Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi



Yüklə 4,48 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə20/58
tarix21.03.2017
ölçüsü4,48 Mb.
#12158
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   58

211 

downloaded from KitabYurdu.org



Hipotalamusun  ventiromedial  nüvəsinin  dağıdılması  hi- 

perfaqiyaya,  onun  qıcıqlandırılması  isə  afaqiyaya  səbəb  olur. 

Deməli, hipotalamusun ventiromedial nüvəsində toxluğu hiss edən 

mərkəz yerləşir. Lakin qida dövranının tənzimində hipotalamusun 

nüvəsində başqa, limbik sistem, torabənzər törəmə, baş, beyin yarım 

kürələrinin  qabığı  da  iştirak  edir.  Hipotalamusun  həzm  mərkəzi 

nüvələri  qanın  tərkibinin  dəyişilməsindən  və  müxtəlif 

reseptorlardan  daxil  olan  qıcıqların  təsirindən  ya  oyanır,  ya  da 

tormozlanır. Belə ki, ac heyvana tox heyvanın qanmı köçürdükdə 

aclıq  hissinin  söndüyü  müşahidə  edilir.  Qanda  olan  müxtəlif 

maddələrin  miqdarından  asılı  olaraq,  ya  aclıq,  ya  da  toxluq  hissi 

çıxır. Aşağıda adları verilmiş nəzəriyyələr bunu təsdiq edir. 

1.

 

Qlukostatik  nəzəriyyə  -  qanda  qlükozanm  miqdarının 



azlığına əsaslanır. Qlükozanm qanda azlığı aclığa səbəb olur. 

2.

 



Aminostatik  nəzəriyyə  -  qanda  amin  turşularının  artması 

qida mərkəzi neyronlarmın oyanmasına təsir edir. 

3.

 

Termostatik  nəzəriyyə  -  hipotalamusun  nüvələrini  yuyan 



qanın temperaturuna əsaslanır. 

4.

 



Hidrostatik  nəzəriyyə  -  aclıq  hissini  suyun  azlığı  ilə 

əsaslandırır. 

5.

 

Metabolik  nəzəriyyə  -  bütün  qida  maddələrinin  par-



çalanması  zamanı  əmələ  gələn  krebs  tsiklinin  aralıq  məhsulları 

qanda dövr edərək, heyvanın qidaya qarşı oyanmasına səbəb olur. 

Onikibarmaq bağırsağın selikli qişasında sintez olunan peptid 

arentirin  maddəsi  iştahın  zəifləməsinə  səbəb  olur.  İnter-  sistal 

hormon - xolesistokinin-pankrezimin də iştahı tənzim edir.  • 

Qida mərkəzinin tənzimində təkcə qanın kimyəvi tərkibinin 

dəyişməsi deyil, həm də həzm traktmm reseptorlarından daxil olan 

afferent təsirlər də mühüm rol oynayır. Azan siniri və qarın siniri ilə 

həzm traktından MCC daxil olan afferent qıcıqlar aclıq və toxluq 

hissinin formalaşmasına səbəb olur. 

Şübhəsiz, qida mərkəzinin tənzimi həm qanın tərkibi ilə, həm 

də həzm traktmm müxtəlif nahiyələrindən gələn sinir siq 



212 

downloaded from KitabYurdu.org



nalları  ilə  müəyyən  edilir.  Qidanın  qəbulu  aclığın  əksinə  olaraq 

toxluq vəziyyətinə səbəb olur. Bu, hələ qana həzm olunmuş qida 

məhsulları  daxil  olana  qədər  yaranır.  Belə  toxluğa  birinci  və  ya 

sensor  toxluq  deyilir.  Sensor  toxluq  qida  mərkəzinin 

tormozlanmasına  səbəb  olur  və  mürəkkəb  reflektoru  təbiətə 

malikdir. Qana həzm olunmuş qida maddələrinin məhsulları daxil 

olduqdan sonra sensor toxluq, ikincili və ya təbii toxluq- la əvəz 

olunur. 


Beləliklə,  hipotalamusun  lateral  nüvəsində  aclıq  mərkəzi, 

ventromedial nüvəsində toxluq mərkəzi yerləşir. 



Susuzluq.  Orqanizmdə  kimyəvi  təmiz  su  olmur.  Bədəni-

mizdə üç cür su olur. 

1) Üzvi və qeyri-üzvi maddələrin həlledicisi olan sərbəst su; 

2) kalloidlərin işlənməsinə səbəb olan birləşmiş su; 3) zülalların, 

yağların  və  karbohidratların  oksidləşməsi  zamanı  xaric  olan 

molekuldaxili su. Yaşlı adamlarda sutkalıq suya olan tələbat 2,2-

2,8  1  qədər  olur.  Orqanizmə  su  az  daxil  olduqda  susuzluq  hiss 

olunur.  Buna  səbəb  suyun  miqdarının  azlığı  zamanı  osmotik 

təzyiqin  yüksəlməsi  nəticəsində  xüsusi  osmo-  reseptorların 

oyanmasıdır.  Osmoreseptorlar  hipotalamusda  və  bir  sıra  daxili 

üzvlərdə  olur.  Baş-beyində  qida  mərkəzinin  analoqu  olan  “su 

mərkəzləri” vardır. Su mərkəzi - neyronlarm bir-birilə funksional 

birləşmiş  sistemi  olub,  su  mübadiləsini  tənzim  edən  baş-beyin 

yarımkürələrinin qabığında, qabıqaltı nüvələrdə və hipotalamusun 

nüvələrində  yerləşir.  Lakin  hipotalamusun  pozulmasından  sonra 

susuzluq  hissinin  yox  olması  su  dövranının  tənzimində  mərkəz 

rolunun hipotalamusa məxsus olduğunu göstərir. 

13.9.

 

Həzm üzvlərinin 

fəaliyyətinin öyrənilməsi 

metodları 

Həzm üzvlərinin fəaliyyətini öyrənmək üçün bir sıra üsullar 

tətbiq edilmişdir. 

İlk dövrlərdə insanlar cərrahiyyə əməliyyatları zamanı 



213 

downloaded from KitabYurdu.org



mədə-bağırsaq  sisteminin  fəaliyyəti  haqqında  məlumatlar  əldə 

etmək  üçün,  heç  bir  düzgün  nəticə  verə  bilməyən  müşahidə 

üsulundan istifadə etmişlər. 

Bizim  eranın  əvvəllərində  yaşamış  K.Qalen  (130-201) 

mədənin  depo,  qidanı  xırdalaması  və  hərəkət  etdirməsi  haqqında 

məlumat  vermişdir.  Hələ  200  il  bundan  əvvəl  mədənin  motor 

evakuator funksiyası haqqında eksperimentlər aparılmışdır. Haller 

(Haller, 1760) duru maddələrin  mədənin  pilorik hissəsindən asan 

keçdiyini,  bərk  maddələrin  isə  keçmədiyini  müəyyən  etmişdir. 

Amerikan  alimi  Bomon  (1833)  mədəsi  yaralı  xəstə  üzərində 

apardığı  təcrübələrlə  maraqlı  məlumatlar  əldə  etmişdir.  Həzm 

borusunun  öyrənilməsi  tarixində  mədənin  motor  funksiyasının 

tədqiqi üçün Kennonun (1911) rentgeno- loji üsulla apardığı işlərin 

xüsusi yeri vardır. 

Lakin  İ.P.Pavlovun  rəhbərliyi  altında  yerinə  yetirilən  və 

həzm  traktının  öyrənilməsi  epoxasının  əsasını  təşkil  edən  işləri 

nəzərə  almadan,  həzm  sahəsində  aparılan  tədqiqatları  qiymət-

ləndirmək düzgün olmaz. 

İ.P.Pavlova  qədər  həzm  üzvlərinin  fəaliyyətini  analitik- 

kəskin  təcrübə  üsulu  ilə  öyrənmişlər.  Bu  məqsədlə  təcrübə  ya 

narkoz  altında  və  yaxud  da  beyin  yarımkürələrinin  fəaliyyətinin 

aşağı  salınması  şəraitində  həzm  üzvlərinin  fəaliyyəti  öyrənilirdi. 

Belə şəraitdə heyvanın qarın boşluğu açılır, öyrəniləcək üzv və ya 

vəziyə  kanyula  keçirdib,  sinirləri  qıcıqlandırmaqla  və  ya  qana 

xüsusi  maddələr  yetirməklə  ifraz  olunan  şirənin  tərkibini 

öyrənirdilər.  Belə  təcrübə  şəraitində  orqanizm  zədələnir,  onun 

tamlığı  pozulur  və  həzm  üzvlərinin  normal  fəaliyyətini  tədqiq 

etmək mümkün olmur. 

I.P.Pavlov  və  onun  tələbələri  həzm  üzvlərinin  normal  fəa-

liyyətini  öyrənmək  üçün  tətbiq  edilən  yeni  üsul  sintetik-xroniki 

tədqiqat sayəsində böyük müvəffəqiyyətlər əldə etmişlər. 

Hələ  1842-ci  ildə  rus  həkimi  V.A.Basov  mədənin  sekretor 

vəzifəsini  öyrənmək  üçün  mədə  fıstulası  metodunu  tətbiq  edir. 

Bundan bir qədər sonra xarici alimlərdən Tiri-Vella, Hayden Hayn 

və başqaları həzm üzvlərinin fəaliyyətini öyrənmək üçün müxtəlif 

üsullar kəşf edirlər. 



214 

downloaded from KitabYurdu.org



İ.P.Pavlov fistula üsulunu təkmilləşdirir və yüksək dərəcədə 

inkişaf etdirir. O, fizioloji cərrahiyyə üsulunu irəli sürməklə həzm 

üzvlərinin  fəaliyyətində  sinir  sisteminin  rolunu  dərindən 

öyrənmişdir. 

İ.P.Pavlov  həzm  üzvlərinin  sekretor,  sorulma  və  motor 

vəzifələrini normal  şəraitdə öyrənmək məqsədilə müxtəlif üsullar 

təklif etmişdir. Məsələn, 1879-cu ildə mədəaltı  vəzinin fəaliyyəti, 

1895-ci  ildə  tüpürcək  fıstulası,  1902-ci  ildə  öd  axarlarına  fıstula 

borusu  qoyulması  kimi  təcrübələrlə  müxtəlif  qidaların  təsiri 

şəraitində həzm vəzilərinin fəaliyyətini düzgün öyrənməyə imkan 

vermişdir. 

Həmin  üsul  vasitəsilə  istənilən  vaxt  həzm  üzvlərinin  fəa-

liyyətini öyrənmək mümkün olur. 

Həzmin  fiziologiyası  sahəsində  apardığı  tədqiqatlara  görə 

I.P.Pavlova Nobel mükafatı verilmişdir. 

Hazırda  ağrısız  üsullar  işlənib  hazırlanmışdır  ki,  bunlar 

sağlamlığa zərər yetirmədən adamların üzərində geniş tətbiq edilir. 

Mədə  və  onikibarmaq  bağırsağa  zond  adlanan  rezin  boru 

yeritməklə,  mədə  və  bağırsaq  şirəsi  almaq  üçün  istifadə  edilən 

zondlama üsulu hamıya məlumdur. 

Hazırda  həzm  sistemini  öyrənmək  üçün  klassik  üsullarla 

yanaşı  elektrofizioloji,  rentgenoqrafıya,  radiotelemetrik,  endo- 

skopiya,  ultra  səs  dalğası,  immunoloji,  morfoloji  və  biokimyəvi 

üsulların son nailiyyətlərindən geniş istifadə olunur. 

Radioelektronikanm inkişafı ilə əlaqədar olaraq həzm sistemi 

orqanlarının  funksiyasını  öyrənmək  üçün  yeni  imkanlar  mümkün 

olmuşdur.  Belə  ki,  elektrodu  qarın  dərisinin  üstünə  qoyub,  onu 

cərəyan  mənbəyi  və  elektriki  ölçən  cihazlarla  əlaqələndirsək, 

mədənin saya əzələlərinin yığılması zamanı yaranan biotoku qeyd 

etmək olar. Bu üsul elektroqastroqrafıya adını almışdır. 



215 

downloaded from KitabYurdu.org



HƏZM SİSTEMİ ÜZVLƏRİNİN 

XÜSUSİ FİZİOLOGİYASI 

13.10.

 

Ağız boşluğunda həzm 

Həzm kanalı ağız boşluğundan başlayır (şəkil 1 və 2). Ağıza 

düşən qida müxtəlif fiziki və kimyəvi dəyişikliklərə uğrayır. Qida 

dişlər  vasitəsilə  kəsilir,  parçalanır,  didilir  və  üyüdülür.  Tüpürcək 

vasitəsilə isladılır və sürüşkən - loxma halma düşür. Qida ağızda 

təxminən  15-18  saniyə  qalır.  Həmin  qida  dilin  kökünə  doğru 

itələnir və udulur. Bu zaman qida ağız boşluğundan udlağa keçir. 

Ağız boşluğu, udlaq və qida borusu funksional vahid yaradır. Bu 

vahidin  əsas  vəzifəsi  mədə-  bağırsaq  traktına  daxil  olana  qədər 

qidanın ilk işlənməsini təşkil etməkdir. Burada qida xırdalanmağa 

və tüpürcəklə islanmağa məruz qalır, bundan sonra mədəyə daxil 

olur. 


Çeynəmə.  Bu  hazırlıq  mərhələsində  qida  kiçik  hissələrə 

xırdalanır və sürtülür. Belə xırdalanma həzm və sorulma üçün əsas 

deyil, lakin bu prosesi çox asanlaşdırır. Qidanın çeynən- məsində 

üst  və  alt  çənələr,  dişlər,  alt  çənənin,  dilin,  yanaqların,  ağız 

boşluğunun dibi və damağın eninəzolaqlı əzələsi iştirak edir. 

Ritmik proses olan çeynəmə əsasən qeyri-iradi reflektoru bir 

hərəkətdir.  Qida  hissəciklərinin  damaq  və  dişlərə  toxunması 

zamanı  reflektorı  çeynəmə  hərəkətləri  baş  verir,  bununla  qida 

ağızda bir tərəfdən digər tərəfə, həmçinin irəliyə və geriyə yerini 

dəyişir.  Çeynəmə  və  qidanın  bərk  komponentlərini  tüpürcək 

vasitəsilə həll olunması nəticəsində dad hissiyyatı qüvvətlənir, bu 

isə öz növbəsində tüpürcək ifrazını və mədə şirəsinin sekresiyasını 

stimulyasiya edir. 

Çeynəmə  aktı  reflektor  hadisə  olub,  çeynəmə  əzələlərinin 

təqəllüsü sayəsində baş verir. Bu zaman alt çənə aşağı enir və sonra 

qalxaraq  üst  çənəyə  yaxınlaşır  və  çənənin  digər  hərəkətləri 

sayəsində alt və üst çənə dişləri bir-birlərilə görüşür və qidanı kəsir, 

parçalayır və üyüdür. 

Çeynəmə  aktı  mürəkkəb  reflektorı  hadisə  olub,  beyin  qa-

bığının başçılığı altında nizama salınır. Bu ona görədir ki, qə 



216 

downloaded from KitabYurdu.org



bul olunan qidanın çeynəmədən belə xaric etmək olar. 

Tüpürcək vəziləri. Yanaqlar və dilin selik səthində yerləşən 

çoxlu kiçik vəzilərin ifraz etdiyi selik ağız boşluğunu tam olaraq 

islatmağa  kifayət  etmir.  Bu  ehtiyac  üç  cüt  ağız  suyu  vəzinin 

qulaqyanı,  çənəaltı  və  dilaltı  vəzilərin  ifraz  etdiyi  -  tüpürcək 

vasitəsilə təmin edilir. 

Hər  bir  belə  vəzi  üç  sekretor  hüceyrədən  və  daxildən  ada- 

cıqlararası  axacaqlardan  ibarətdir.  Histoloji  quruluşuna  və 

xarakterinə görə ifraz olan tüpürcək iki qrup vəzilər tərəfindən ifraz 

olunur. Bura aiddir: 1) serozlu vəzilər - vəzilərin ifraz etdiyi zülal 

su və mineral duzlarla zəngin olur. Bura qulaqyanı vəziləri aiddir. 

Bura  2)  Qarışıq  vəzilər  -  bu  vəzilərin  ifraz  etdiyi  tüpürcəyin 

tərkibində həm də mukopolisaxaridlər olur. Bura çənəaltı və dilaltı 

vəzilər daxildir. 

Ağız boşluğunda yerləşən vəzilər iki qrupa ayrılırlar. 



Kiçik tüpürcək vəziləri. Bu vəzilər dodaqlarda, yanaqlarda, 

damaqda, dilin selikli qişasında yerləşirlər. Bu vəzilər daima selik 

ifraz etməklə ağzı nəm saxlayırlar. 

Böyük  tüpürcək vəziləri. Bu vəzilərə qulaqdibi,  çənəaltı  və 

dilaltı vəzilər aiddir. 

Tüpürcək  vəziləri  selik  və  seroz  hüceyrələrindən  təşkil 

olunmuşdur. 

Qulaqaltı vəzilərin ifraz etdiyi tüpürcək duru olub, tərkibində 

zülallara  və  fermentlərə  təsadüf  edilir.  Bu  vəzilərin  hazırladığı 

tüpürcək öz axarı ilə yuxarı II azı dişi bərabərliyində ağız dəhlizinə 

açılır. 


Dilaltı vəziləri qarışıq vəzilərdəndir. İfraz etdiyi tüpürcəyin 

tərkibində  selik  və  seroz  maddəsinə  təsadüf  edilir.  Duzlarla 

zəngindir. 

Çənəaltı  vəzilər.  Bu  vəzilərin  hazırladığı  tüpürcəyin  tərki-

bində  selik  və  mutsin  vardır.  Demək  olar  ki,  duzlardan  və 

fermentlərdən məhrumdur. 

Çənəaltı  və  dilaltı  vəzilərin  axarları  ayrı-ayrı  olub,  hər 

ikisinin axarı bir yerdə dilaltı məməciyinə açılır. 

Tüpürcəyin  ifrazı  (sekresiyası).  Tüpürcək  ağız  boşluğunda 

sutkada bir litrə qədər sürətlə əmələ gəlir. O ağız boşluğunu 



217 

downloaded from KitabYurdu.org



isladır,  artikulyasiyasını  yüngülləşdirir,  çeynənmiş  qidanı 

sürüşdürür  və  dad  hissiyyatına  səbəb  olur.  Tüpürcəyin  dişlərin 

qorunması  üçün  mühüm  əhəmiyyəti  var,  onun  çatışmazlığı  nə-

ticəsində  dişlər  çürüyür  və  düşür.  Tüpürcəyin  tərkibində  bakte- 

riosid tərkibli lizosim və ionların olması nəticəsində ağız boşluğunu 

təmizləyir.  Tüpürcəyin  azalması  susuzluğa  səbəb  olur.  Nəhayət 

tüpürcəyin təsiri ilə sulu karbonların həzmi başlayır. 

13.11.

 

Tüpürcək ifrazının tədqiq metodu 

Tüpürcək  vəzilərinin  fəaliyyətini  tədqiq  etmək,  eləcə  də 

tüpürcəyin  tərkibini  öyrənmək  üçün  müxtəlif  üsullar  vardır.  Bu 

üsullar  içərisində  İ.P.Pavlovun  klassik  fıstula  üsulu  dəqiqliyi  və 

orijinallığına görə daha təkmilləşmiş müasir üsul hesab olunur. 

Bu üsulu həyata keçirmək məqsədilə aseptika və antisep- tika 

şəraitində, narkoz altında heyvanın ağız boşluğuna açılan qulaqdibi 

və  çənəaltı  vəzilərin  birinin  axarı  selikli  qişa  ilə  birlikdə  ağız 

boşluğundan  ayırıb,  üzün  dərisinə  tikilir.  Yara  sağaldıqdan  sonra 

belə heyvanlarda uzun illər tüpürcək ifrazını müşahidə etmək olar. 

İnsanda  tüpürcək  vəzilərinin  fəaliyyətini  öyrənmək  üçün 

Krasnoqorskinin  təklif  etdiyi  “leşli  kapsulu”  adlanan  fistuladan 

istifadə  edilir.  Həmin  fıstula  təxminən  3  qəpiklik  böyüklüyündə 

olub, daxili və xarici kameralardan ibarətdir. Elə etmək lazımdır ki, 

kameranı  ağız  boşluğuna  açılan  tüpürcək  vəzi  axarına 

möhkəmlətmək üçün şpris və ya sorucu vasitəsilə xarici kameranın 

havası  çıxarılsın.  İfraz  olunan  tüpürcək  daxili  kameraya  dolur  və 

buradan xüsusi kanal vasitəsilə xaricə açılır. 



13.12.

 

Tüpürcəyin tərkibi və əhəmiyyəti 

Tüpürcək  -  99%  sudan,  daha  əhəmiyyətli  mineral  kom-

ponentlərdən Na

+

, K



+

, Ch və 


HCO3 

var. Tüpürcək vəziləri müxtəlif 

makromolekulalar  sekresiya  edir:  amilazı,  qlükopro-  teinlər, 

mukopolisaxaridlər, lizosim, immunoqlobunlər və qan 



218 

downloaded from KitabYurdu.org



qruplarını  təyin  edən  maddələr.  Daha  mühüm  funksional  əhə-

miyyətə a-amilaza malikdir, a-amilaza daha çox qulaqdibi vəziləri 

və mukoproteinlər çənəaltı və dilaltı vəziləri tərəfindən sekresiya 

olunur, a-amilaza pH 4-11 olanda stabil, sabit, pH- 6,9 olan zaman 

isə  maksimal  fəal  olur.  O  polisaxaridin  a-1-4  qlükozid  əlaqəsini 

nişastanı, maltozaya və  maltotirazaya qədər parçalayır. Tüpürcək 

vəzilərinin  patologiyası  “kserostomii-  yaya”  səbəb  olur  və  ya 

ağızda susuzluq hissini yaradır və bu vəziyyət mədədə yara, dişlərin 

çürüməsi  və  çeynəmənin,  udmanın  çətinləşməsinin  əmələ 

gəlməsinə meyl yaradır. 

Tüpürcək  vəziləri  tərəfindən  hazırlanan  tüpürcək  ağız 

boşluğunda qarışır. Mutsin tüpürcəyi selikli etməklə onu sürüşkən 

hala  salır.  Bu  ona  görədir  ki,  tüpürcəklər  islanmış  qidanın 

udulmasını asanlaşdırır. 

Tüpürcəyin tərkibində mutsindən başqa az miqdarda qlobulin 

zülalı, amin turşuları, sidik turşusu, sidik cövhəri, kriatin, eləcə də 

qeyri-üzvi maddələrə təsadüf edilir. 

Tüpürcəyin  tərkibini  98,5-99,7  %-ni  su,  0,5-1,5  %-ni,  bərk 

maddə təşkil edir. Bərk maddənin təxminən 2/3 hissəsini üzvi, 1/3 

hissəsi  qeyri-üzvi  maddələrdən  ibarətdir.  Tüpürcəyin  qeyri-  üzvi 

tərkibi xloridlərdən, fosfatlardan və biokarbonatlardan ibarətdir. 

Müxtəlif  heyvanlarda  və  insanda  tüpürcəyin  reaksiyası 

yeyilən qidaların növündən asılı olaraq dəyişir. Belə ki, itlərdə PH-

7,5, donuzlarda 7,2 gövşəyənlərdə 8,2, insanda 5,25-7,54 arasında 

variasiya edir. 

Tüpürcəyin  tərkibində  sulu  karbonları  parçalayan  fer- 

mentlər vardır. Mürəkkəb şəkərləri orta şəkərlərə qədər parçalayan 

ptialin,  orta  şəkərləri  sadə  şəkərlərə  qədər  parçalayan  maltaza 

fermenti vardır. Bu fermentlər qələvi mühitdə təsir göstərir. 

Həmin  fermentlər  təsirli  olsalar  da,  qida  ağız  boşluğunda 

uzun müddət qala bilmədiyindən şəkərləri lazımi qədər parçalaya 

bilmirlər.  Bu  proses  az  da  olsa  mədədə  gedir.  Mədə  turşusunun 

kiçik konsentrasiyası (0,08 %-ni) belə fermentləri təsirdən salır. 

219 

downloaded from KitabYurdu.org



Tüpürcəyin bir sıra fizioloji əhəmiyyəti vardır. Tüpürcək quru 

qidaları  isladır  və  bununla  da  qidaların  mexaniki  işdən  çıxmasını 

(qidaların çeynənməsini, udulmasım asanlaşdırır) təmin edir. 

Tüpürcəyin  tərkibində  olan  mutsinin  təsirilə  islanmış  qida 

sürüşkən  hala  keçir  və  onun  udulması  asanlaşır.  Bundan  əlavə 

tüpürcək  zəif  bakterosid  xassəyə  malikdir.  Müəyyən  etmişlər  ki, 

tüpürcəyin  tərkibində  mikroorqanizmlərə  öldürücü  təsir  edən 

lizosim adlı maddə vardır. Bu ona görədir ki, yarası olan it və başqa 

heyvanlar tez-tez yaranı yalamaqla onun tez sağalmasına səbəb olur. 

İnsanın tüpürcək vəziləri sutkada təxminən 1-1,52 litrə qədər, 

gövşəyən heyvanlarda 30-40 litrə qədər tüpürcək ifraz edir. 

13.13.

 

Müxtəlif qida növlərinin təsirinə qarşı tüpürcəyin 

kəmiyyət və keyfiyyətcə dəyişməsi 

Yuxarıda  qeyd  olunduğu  kimi,  ağıza  qoyulan  qidaların 

növündən asılı olaraq ifraz olunan tüpürcək kəmiyyət və keyfiyyətcə 

dəyişir. 

Bir dəqiqə müddətində ağıza qoyulan qidaya və yaxud başqa 

maddələrə  qarşı  ifraz  olunan  tüpürcək,  1  nömrəli  cədvəldə 

verilmişdir. 

Cədvəl 1.2 

Maddələr 

Qarışıq vəzilər 

Qulaqaltı vəzi 

Ağız suyunun bir 

dəqiqədəki miqdarı 

ml-ə 

Ağız suyunun bir 



dəqiqədəki miqdarı 

ml-lə 


Ət 

ı,ı 


1,4 

Ağ çörək 

2,2 

1,6 


Suxarı 

3,0 


1,9 

Ət tozu 


4,4 

1,9 


0,5 faizli HC1 məhlulu 

4,3 


2,0 

10 faizli soda məhlulu 

4,5 

 

Qum 



1,9 

1,6 


Şəkər 

2,0 


1,3 

220 

downloaded from KitabYurdu.org



Cədvəldən  göründüyü  kimi  tüpürcək  nəinki,  yeyilən  qida-

ların  təsirinə  qarşı,  hətta  yararsız  yeyilə  bilməyən  maddələrin 

təsirinə qarşı da ifraz olunur. 

Cədvəl  məlumatına  görə  adi  çörəyə  nisbətən  qurudulmuş 

çörəyə və çörək tozuna qarşı, adi ətə nisbətən ət tozuna qarşı çoxlu 

miqdarda tüpürcək ifraz olunur. Buna səbəb quru qidaların böyük 

qıcıqlandırıcı səthə malik olmasıdır. Cədvəldən aydın olur ki, 0,5 

%-li xlorid turşusu və 10 %-li soda məhluluna qarşı külli miqdarda 

tüpürcək  ifraz  olunur.  İfraz  olunan  tüpürcək  həmin  maddələrin 

dağıdıcı  və aşındırıcı  təsirini azaldır. Ağıza qum tökdükdə və  ya 

hamar  daş  saldıqda  qumun  təsirinə  qarşı  çoxlu  miqdar  duru 

tüpürcək  ifraz  olunur.  Hamar  daşın  qıcıqlandırıcı  səthi  çox  kiçik 

olduğu üçün buna qarşı az miqdar tüpürcək ifraz olunur. 

13.14.

 

Tüpürcək ifrazının tənzim olunması 

Sekresiyanın  sinir  tənzimi.  Tüpürcək  ifrazı  simpatik  və 

parasimpatik sinir sisteminin nəzarəti altında olur. Tüpürcək ifrazı 

mərkəzinə  damaq  və  ağız  boşluğunun  dad  və  taktil  re- 

septorlarından, burun boşluğunun qoxu reseptorlarmdan siqnallar 

və beynin ali şöbəsindən qida haqqında təsəvvür uzunsov beynin 

sekretor  mərkəzlərinə  daxil  olur  və  tüpürcək  ifrazı  tənzim  olur. 

