Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754 nömrəli əmri ilə
Yüklə 64,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1 2 3 4 5 6 N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Müxtəlif bitkilərin gövdəsini nəzərdən keçirin. Fəzada yerləşməsinə gö- rə gövdənin növünü təyin edin. O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n 1. Bitkilərin sinir sistemi yoxdur, amma onlar həssaslıq göstərir. Xarici təsirlərə cavab, adətən, özünü bitkinin böyümə və ya hərəkət formasında büruzə verir. Şəklə baxaraq cavab verin: bu bitkilər hansı təsirə cavab verir? xarici qıcıqlara qarşı 2. “ funksiyası” cədvəlini tamamlayın. Dayaq sisteminin Heyvanlarda dayaq sistemi Bitkilərdə dayaq sistemi Dikduran gövdələr Sərilən gövdələr Sürünən gövdələr Hüceyrə turqoru Sarmaşan gövdələr Dırmaşan gövdələr Açar sözl e r Böyümə istiqamətinə görə bitkilər __ və __ bölünür. Sərilən gövdələr __, __ və __ olur. Bəzi bitkilərdə __ ona möhkəmlik verir. Şehçiçəyi Yerkökü Günəbaxan 1 2 3 4 5 Bitkilərdə gövdə müxtəlifliyi Sərilən gövdələr 1. Sürünən 2. Sarmaşan 3. Dırmaşan Dikduran gövdələr möhkəm dayaq əmələ gətirərək ot bitkilərinin əyilməsi zamanı on- ların sınmasının qarşısını alır. Kökdə və yarpaq damarlarında mexaniki toxumalar əsasən ötürücü toxumaların ətrafında yerləşir və onlara möhkəmlik verir. Hüceyrə turqoru. Bəzi bitkilər kifayət qədər su udarkən onların daxilində olan hüceyrə mayesinin bütün hüceyrə divarlarına təz- yiqi artır. Bu zaman hüceyrə divarı gərilir, bitkiyə və onun orqan- larına möhkəmlik verir. Bu proses turqor ( dolmuş ) adlanır. Nəticədə gövdə fəzada müəyyən vəziyyətdə qalır. Əgər hüceyrə təzyiqi aşağı düşərsə, bitki ilkin möhkəmliyini itirir və büzüşür. Bitki və göbələklərdə hərəkət. Bitki və göbələklərin əksəriyyəti aktiv hərəkət etmir. Lakin bu orqanizmlərdə baş verən böyümə pro- sesləri nəticəsində müəyyən hərəkətlər meydana gəlir. Bitkilər daim işığa doğru əyilir. Onların işığa doğru əyilməsinə səbəb bitkilərin işıq düşən hissəsində olan hüceyrələrin zəif, əksinə, kölgəli tərəfində yerləşənlərin isə sürətli bölünmələridir. Kölgəli hissədə hüceyrələr daha çox bölündüyünə görə bura işıqlı hissəyə nisbətən daha tez böyüyür. Bunu qaranlıqda saxlanılan bitkidə göv- dəsinin uzanması da sübut edir. Bu, bitkilərdə baş verən hərəkətdir. Yarpaqların işığa doğru əyilməsi, çiçəklərin açılması da hərəkətə misaldır. Belə hərəkətlər sayəsində bitki orqanı işıq, rütubət və qida maddələrindən maksimal səviyyədə istifadə edə bilir. Bitkilərdə bəzi hərəkətlər xarici amillərin təsirindən yaranır. Mə- sələn, bitkinin əsas kökü Yerin cazibə qüvvəsinin təsiri ilə aşağıya doğru, əsas gövdəsi isə işığın təsirindən yuxarıya doğru inkişaf edir. lat. “turgere” – şişkin, 3 3 93 92 1 2 3 N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Müxtəlif bitkilərin gövdəsini nəzərdən keçirin. Fəzada yerləşməsinə gö- rə gövdənin növünü təyin edin. O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n 1. Bitkilərin sinir sistemi yoxdur, amma onlar həssaslıq göstərir. Xarici təsirlərə cavab, adətən, özünü bitkinin böyümə və ya hərəkət formasında büruzə verir. Şəklə baxaraq cavab verin: bu bitkilər hansı təsirə cavab verir? xarici qıcıqlara qarşı 2. “ funksiyası” cədvəlini tamamlayın. Dayaq sisteminin Heyvanlarda dayaq sistemi Bitkilərdə dayaq sistemi Dikduran gövdələr Sərilən gövdələr Sürünən gövdələr Hüceyrə turqoru Sarmaşan gövdələr Dırmaşan gövdələr Açar sözl e r Böyümə istiqamətinə görə bitkilər __ və __ bölünür. Sərilən gövdələr __, __ və __ olur. Bəzi bitkilərdə __ ona möhkəmlik verir. Şehçiçəyi Yerkökü Günəbaxan 1 2 3 4 5 Bitkilərdə gövdə müxtəlifliyi Sərilən gövdələr 1. Sürünən 2. Sarmaşan 3. Dırmaşan Dikduran gövdələr möhkəm dayaq əmələ gətirərək ot bitkilərinin əyilməsi zamanı on- ların sınmasının qarşısını alır. Kökdə və yarpaq damarlarında mexaniki toxumalar əsasən ötürücü toxumaların ətrafında yerləşir və onlara möhkəmlik verir. Hüceyrə turqoru. Bəzi bitkilər kifayət qədər su udarkən onların daxilində olan hüceyrə mayesinin bütün hüceyrə divarlarına təz- yiqi artır. Bu zaman hüceyrə divarı gərilir, bitkiyə və onun orqan- larına möhkəmlik verir. Bu proses turqor ( dolmuş ) adlanır. Nəticədə gövdə fəzada müəyyən vəziyyətdə qalır. Əgər hüceyrə təzyiqi aşağı düşərsə, bitki ilkin möhkəmliyini itirir və büzüşür. Bitki və göbələklərdə hərəkət. Bitki və göbələklərin əksəriyyəti aktiv hərəkət etmir. Lakin bu orqanizmlərdə baş verən böyümə pro- sesləri nəticəsində müəyyən hərəkətlər meydana gəlir. Bitkilər daim işığa doğru əyilir. Onların işığa doğru əyilməsinə səbəb bitkilərin işıq düşən hissəsində olan hüceyrələrin zəif, əksinə, kölgəli tərəfində yerləşənlərin isə sürətli bölünmələridir. Kölgəli hissədə hüceyrələr daha çox bölündüyünə görə bura işıqlı hissəyə nisbətən daha tez böyüyür. Bunu qaranlıqda saxlanılan bitkidə göv- dəsinin uzanması da sübut edir. Bu, bitkilərdə baş verən hərəkətdir. Yarpaqların işığa doğru əyilməsi, çiçəklərin açılması da hərəkətə misaldır. Belə hərəkətlər sayəsində bitki orqanı işıq, rütubət və qida maddələrindən maksimal səviyyədə istifadə edə bilir. Bitkilərdə bəzi hərəkətlər xarici amillərin təsirindən yaranır. Mə- sələn, bitkinin əsas kökü Yerin cazibə qüvvəsinin təsiri ilə aşağıya doğru, əsas gövdəsi isə işığın təsirindən yuxarıya doğru inkişaf edir. lat. “turgere” – şişkin, 3 3 93 92 1 2 3 30. Bitkilərin yeraltı qidalanması 1 Kök təzyiqinin müəyyən edilməsi. Təchizat: 1 ədəd dibçək bitkisi – ətirşah və ya beqoniya, 3 sm uzunluqda rezin boru, 20–25 sm-lik əyri şüşə boru. İşin gedişi: 1. Dibçək bitkisinin gövdəsini 2–3 sm saxlamaqla kəsin. 2. Kəsi- lən hissəyə rezin boru, onun üst hissəsinə isə şəkildəki kimi şüşə boru keçirin. 3. Bitkini ilıq su ilə sulayın. Nəticəni müzakirə edək: · Müəyyən müddətdən sonra suyun şüşə boru ilə qalxaraq xaricə tökülməsini necə izah edərdiniz? · Su torpaqdan kökə necə sorulur? Bitkilərin yeraltı qidalanması. qidasız yaşaya bilmədiyindən xarici mühitdən da- im qida maddələri alırlar. Qidalanma sayəsində orqanizm böyüyür, inkişaf edir və çoxalır. Qida- lanma – ətraf mühitdən həyat fəaliyyəti üçün lazım olan qida maddələrinin udulması və mə- nimsənilməsi prosesidir. Bitkilərin bir çoxunun qidalanmasında kök iştirak edir. Kök vasitəsilə suda həll olmuş mineral maddələr torpaqdan Orqanizmlər bitkiyə daxil olur. Bu, yeraltı və ya torpaqdan qidalanma adlanır. Kök təzyiqi. hüceyrələrindən keçərək borucuqlara çatır. Buradan borucuqlar vasitəsilə kökün yaratdığı təzyiq altında gövdəyə ötürülür. Beləliklə, kök təzyiqi su və mineral duzların kökdən gövdəyə ötürülməsini təmin edir. Əgər bitkini ilıq su ilə suvarsaq, su boru ilə daha tez qalxacaq. Aşağı temperaturda isə kök vasitəsilə suyun sorulması azalır və hətta dayanır. Nəticədə kök təzyiqi aşağı düşür. Bitkilərə lazım olan maddələr. Bitki hüceyrələrinin tərkibinin əsas hissəsini su təşkil edir. Bitkilər susuz yaşaya bilmir. Onların böyümə dövründə suya daha çox ehtiyacı olur, meyvələr yetişdikdə isə suya tələ- batları azalır. Bitkiləri su və mineral maddələrlə torpaq təmin edir. Bitkinin əsas qida maddəsini azot, fosfor və kalium birləşmələri, az Əmici tellərlə udulan su və mineral maddələr kökün qabıq miqdarda isə dəmir, mis, yod, bor və digər elementlər lazım olan bu maddələrdən biri çatışmasa, bitkinin həyat fəaliyyəti kəskin surətdə pozulur. Ona görə də bitkinin məhsuldarlığını artırmaq üçün torpağa yaz və ya payız aylarında gübrə verirlər. Gübrələr. İki cür olur: və Üzvi gübrələrə peyin, torf, quş zılı, bitki və heyvan çürüntüləri aiddir. Mineral maddələrin miqdarından asılı olaraq azot, fosfor və kalium gübrələrini ayırırlar. təşkil edir. Mühitdə üzvi mineral gübrələr. · Şagird nədə səhv yol vermişdi? Onun bitkisində çatışmayan nə idi? 6-cı sinif şagirdlərinin hər birinə məktəbin canlı guşəsində otaq bit- kilərinə qulluq etmək tapşırıldı. Onlardan biri belə güman edirdi ki, çiy suda mikroblar çox olur. Belə su ilə bitkiləri sulamaq onlara zərərlidir. Bu məqsədlə o, digər şagirdlərdən fərqli olaraq hər gün ona həvalə olunan bitkiləri qaynadılmış su ilə bir neçə dəfə suladı. Müəyyən müddətdən sonra onun suladığı bitkilər zəiflədi və soldu. Adi su ilə su- lanan bitkilər isə yaxşı inkişaf etməyə başladı. 3 3 95 94 ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ / Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs Torpaq qidalanması Əmici tellər Mineral gübrələr duz halında olduğundan bitki tərəfindən daha tez mənimsənilir. Ümumiyyətlə, bütün gübrələri əkindən qabaq və ya əkin zamanı müəyyən norma daxilində torpağa vermək lazımdır. Torpağa gübrənin normadan çox verilməsi bitkiləri qurudur və ya bunlarla qida- lanan insanları zəhərləyə bilir. Azot Fosfor Kalium Gövdənin və yarpaqların böyüməsini sürətləndirir. Çiçəkaçmanı, meyvələrin inkişafını və yetişməsini sürətləndirir. Köklərin, soğanaqların, gövdə və kök yumrularının böyüməsini gücləndirir. Soyuğa və quraqlığa davamlılığı artırır. Mineral gübrələr Xüsusiyyətləri O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Bitkiyə torpaqdan qeyri-üzvi maddələrin (su və mineral duzların) necə daxil olmasının düzgün ardıcıllığını göstərin: A) Yarpaq hüceyrələri B) Su, mineral maddələr C) Yarpaq damarları D) Əmici tellər E) Kökün damarları F) Kökün hüceyrələri G) Gövdənin boruları 1. Doğru olmayan fikirləri düzəldin: 1) Kök boyunca əmici tellər yerləşir. 2) Əmici tellər kökün ötürücü zonasının xarici hüceyrələrinin çıxıntılarıdır. 3) Kökə su və mineral maddələrin ötürülməsi sorucu zonada baş verir. 4) Bitkiyə suyun daxil olması kök təzyiqi hesabına baş verir. 5) Mineral maddələr bitkidə yuxarıdan aşağı ötürülür. 2. Cədvəli tamamlayın: Adı Mineral gübrələr Üzvi gübrələr ? ? Kök təzyiqi Torpaq qidalanması Açar sözl e r Suda həll olmuş mineral maddələrin kök vasitəsilə tor- paqdan bitkiyə daxil olması __ adlanır. __ su və mineral duzların kökdən gövdəyə ötürülməsini təmin edir. 30. Bitkilərin yeraltı qidalanması 1 Kök təzyiqinin müəyyən edilməsi. Təchizat: 1 ədəd dibçək bitkisi – ətirşah və ya beqoniya, 3 sm uzunluqda rezin boru, 20–25 sm-lik əyri şüşə boru. İşin gedişi: 1. Dibçək bitkisinin gövdəsini 2–3 sm saxlamaqla kəsin. 2. Kəsi- lən hissəyə rezin boru, onun üst hissəsinə isə şəkildəki kimi şüşə boru keçirin. 3. Bitkini ilıq su ilə sulayın. Nəticəni müzakirə edək: · Müəyyən müddətdən sonra suyun şüşə boru ilə qalxaraq xaricə tökülməsini necə izah edərdiniz? · Su torpaqdan kökə necə sorulur? Bitkilərin yeraltı qidalanması. qidasız yaşaya bilmədiyindən xarici mühitdən da- im qida maddələri alırlar. Qidalanma sayəsində orqanizm böyüyür, inkişaf edir və çoxalır. Qida- lanma – ətraf mühitdən həyat fəaliyyəti üçün lazım olan qida maddələrinin udulması və mə- nimsənilməsi prosesidir. Bitkilərin bir çoxunun qidalanmasında kök iştirak edir. Kök vasitəsilə suda həll olmuş mineral maddələr torpaqdan Orqanizmlər bitkiyə daxil olur. Bu, yeraltı və ya torpaqdan qidalanma adlanır. Kök təzyiqi. hüceyrələrindən keçərək borucuqlara çatır. Buradan borucuqlar vasitəsilə kökün yaratdığı təzyiq altında gövdəyə ötürülür. Beləliklə, kök təzyiqi su və mineral duzların kökdən gövdəyə ötürülməsini təmin edir. Əgər bitkini ilıq su ilə suvarsaq, su boru ilə daha tez qalxacaq. Aşağı temperaturda isə kök vasitəsilə suyun sorulması azalır və hətta dayanır. Nəticədə kök təzyiqi aşağı düşür. Bitkilərə lazım olan maddələr. Bitki hüceyrələrinin tərkibinin əsas hissəsini su təşkil edir. Bitkilər susuz yaşaya bilmir. Onların böyümə dövründə suya daha çox ehtiyacı olur, meyvələr yetişdikdə isə suya tələ- batları azalır. Bitkiləri su və mineral maddələrlə torpaq təmin edir. Bitkinin əsas qida maddəsini azot, fosfor və kalium birləşmələri, az Əmici tellərlə udulan su və mineral maddələr kökün qabıq miqdarda isə dəmir, mis, yod, bor və digər elementlər lazım olan bu maddələrdən biri çatışmasa, bitkinin həyat fəaliyyəti kəskin surətdə pozulur. Ona görə də bitkinin məhsuldarlığını artırmaq üçün torpağa yaz və ya payız aylarında gübrə verirlər. Gübrələr. İki cür olur: və Üzvi gübrələrə peyin, torf, quş zılı, bitki və heyvan çürüntüləri aiddir. Mineral maddələrin miqdarından asılı olaraq azot, fosfor və kalium gübrələrini ayırırlar. təşkil edir. Mühitdə üzvi mineral gübrələr. · Şagird nədə səhv yol vermişdi? Onun bitkisində çatışmayan nə idi? 6-cı sinif şagirdlərinin hər birinə məktəbin canlı guşəsində otaq bit- kilərinə qulluq etmək tapşırıldı. Onlardan biri belə güman edirdi ki, çiy suda mikroblar çox olur. Belə su ilə bitkiləri sulamaq onlara zərərlidir. Bu məqsədlə o, digər şagirdlərdən fərqli olaraq hər gün ona həvalə olunan bitkiləri qaynadılmış su ilə bir neçə dəfə suladı. Müəyyən müddətdən sonra onun suladığı bitkilər zəiflədi və soldu. Adi su ilə su- lanan bitkilər isə yaxşı inkişaf etməyə başladı. 3 3 95 94 ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ / Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs Torpaq qidalanması Əmici tellər Mineral gübrələr duz halında olduğundan bitki tərəfindən daha tez mənimsənilir. Ümumiyyətlə, bütün gübrələri əkindən qabaq və ya əkin zamanı müəyyən norma daxilində torpağa vermək lazımdır. Torpağa gübrənin normadan çox verilməsi bitkiləri qurudur və ya bunlarla qida- lanan insanları zəhərləyə bilir. Azot Fosfor Kalium Gövdənin və yarpaqların böyüməsini sürətləndirir. Çiçəkaçmanı, meyvələrin inkişafını və yetişməsini sürətləndirir. Köklərin, soğanaqların, gövdə və kök yumrularının böyüməsini gücləndirir. Soyuğa və quraqlığa davamlılığı artırır. Mineral gübrələr Xüsusiyyətləri O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Bitkiyə torpaqdan qeyri-üzvi maddələrin (su və mineral duzların) necə daxil olmasının düzgün ardıcıllığını göstərin: A) Yarpaq hüceyrələri B) Su, mineral maddələr C) Yarpaq damarları D) Əmici tellər E) Kökün damarları F) Kökün hüceyrələri G) Gövdənin boruları 1. Doğru olmayan fikirləri düzəldin: 1) Kök boyunca əmici tellər yerləşir. 2) Əmici tellər kökün ötürücü zonasının xarici hüceyrələrinin çıxıntılarıdır. 3) Kökə su və mineral maddələrin ötürülməsi sorucu zonada baş verir. 4) Bitkiyə suyun daxil olması kök təzyiqi hesabına baş verir. 5) Mineral maddələr bitkidə yuxarıdan aşağı ötürülür. 2. Cədvəli tamamlayın: Adı Mineral gübrələr Üzvi gübrələr ? ? Kök təzyiqi Torpaq qidalanması Açar sözl e r Suda həll olmuş mineral maddələrin kök vasitəsilə tor- paqdan bitkiyə daxil olması __ adlanır. __ su və mineral duzların kökdən gövdəyə ötürülməsini təmin edir. 3 3 31. Bitkilərin havadan qidalanması. Fotosintez Holland alimi van Helmont bitkilərin qidalanma- sını öyrənmək məqsədilə belə bir təcrübə apardı. O, dibçəkdəki torpağı və söyüd bitkisini ayrı- ayrılıqda tərəzidə çəkdi. Söyüdü həmin dibçəyə əkərək onu vaxtaşırı suladı. 5 il ərzində bitkinin tökülən yarpaqları ilə birlikdə kütləsi 74,5 kq artdı, torpağın kütləsi isə 57 q azaldı. Helmont · Bəs bitkilərin həyat fəaliyyəti üçün zəruri olan üzvi maddələr necə yaranır? 97 96 ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ / Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs 1 İşıqda nişastanın əmələ gəlməsi. Təchizat: otaq bitkisi (məsələn, primula və ya ətirşah), qara kağız, lampa, spirt məhlulu, qaynar su, yod məhlulu, Petri fincanı, pinset. Hazırlıq: 1. Bitkini 2–3 gün qaranlıqda saxlayın. 2. Sonra onun bir yarpağını hər iki tərəfdən qara kağızla elə örtün ki, onun yalnız müəyyən hissəsi görünsün (qara kağızı yarpağın üzərinə bağlamazdan qabaq hər hansı bir fiqur da kəsmək olar). 3. Bitkini 8–10 saat günəş və ya lampa işığında saxlayın. İşin gedişi: 1. Tədqiq olunan yarpağı qoparın və qara kağızı çıxarın. 2. Onun hansı hissəsində nişastanın yarandığı- nı müəyyən etmək üçün əvvəl qaynar suya salın. 3. Sonra yarpağı spirtə salın. Müşahidələrinizi qeyd edin. 4. Yarpağı suda yuyun və üzərinə zəif yod məh- lulu əlavə edin. Nəticəni müzakirə edək: · Yarpağın işıqda olan hissələri ilə kağızla örtülü hissəsi necə fərqlənir? · Bunu necə izah edə bilərsiniz? Havadan daxil olan karbon qazı + torpaqdan daxil olan su üzvi maddə (şəkər) + oksigen Fotosintez prosesinin sxemi Fotosintez 76,5 kq 80 kq 2 kq 79 kq 943 q Fotosintez zamanı işıqda üzvi maddə yaranması ilə bərabər, həm də ətraf mühitə oksigen xaric edilir. Fotosintez etmək qabiliyyəti yaşıl bitkilərin əsas xüsusiyyətlə- rindən biridir. Karbon qazı Oksigen Su, mineral maddələr Günəş işığı Xlorofil tərəfindən udulan günəş enerjisi Fotosintez. Bitkinin havadan qidalanmasında iştirak edən əsas orqanı yarpaqdır. Ağızcıqlardan yarpağa hava daxil olur ki, onun da tərkibində olan karbon qazından bitki qida kimi istifadə edir. Yarpaq hüceyrələrindəki xloroplastlarda günəş enerjisini udma xüsusiyyətinə malik xlorofil olur. Əmici tellərlə torpaqdan su və mineral maddələr udulur və kökün ötürücü boruları ilə gövdəyə, oradan yarpaqlara ötürülür. Günəş enerjisindən istifadə etməklə bitki kimyəvi çevrilmə yolu ilə qeyri-üzvi maddələrdən (karbon qazı və sudan) mürəkkəb üzvi maddələr yaradır. Bu proses fotosintez (yun. “fotos”– işıq, “sintezis” – birləşmə) adlanır. belə qənaətə gəldi ki, bitki böyü- mə üçün zəruri olan bütün mad- dələrini torpaqdan deyil, yalnız sudan alır. Məlumdur ki, bitkilər kökləri vasitəsilə su və mineral maddələri udur. 3 3 31. Bitkilərin havadan qidalanması. Fotosintez Holland alimi van Helmont bitkilərin qidalanma- sını öyrənmək məqsədilə belə bir təcrübə apardı. O, dibçəkdəki torpağı və söyüd bitkisini ayrı- ayrılıqda tərəzidə çəkdi. Söyüdü həmin dibçəyə əkərək onu vaxtaşırı suladı. 5 il ərzində bitkinin tökülən yarpaqları ilə birlikdə kütləsi 74,5 kq artdı, torpağın kütləsi isə 57 q azaldı. Helmont · Bəs bitkilərin həyat fəaliyyəti üçün zəruri olan üzvi maddələr necə yaranır? 97 96 ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ / Yüklə 64,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|