Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 1 noyabr 2004-cü IL tarixli 816 saylı əmri ilə təsdiq olunub

"Akademik Milli Dram Teatrı". 

 

 

 

---

HÜSEYN CAVİD  

(25.10.1882-5.12.1941) 

 

Azərbaycan romantik dramaturgiyasının görkəmli nümayəndələrindən biri Hüseyn Caviddir. 

Mənzum dram janrının, mütərəqqi romantizının milli ədəbiyyatımızda banisi kimi tanınır. Hələ lap 

gənc yaşlarından poeziyamızın  ən müxtəlif  şeir formalarından istifadə edib. Yaradıcılığı forma 

əlvanlığına, janr zənginliyinə, estetik səciyyələrinə görə möhtəşəmdir. Böyük sənətkarlıqla yazılmış 

lirik, psixoloji, ictimai-sosial şeirləri, gərgin süjetli, mürəkkəb kompozisiyalı poemaları vardır. 

Dram janrı yazıçının  ədəbi irsinin əsasını  təşkiİ edir. Onun ictimai-sosial, fəlsəfi faciələri, lirik-

romantik məhəbbət faciəsi, tarixi-siyasi dramları vardır. 

Poeziya nümunələri yazınağa gənclik illərindən başlayıb, lakin yaradıcılığının kamillik dövrü 

1910-1936-cı illər və 1937-ci ilin bir neçə ayı sayılır. 

Hüseyn Abdulla oğlu Rasizadə 25 oktyabr 1882-ci ildə Naxçıvanda doğulub. "Cavid" onun 

təxəllüsüdür və fars dilində  mənası  "əbədi" deməkdir. Valideynləri həmin diyarın  Şahtaxtlı 

kəndindəndir, Naxçıvana sonradan köçüblər və Cavid də burada anadan olub. Atası ruhani idi. 

Özündən başqa dörd qardaşı və üç bacısı olan Hüseyn əvvəlcə ruhani təhsili alıb. On dörd yaşında 

mollaxananı atıb və  həmin dövrdə Naxçıvanda çox məşhur olan "Məktəbi-tərbiyə" təhsil ocağına 

gəlib. Bu məktəbin təşkilatçısı və əsas müəllimi maarifpərvər yazıçı, şair, teatr xadimi Məmmədtağı 

Sidqi idi. 

Hüseynin icazəsiz və gizlin atdığı bu addım atası Abdulla kişinin xoşuna gəlməyib. O, 

Hüseyni məktəbə buraxmayıb. Yalnız Məmmədtağı Sidqinin böyük canfəşanlığından sonra Abdulla 

kişi oğlunun oxumasma razı olub. Hüseyn bu məktəbdə dörd il təhsil alıb və 1898-ci ildə oranı 

bitirib. Özünün klassik üslubda ilk şeirlərini məktəb illərində "Gülçin" (farsca gül dərən, seçmə, 

bağban mənaları var) və "Salik" (ərəbcə bir yolu gedən, bir təriqətə  mənsub olmaq deməkdir) 

təxəllüs-imzaları ilə yazıb. 

İti zehni, dərin mühakimə qabiliyyəti, incə zövqü olan Hüseyn təhsilini davam etdirmək 

istəyib. Amma qəfildən göz xəstəliyinə tutulub. Atası onu müalicə almaq üçün Təbriz  şəhərinə 

göndərib. Gələcəyin mütəfəkkir şairi və dramaturqu 1899-1903-cü illərdə Təbrizdə yaşayıb. O dövr 

üçün mütərəqqi sayılan  şəfaxanada müalicə alıb. Eyni zamanda, Talibiyyə  mədrəsəsində  təhsilini 

başqa istiqamətdə davam etdirib. Müəllimi Məmmədtağı Sidqidən və böyük qardaşı  Şeyx 

Məhəmməddən öyrəndiyi  ərəb və fars dillərinin sayəsində dünya ədəbiyyatı,  əsasən klassik şərq 

poeziyası, fəlsəfə elmi ilə  dərindən məşğul olub, yorulmadan sənət incilərini mütaliə edib. Elə 

burada da ali təhsil almaq qərarını bir daha qətiləşdirib. 

İyirmi üç yaşında kifayət qədər ədəbiyyat və həyat təcrübəsi   toplamış, dünyanın müxtəlif 

fəlsəfi cərəyanlarının əsaslarına yiyələnmiş Hüseyn 1905-ci ildə Türkiyənin İstanbul şəhərinə gəlib. 

Dörd il bu şəhərin məşhur universitetinin (darülfünunun) dil-ədəbiyyat şöbəsinin tələbəsi olub. Çətin 

şəraitdə mühazirələri böyük diqqət və həssaslıqla dinləyib. Fəlsəfə tarixi ilə daha ciddi məşğul olub. 

Cavid təxəllüsü ilə lirik, sentimental və fəlsəfi şeirlər yazıb. 

Vətənə 1909-cu ildə, "Hüseyn Cavid" kimi qayıdan ədib əvvəlcə Naxçıvanda, sonra Tiflisdə, 

Gəncədə və Bakıda (1915-ci ildən) müxtəlif məktəblərdə müəllimliklə məşğul olub, şagirdlərə dil-

ədəbiyyat fənnini tədris edib. Arada Bakını müvəqqəti tərk edən  şair-dramaturq 1917-ci ildə yenə 

Bakıya qayıdıb və haqsız yerə "vətən xaini" damğası ilə həbs olunana qədər burada yaşayıb. 

Yaradıcılıqla ciddi məşğul olan Hüseyn Cavid çoxlu pyeslər və  şeirlər yazıb, kitablar nəşr 

etdirib. Lakin onun səhnə əsəri Bam şəhərində ilk dəfə 1920-ci ilin dekabrında oynanılıb. Bundan 

bir il əvvəl isə Aşqabad şəhərindəki azərbaycanlılardan ibarət teatr həvəskarlarının truppası Cavidin 

iki əsərini oynayıb. 

1937-ci ildə şəxsiyyətə pərəstişin tüğyan etdiyi dövrdə şair-dramaturqu həbs ediblər. Ona iş 

kəsilib və "cəzasını" çəkmək üçün Sibirə sürgün edilib. Məşəqqətli  şəraitə, dəhşətli  şaxtalara, 

---

dustaqlara göstərilən qeyri-insani münasibətlərə dözməyən Hüseyn Cavid 5 dekabr 1941-ci ildə 

Sibirin İrkutsk şəhəri yaxınlığındakı həbs düşərgəsində dünyasını dəyişib. 

Uzun illər məzarının yeri də bilinməyən Hüseyn Cavidin qəbri 1982-ci ildə Bakıya gətirildi. 

Buradan isə Naxçıvana aparılaraq doğma vətənində torpağa tapşırıldı. Məzarının üzərində möhtəşəm 

sərdabə ucaldılıb. 

 

* * * 

 

Bəzi mənbələrə görə, Hüseyn Cavidin ilk dram əsəri "Balaxanı yollarında" pyesidir. Lakin 

həmin əsər əldə deyil və avtoqrafı olmadığına görə onun "Ana"dan əvvəl yazıldığını dəqiq söyləmək 

çətindir. Buna görə də "Ana" əsəri azərbaycanca yazılmış ilk mənzum dram sayılır. Şair-dramaturq 

həmin səhnə  əsərini 1910-cu ildə tamamlayıb. Mövzusu Dağıstan həyatından alınıb. Dramın 

qəhrəmanı  Səlma ana obrazının timsalında mərdlik, mənəvi nəciblik, insani sədaqət duyğuları 

tərənnüm olunub. "Ana" dramı ilk dəfə 1913-cü ildə Tiflisdə çap edilib. 

"Maral" faciəsi nəsrlə yazılıb və 1912-ci ildə tamamlanıb. Mövzusu "Ana" kimi Dağıstan 

həyatından götürülmüş bu dram 1917-ci ildə Bakıda kitab şəklində çap edilib. Hüseyn Cavidin bu 

əsərində qadın azadlığı (Humay və Maralın mürəkkəb xarakterləri timsalında), feodal-burjua 

düşüncə tərzinin naqis tərəfləri, cəmiyyətdə yenilik duyğuları (Cəmil bəy) ilə mühafizəkar köhnəlik 

(Turxan bəy) arasındakı barışmaz mübarizənin reallıqları dramaturji konfliktin mərkəzində durur. 

Növbəti pyesi "Şeyx Sənan"ı nəzınlə işləyən dramaturq onun üzərində 1912-1914-cü illərdə 

Naxçıvanda və Tiflisdə yaşayarkən iki il işləyib. Faciə 1914-cü ildə tamamlanıb. Əsər lirik-dramatik 

məhəbbət faciəsi janrında yazılıb. Əvvəlcə Bakıda çıxan müxtəlif qəzetlər faciədən parçalar veriblər. 

Ayrıca kitab şəklində "Açıq söz" qəzetinin mətbəəsində çap olunub (1917). 

"Şeyx Sənan" faciəsində dramaturq dünyagörüşü, məhəbbətə münasibəti panteist fəlsəfi 

ideyaların zəminində formalaşmış Şeyx Sənanın lirik-romantik, fəci və mürəkkəb psixoloji obrazını 

yaradıb. Dramaturq hadisələri bəşəri fəlsəfi dəyərlər axarına salmaq məqsədilə  Şeyx Sənanın 

sevgilisini xristian, gürcü qızı Tamara (Xumar) ilə verib. Müsəlman övladının xristian qızına aşiq 

olması klassik Şərq poeziyasında çox və geniş işlənib. Cavid isə bu mövzunu öz qəhrəmanı Şeyx 

Sənanın faciəvi taleyi fonunda təsvir etməklə onu ideallaşdırmır. Əksinə, real həyat fəlsəfəsi, qəlbi 

humanist insani duyğularla çırpman canlı məhəbbət aşiqi obrazı yaradıb. 

Hüseyn Cavid nəsrlə yazdığı "Şeyda" dramını 1911-19l2-ci illərdə tamamlayıb. Hətta "Ana" 

dramı kitabının girışində dramaturqun "Rəmzi" pyesi də olduğu göstərilib. Xatırladım ki, "Şeyda" 

pyesinin "Rəmzi" və "Nakam" adları da var. Lakin dram son dəfə 1916-cı ildə redaktə edilib və elə 

həmin dövrdə də kitab şəklində buraxılıb. Buna görə də pyesin yazılma tarixi həmin il göstərilib və 

göründüyü kimi, bu, yanlışdır. "Şeyda" dramında həm cəmiyyətin sosial ziddiyyətləri, həm də ayrı-

ayrı fərdlərin dünyagörüşlərindəki, mənəviyyatlarındakı təzadlar konfliktin özəyini təşkil edir. Fəhlə 

və sahibkar münasibətləri fonunda mürəkkəb ictimai-sosial mühitin canlı  mənzərəsmi yaradan 

dramaturqun romantik azadlıq soraqlı  Şeyda Rəmzi, anarxist mövqe tutan mürəttib Qara Musa, 

cəmiyyətin real tipi Məcid əfəndi obrazları milli dramaturgiyamızda yeni xarakterlərdir. 

"Uçurum" faciəsi nəzmlə  işlənib. Dramaturq əsəri 1917-ci ildə bitirib, lakin kitab şəklində 

1926-cı ildə nəşr olunub. Hüseyn Cavidin bu əsəri romantik ruhlu ailə faciəsi janrında yazılsa da, 

mahiyyəti və fəlsəfi fikir dərinliyi ilə güclü ictimai-sosial xarakter daşıyır. Hadisələr İstanbulda baş 

verir. Dramaturq fransız məişətini, ailə-əxlaq münasibətlərini kor-koranə  təqlid etmələrinin 

müqabilində türklərin üzləşdikləri mənəvi-psixoloji faciələri qələmə alıb. Bu əsərdə Cavid 

yaradıcılığı üçün yeni olan Gövərçin, Uluğ bəy, Anjel, Cəlal, Yıldırım kimi maraqlı dram obrazları 

vardır. 

Hüseyn Cavid 1918-ci ildə yaradıcılığı üçün çox əhəmiyyətli olan, onun şah  əsərlərindən 

sayılan "İblis" mənzum faciəsini tamamlayıb. Hərb və insanlığın fəlakəti, savaş  və humanizının 

müsibəti problemlərinə Şərq fəlsəfi düşüncə tərzi əsasında yanaşan dramaturqun növbəti səhnə əsəri 

---

ilk növbədə romantik faciədir. Cavid hərb aparan hansısa dövlətin siyasətini deyil, bütövlükdə 

müharibənin faciələrini, iblisliyin insanlığı məhvə sürükləməsini mürəkkəb dramatik kolliziyalarda, 

psixoloji və fəlsəfi təzadlarla oxuculara çatdırıb. 

"İblis" faciəsi Hüseyn Cavidin mübahisəli və  ədalətsiz tənqidlərə  ən çox məruz qalan 

əsərlərindəndir. Dramaturq İblis obrazının müqabilində filosof ruhlu Arif, ağsaqqal  İxtiyar  şeyx, 

məsum  şəfqət bacısı  Rəna, türk zabiti Vasif, ərəb zabiti İbn Yəmin surətlərini yaradıb. Onların 

müxtəlif dünyagörüşlərinin  toqquşmasında iblislik  ideyası estetik  kateqoriya kimi kəsərli görünür. 

Faciənin əsas ideya yükünü, dramaturq qayəsini əsərin sonunda İblisin dili ilə söylənilən bu misralar 

dərindən əks etdirir: "İblis nədir? - Cümlə xəyanətlərə bais... Ya hər kəsə xain olan insan nədir? - 

İblis!.." 

"Afət" dramatik faciəsini Hüseyn Cavid İstanbulda oxuyarkən yazıb. Lakin üzə çıxarmayıb 

və 1917-1920-ci illərdə  əsər üzərində yenidən işləyib. Bir il sonra isə "Afət"in son variantı 

Akademik Milli Dram Teatrına təqdim olunub. Bu pyes ruhən, mövzu və problematika baxımından 

ədibin "Uçurum" faciəsinə yaxın və doğmadır. Fransız aristokratiyasının kor-koranə təqlidi, fransız 

əxlaq normalarının türk gəncliyinin mənəviyyatına vurduğu zərbələr "Afət"də  də ictimai-sosial 

konfliktin əsasında qoyulub. Lakin dramaturq füsunkar Afət, mühərrir (jurnalist) Özdəmir, məsum 

Alagöz, məğrur Altunsaç, qadınları riyakarlıq toruna salmaqda mahir olan Doktor Qaratay, sadə 

qəlbli, həyatda pərişan görünən Ərtoğrul surətlərini yeni ifadə vasitələri ilə zənginləşdirib. 

Məhəmməd peyğəmbər obrazını milli dramaturgiyamızda ilk qələmə alan Hüseyn Cavid 

olub. O, "Peyğəmbər" mənzum dramını 1922-ci ildə yazıb. Əsər həmin il və 1923-cü il-də "Mədəni-

maarif" jurnalının müxtəlif saylarında çap edilib. İştirakçılar (Əşxas) verilməyən pyes dörd pərdədən 

ibarətdir. Hər pərdədə Məhəmməd peyğəmbərin həyatının müxtəlif tarixi dövrü verilib. Buna görə 

də həmin pərdələr Bisət (göndərmə, peyğəmbərin xalqı islam dininə çağırmağa hazırlaması), Dəvət 

(islam dinini qəbula dəvət), Hicrət (köçmə, Məhəmməd peyğəmbərin Məkkədən Mədinəyə getməsi) 

və Nüsrət (zəfər, Allahın köməyi ilə nail olmaq, peyğəmbərin islamı  qəbul etdirməsinin sonuncu 

mərhələsi) adlanır. Cavid poeziyasının fəlsəfi qüdsiyyəti, Cavid dramaturji təfəkkürünün poetik 

hüsnü yeni bədii məziyyətlərlə "Peyğəmbər" dramında da təcəssüm tapıb. Məhəmməd peyğəmbər 

obrazı idealizədən uzaqdır. Dramaturq onu öz ideyası uğrunda mətin mübariz, qüdrətli idraka malik, 

möhtəşəm zəka sahibi olan real insan, dahi tarixi şəxsiyyət kimi təsvir edib. 

Hüseyn Cavid tarixi dram janrında "Topal Teymur" adlı kamil səhnə əsəri yaradıb.  Əsərin 

mövzusu XIV əsrin iki nəhəng hökmdarı - teymurilər imperiyasının banisi, Orta Asiya hökmdarı 

Əmir Teymurun və Türkiyə sultanı  Yıldırım Bəyazidin apardıqları axırıncı qanlı müharibədən 

(1402) götürülüb. "Topal Teymur" dramındakı  Şair Girmani müəyyən mənada Hüseyn Cavidin 

özüdür, onun ideyalarının, insanlıq, hökmdarlıq, məhəbbət, ülviyyət, mərdlik duyğularının 

tərənnümçüsüdür. Xalq oyun-tamaşalarındakı liliput oyunçularının estetikası əsasında işlənmiş Cücə 

personajı dramaturqun kəskin satirasının və kinayəli sarkazmının tərənnümçüsüdür. 

"Knyaz" mənzum faciəsi Hüseyn Cavidin inqilabi mövzuda yazdığı dramlar cərgəsinə 

daxildir.  Əsər  ədəbiyyatda və Akademik Milli Dram Teatrının bəzi afişa və proqramlarında "Dəli 

knyaz" adı ilə  də verilib. Pyesin mövzusu 1920-ci illərin  əvvəllərində Gürcüstan həyatından 

götürülüb. Hələ Almaniyanın Berlin şəhərində gözlərindən müalicə alanda bu ideya dramaturqu 

düşündürüb. Bunun üçün şairin "Azər" poemasının "Mühacirlər yuvası" (1926-cı il) bölümünü 

xatırlamaq kifayətdir. Lakin Cavid növbəti faciəsini 1929-cu ildə bitirib. Milliyyətcə gürcü olan, 

inqilabi ideyalar uğrunda çarpışan Anton xarakteri psixoloji dramatizmi, Knyaz surəti ehtiraslı 

coşğunluğu, çılğın romantizmi, Jasmen obrazı ehtiraslarının  əsirinə çevrilməsi və kinto personajı 

milli gürcü koloriti, şən və koloriti yumoru ilə faciəyə bədii təravət, dramaturji əlvanlıq veriblər. 

Dramaturqun növbəti mənzum faciəsi beş pərdədən ibarət "Səyavuş"dur. Müəllifin 1932-ci 

ildə tamamladığı möhtəşəm dram əsərinin mövzusu şərqin mütəfəkkir şairi Əbülqasim Firdovsinin 

"Şahnamə" mənzum epopeyasındakı "Dastani-Səyavuş" poemasının məşhur süjetindən götürülüb. 

"Azər-nəşr" tərəfindən 1933-cü ildə çap edilmiş "Səyavuş" dramında görkəmli  İran padşahı 

---

Keykavusun, Suriya padşahının qızı, Keykavusun arvadı Südabənin, Turanın böyük 

hökmdarlarından  Əfrasiyabın,  əfsanəvi pəhləvan Rüstəm Zalın,  Əfrasiyabın qardaşı, Turan 

pəhləvanı  Gərşivəzin,  Əfrasiyabın ağıllı  sərkərdəsi, xeyirxah insan Piranın xarakterləri yüksək 

sənətkarlıqla qələmə alınıb. Elə  məhz buna görə  və bir də  qədim süjetin çağdaş ictimai-siyasi 

motivlər, mənəvi-əxlaqi dəyərlər səviyyəsində  işlənməsi baxımından "Səyavuş" faciəsi həm 

Cavidin, həmçinin milli dramaturgiyamızın incilərindən, orijinal bədii nümunələrindən sayılır. 

Hüseyn Cavid 1935-ci ildə yenə Şərq klassik poeziyasının dahilərindən birinə müraciət edib. 

Bu dəfə o, mütəfəkkir fars şairi Ömər Xəyyamın həyatına müraciət edərək "Xəyyam" adlı dramını 

yazıb. Dram 1935-ci ildə keçirilən pyeslər müsabiqəsində üçüncü mükafata layiq görülüb. Filosof-

mütəfəkkir Xəyyamın yaradıcılığı  və keşməkeşli həyatı Hüseyn Cavidi gənc yaşlarından 

maraqlandırıb. Dramaturq rübai ustasının on altı müxtəlif poetik nümunəsini farscadan əruzun 

müxtəlif bəhrlərində dilimizə çevirərək öz əsərinə daxil edib. Əsərdə müəllif ideyanın mahiyyətinə 

uyğun olaraq, müxtəlif psixoloji hadisələrin təsvirində Xəyyamın poetik nümunələrindən iqti-baslar 

edib. Həmin iqtibaslar Xəyyamın həyat, insanlıq, məhəbbət, xeyirxahlıq fəlsəfi düşüncələri ilə 

səsləşir, dramatizjmi gücləndirir.  İlk dəfə 1963-cü ildə çap edilmiş dramda Xəyyamla yanaşı, 

dövrünün böyük diplomatı Xacə Nizam (Nizamülmülk Əbu  Əli Həsən ibn Əli), ismaililər 

hakimiyyətinin banisi Həsən Sabbah, İran Səlcuqlar sülaləsinin ikinci hökmdarı Alp Arslan, Alp 

Arslanın oğlu, səlcuqların üçüncü hakimi Məlikşah Cəlaləddin, Abbasiyə xilafətinin iyirmi yeddinci 

xəlifəsi Müqtədbillahın (Abdulla ibn Əhməd) maraqlı bədii surətlərini yaradıb. Eyni zamanda bədii 

təfəkKürün məhsulu olan Sevdanın (Xəyyamın sevgilisi) canlı xarakterini qələmə alıb. 

"İblisin intiqamı" beşpərdəli dramını Hüseyn Cavid 1937-ci ilin martında bitirib. Bu əsər 

müəyyən mənada dramaturqun "İblis" faciəsinin davamıdır. "İblis" faciəsində olan Iblis, Arif, Rəna 

obrazları  "İblisin intiqamı"nda da verilib. Dram əsəri Cavidin həyat yoldaşı Müşkünaz xanımın 

köçürdüyü  əlyazması  əsasında ilk dəfə Hüseyn Cavidin seçilmiş  əsərlərinin dördüncü cildində 

(1985) çap olunub. Pyes mürəkkəb tarixi şəraitdə, yəni İtaliya və Yaponiyanın 1936-1937-ci illərdə 

faşist dövlətlərinin blokunu yaratmağa səy göstərdiklərı bir zamanda yazılması  və sülhü təbliğ 

etməsi ilə çox dəyərlidir. Cavidin bu əsərdəki dili əvvəlki dram əsərlərinin dilindən sadəliyi, 

şirəliliyi, çağdaş Azərbaycan ədəbi dilinə yaxınlığı ilə seçilir. 

Dahi dramaturqun təxminən 1930-1932-ci illərdə yazdığı "Telli saz" dramı itib. Dramaturqun 

qızı Turan Cavidin köməkliyi ilə əsərin süjetini bərpa etmək mümkün olub. Onun "Xəyyam" faciəsi 

ilə bir dövrdə yazdığı "Şəhla" pyesi də hələlik tapılmayıb. 

Hüseyn Cavid dram əsərləri teatrlarımızda  ən çox tamaşaya qoyulmuş dramaturqlardandır. 

O, milli poetik teatrın banisi sayılır.