Parasimpatik  stimulyasiya  nəticəsində  çoxlu  miqdarda  tərkibində 

zülalı  az  olan  tüpürcək  ifraz  olunur.  Boyun  arteriyasına 

noradrenalin yeritməklə simpatik stimulyasiyanın təsirini müəyyən 

etmək  olar.  Bu  zaman  çənəaltı  və  dilaltı  vəzi  tərəfindən  az 

miqdarda  selikli  tüpürcək  ifraz  olunur.  Bununla  qan  damarları 

daralır və tüpürcək axarları yığılır və onun haqqında fikirləşməklə 

qidanın  görünüşünə,  səsə  qarşı  (ya  qidanın  qəbulu  ilə  müşayiət 

olan) yaradılan şərti refleks tüpürcək ifrazını artıra bilər. 

Sakit vəziyyətdə tüpürcək vəzilərindən qanın cərəyanı 0106 

ml-mnr'-q-*  toxumaya,  stimulyasiya  zamanı  isə  təqribən  5  dəfə 

artır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, tüpürcək ifrazı ref- 

221 

downloaded from KitabYurdu.org



lektor hadisə olub, ağız boşluğun-dan başlayır. Tüpürcək ifra- 

zı mərkəzi uzunsov beyində üz və dil-udlaq sinirlərinin nüvə- 

sində yerləşir. Dilin səthində yerləşən reseptorlar qıcıqlandığı 

zaman yaranan oyanmalar üçlü sinir və dil-udlaq sinirlərinin 

şaxələrilə mərkəzə verilir (şəkil 6). 

Tüpürcək vəzilərinə gələn simpatik sinirlər onurğa bey- 

nin 1-3 döş seqmentləri bərabərliyində boyun düyünlərindən 

keçib tüpürcək vəzilərinə daxil olurlar. 

Tüpürcək vəzilərinə 

gələn parasimpatik sinir- 

lərlə innervasiya bir qədər 

mürəkkəbdir. Məlum ol- 

muşdur ki, qulaqaltı vəzi- 

lərinə IX cüt beyin sinirlə- 

rinin (n. glosopharingeus) 

bir şaxəsi, Yakobson siniri 

adı ilə daxil olur. 

Çənəaltı və dilaltı 

vəzilərinə gələn parasim- 

patik sinirlər VII cüt beyin 

sinirindən (n. facilis) təbil 

siniri ayrılır (n. chorda timpani). 

Kəskin təcrübə şəraitində aparılan tədqiqatlardan mə- 

lum olmuşdur ki, simpatik və parasimpatik sinirlər tüpürcək 

vəzilərinin fəaliyyətinə müxtəlif cür təsir göstərir. 

Simpatik sinirlər tüpürcək ifrazına tormozlayıcı, para- 

simpatik sinirlər oyandırıcı təsir göstərir. 

Sekretor sinirlərin tüpürcək vəzilərinə olan təsir mexa- 

nizmi, həmin vəzilərdə qurtaran müvafiq sinirlərin uclarından 

ifraz olunan fizioloji fəal maddələrin təsiri ilə əlaqədardır. Aydın 

olmuşdur ki, parasimpatik sinirlərin təsiri sinir uclarından ifraz 

olunan asetilxolinin təsiri ilə başlayır. Asetilxolin hətta qan vasi- 

təsilə digər toxumalara və vəzilərə təsir göstərə bilir. 

Qanda və bir sıra başqa toxumalarda hazırlanan xoli- 

neseraza fermenti asetilxolini təsirdən salır. Ona görə də ase- 

tilxolin uzun müddət təsir göstərə bilmir. 

 

Şnkil 6.

 Tüpürcəyin reflektoru olaraq ifrazının sxemi. 

1.  Dilin  reseptorları;  2.  Dilin  reseptorlarından 

oyanmanı aparan afferent neyron; 3. EİTcrent neyron; 

4.  tüpürcək  vəzisinə  oyanmanı  nəql  edən  effektor-

sekretor  sinir;  5.  Tüpürcək  vəzi  və  onun  axarı;  6. 

Uzunsov  beyində  tüpürcək  ifrazını  tənzim  edən 

mərkəz. 


Yüklə 4,48 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   58




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin