşən  gərginlik  resep- 

torlarmın xüsusilə sidik kanalının arxa şöbəsinin reseptorları- nın 

qıcıqlanmasma səbəb olur. 

Gərginlik reseptorlarmdan siqnallar çanaq siniri ilə onurğa 

beynin oma nahiyəsinə nəql olunur və reflektoru yolla parasimpatik 

sinir elə həmin çanaq siniri vasitəsilə geriyə sidik kisəsinə qayıdır. 

Əgər sidik kisəsi sidiklə tam dolubsa, onda sidik kisəsinin birinci 

yığılması gərginlik reseptorlarını fəallaşdırır və daha çox impulslar 

göndərilməsinə  səbəb  olur  və  sonrakı  yığılmanın  daha  da 

güclənməsinə  səbəb  olur.  Bir  neçə  saniyə  keçəndən  sonra  sidik 

kisəsi  boşalır.  Beləliklə,  sidik  buraxma  refleksi  aşağıdakı 

dövrlərdən  ibarətdir:  təzyiqin  tez  artması,  təzyiqin  saxlanması 

dövru və təzyiqin ilk vəziyyətə qayıtma dövrü. 



İradi olaraq sidik buraxma. İradi olaraq sidik buraxma 

304 

downloaded from KitabYurdu.org



aşağıdakı  şəkildə  başlayır.  Əvvəlcə  insan  iradi  olaraq  qarın 

əzələsini  yığır,  bu  isə  sidik  kisəsində  təzyiqi  artıraraq  onun  di-

varının gərilməsi hesabına sidiyin sidik kisəsinin boynuna və sidik 

buraxıcı  kanalının  xarici  şöbəsinə  əlavə  sidiyin  daxil  olmasına 

səbəb  olur.  Beləliklə,  insan  lazım  olduqda  iradi  olaraq  həmin 

əzələləri yığmaq və boşaltmaq vasitəsilə ya sidiyi sidik kisəsindən 

xaric edir, ya da orda müəyyən müddət saxlaya bilir. 

Reflektoru  nəzarət.  Sidik  kisəsinin  divarının  gərilmə 

reseptorları  xüsusi  tənzimləyici  innervasiyaya  malik  deyil.  Lakin 

boşalma refleksin qıcıq həddi beyin sütununun yüngülləş- dirici və 

tormozlayıcı mərkəzlərinin fəallığı ilə idarə olunur. Yüngülləşdirici 

nahiyə körpü və arxa hipotalamus zonasında, tormozlanma isə orta 

beyin və yuxarı alın qırışığında yerləşir. 



Uşaqlarda sidik buraxma. Yeni anadan olmuş və döş südü 

əmən  uşaqlarda  sidik  buraxma  reflektoru  olaraq  həyata  keçirilir. 

Refleks  qövsü  onurğa  və  orta  beyin  səviyyəsində  qapanır.  Sidik 

kisəsinin  dolma  dövrü,  qeyri  iradi  boşalma  ilə  əvəz  olunur.  Bir 

yaşından sonra qeyri-iradi  sidik buraxma, iradi  sidik buraxma ilə 

əvəz olunur, yəni onurğa beyni və beyin sütununun sidik ifrazının 

tənzimi ilə əlaqədar şöbələrinin fəaliyyəti baş-beyin yarımkürələri 

qabığı tərəfindən idarə olunur. Bəzi uşaqlarda bu proses müəyyən 

yaşa qədər yubanır və bundan sonra uşaq iradi olaraq istədiyi vaxt 

sidik ifrazına istədiyi kimi (yəni sidiyi ya saxlayır, ya da buraxır) 

nəzarət edir. 

Adətən uşaq tərəfindən  sidik buraxma kanalının  xarici  və 

daxili  sfinekterinin  fəal  olaraq  yığılma  və  boşalması  3-4  yaşında 

başa çatır. 

Adi su içmə rejimində olan 13-14 yaşlı uşaqlarda normada 

gün ərzində buraxılan sidiyin miqdarı (diurez) 500-1500 ml təşkil 

edir. Bunun 2/3 birinci  12 saat müddətində  - saat 6

00

-  dan  18



00

-ə 


qədər  ifraz  olunur.  Ayıq  vaxtı  sidik  buraxmaya  ehtiyac  hissi  5-8 

dəfədən çox olmur. Bir dəfə ifraz olunan sidiyin miqdarı 50 ml-dən, 

350 ml-ə qədər ola bilər və fasiləsiz olaraq davam edir. Bu proses 

zamanı digər əzələlərin, xüsusi olaraq ön qarın divarı əzələlərinin 

gərginləşməsinə ehtiyac qalmır. 

305 

downloaded from KitabYurdu.org



Yaşlılarda sidik buraxmanın sayı orta hesabla 4-6 dəfə olur, 

hər dəfə ifraz olunan sidiyin miqdarı 100-400 ml (orta hesabla 200-

300 ml) arasında dəyişir. 

Beləliklə,  qeyd  etmək  olar  ki,  uşaqlarda  müəyyən  yaşa 

qədər  afferent  impulslar,  yalnız  sidik  ifrazını  tənzim  edən  ve- 

getativ mərkəzə çatır. Yaş artdıqca tədricən afferent impulslar beyin 

qabığına nəql olunur. Lakin beyin qabığına gələn impulslar birbaşa 

sidik kisəsinə verilmir. Sidiyin ixracına beyin qabığı nəzarət edir. 

Beyin qabığı sidiyin ifrazını ləngitmək, gücləndirmək və ya qeyri-

iradi olmasını tənzimləyir. 

Sidik  buraxmanın  qabıq  nəzarəti  o  qədər  möhkəmlənmiş 

prosesdir ki, hətta kisənin həddən artıq dolaraq partlaması müşahidə 

edilmişdir. 

Yaşlı uşaqlarda və yaşlı adamlarda qeyri-iradi olaraq sidik 

buraxma,  habelə  gecələr  sidiyi  saxlaya  bilməmək  reti-  kulyar 

formasiyanın fəallaşması və qabıq nəzarətinin sidik ifrazını tənzim 

edən sinir mərkəzi üzərindən götürülməsidir. 

Böyrək  fəaliyyətinin  neyrohumoral  tənzimi.  Böyrəklər 

simpatik  və  parasimpatik  sinir  lifləri  ilə  təchiz  olunmuşdur. 

Parasimpatik sinirin kanalcıqlarda  geriyə sorulma prosesinə təsiri 

güman olunur. Böyrəklərin simpatik sinirlərinin qıcıq- lanması ona 

gələn  qan  damarlarını  daraldır.  Məsələn,  xarici  arteriola 

büzüldükdə təzyiq artır və süzülmə prosesləri sürətlənir. Ağrı qıcığı 

sidik  ifrazının  kəskin  surətdə  azalması,  hətta  onun  tamamilə 

dayanmasını  (anuriya)  verir.  Bu  zaman  hipo-  talamusun  müvafiq 

mərkəzləri  qıcıqlanır,  böyrəküstü  vəzindən  çoxlu  adrenalin  və 

neyrohipofizdən  antidiuretik  hormon  ifraz  olunur.  Nəticədə 

böyrəklərin  qan  damarları  daralır,  qıvrım  kanalcıqlarda  suyun 

geriyə sorulması sürətlənir və anuriya baş verir. 

Mərkəzi sinir sistemi və onun ali şöbəsi beyin qabığı həm 

ilk sidiyin əmələ gəlməsini, həm də sidik kisəsindən sidik kanalı ilə 

bədəndən  xaric  olunmasını  tənzim  edir.  Görmə  qabarma,  boz 

qabara,  beyinciyə  və  dördüncü  mədəciyin  dibinə  iynə  batırdıqda 

sidiyin miqdarı artır. 

İt üzərində aparılan təcrübədə sidik ifrazını artıran 



306 

downloaded from KitabYurdu.org



amilləri  (müəyyən  miqdarda  su  içirilməsi)  hər  hansı  şərti  qıcıqla 

(məsələn, zəngin çalınması) əlaqələndirdikdə və onu bir neçə dəfə 

təkrarladıqda təkcə zəngin çalınması sidiyin artmasına poliuriyaya 

səbəb olmuşdur. 

Orqanizmin  daxili  mühitində  su  və  mineral  maddələrin 

nisbi  sabit  səviyyədə  saxlanması  və  böyrək  fəaliyyətinin  tənzim 

edilməsi hipotalamusun suborbital nüvələrinin osmoreseptor və ya 

neyrosekretor  hüceyrələrinin  fəaliyyəti  ilə  əlaqədardır.  Normada 

həmin  hüceyrələrin  osmotik  təzyiqi  qanın  osmotik  təzyiqinə 

bərabər olur. Qanın osmotik təzyiqi artıqda maye ətraf mühitə keçir, 

nəticədə osmoreseptorlar büzüşür və oyanma baş verir. 

Retikulyar  formasiya  və  beyin  qabığına  yayılan  oyanma 

impulsları  susuzluq  hissiyatımn  formalaşmasına,  neyrohi-  pofızə 

çatan  oyanma  impulslar  isə  antidiuretik  (sidik  ifrazını  ləngidən) 

hormonun  ifrazına  səbəb  olur.  ADH  hormon  qanla  böyrəklərə 

çataraq  qıvrım  kanalcıqlarda  suyun  geri  sorulma-  sını 

qüvvətləndirir və nəticədə ifraz olunan sidiyin miqdarı azalır. 

Antidiuretik  hormon  toplayıcı  borucuqlarda  suyun  geriyə 

sorulmasım sürətləndirir. 

Qanda qlükozanın, keratinin artması səviyyəsi suyun geriyə 

sorulmasım ləngitməklə poliuriya səbəb olur. Qlükozu- riya sidiklə 

çoxlu şəkərin ifraz olunmasına deyilir. 

Böyrəklərin fəaliyyətinə qalxanvarı vəzin, tiroksin, böyrək 

üstü vəzinin adrenalin hormonları da təsir göstərir. Tiroksin sidiyin 

əmələ  gəlməsini  gücləndirir,  adrenalin  isə  azaldır.  Ağrı  qıcığın 

təsirindən sidiyin azalması müşahidə edilir. 

Sidik cövhəri, kofein və bəzi başqa maddələr sidiyin əmələ 

gəlməsini  gücləndirir.  Beləliklə,  böyrək  fəaliyyətinin  tənzim 

mexanizmində sinir və humoral komponentlər bir-birilə sıx əlaqədə 

olub, qarşılıqlı təsir göstərirlər. 



Sidiyin  tərkibi  və  xassələri.  Sidik  açıq-sarı  rəngli  şəffaf 

mayedir.  Sidiyə  rəngi  od  piqmenti  bilirubin  bağırsaqlarda  par-

çalanma məhsulları olan urobulin və uroxrom verir. Sağlam adamın 

sidiyi zəif turş reaksiyaya malik olub, PH-ı 4,7-6,5 



Yüklə 4,48 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   58




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin