Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754 nömrəli əmri ilə

Orqanizmin formalaşması və böyüməsi dövrü  / Düzünə inkişaf  /  Dolayı 
inkişaf  /  Yetkinlik və qocalıq dövrü /  İlkin inkişaf dövrü
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
nd
d ii k
k ll e e r
r ii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
 
Fərdi  inkişafı  şərti  olaraq  __,  __,  __  bölürlər.  Nəsil  öz  valideyninə 
oxşayırsa, lakin ondan kiçikölçülü olması ilə fərqlənirsə, bu __   yetkin 
fərdə oxşamırsa,  onda __ inkişaf adlanır.
Sxemi 
tamamlayın: 
dəftərinizə çəkin və 
Düzünə inkişaf 
Misallar
1.
2.
...
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
III. Yetkinlik və qocalıq dövrü.  Orqanizmin formalaşması və 
böyüməsi  döv ründən  sonra  cinsi  yetkinlik  dövrü  başlayır.  Bu 
dövrdə heyvanlar aktiv olaraq  çoxalırlar.
Cinsi  yetkinlik  dövrü  qurtardıqdan  sonra  qocalıq  dövrü 
başlayır. Bu dövr bioloji  ölümlə başa çatır.
Dolayı inkişaf. 
ləsi olur və sürfə yetkin fərdə oxşamır. Belə inkişaf dolayı inki-
şaf adlanır. Bu, 
qurbağalarda müşahidə 
edilir. 
Digər heyvanların inkişafında   sürfə mərhə-
bir çox həşəratlarda və 
Dolayı inkişaf
Yumurta – inkişafın 
ilk mərhələsidir. 
Kəpənəklər müxtəlif 
miqdarda yumurta 
qoyurlar.
3
3
133
132
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Kəpənəklər  dörd 
yetkin mərhələ.
inkişaf mərhələsi keçirirlər: yumurta, sürfə, pup və 
Yetkin fərd – pupdan 
çıxan yetkin fərd bir 
neçə gündən sonra 
cinsi yetkinliyə çatır 
və çoxalmağa başlayır. 
Çoxalmadan asılı 
olaraq bir neçə gün(və 
ya həftə) yaşayır.
Sürfə – sərbəst həyat tərzi 
keçirir.  Aktiv qidalanır və 
sonrakı mərhələ üçün ehtiyat 
qida maddəsi toplayır. Bir neçə 
dəfə qabıq dəyişərək böyüyür.
Pup – sonuncu 
qabıqdəyişmədən 
sonra sürfə pupa 
çevrilir. Pup aktiv 
qidalanmır və 
hərəkət etmir. Bu 
dövrdə sürfənin 
orqan və toxumaları 
dəyişilərək yetkin 
fərdə oxşayır.
Dolayı inkişaf
Heyvanların
inkişaf tipləri
Misallar
1.
2.
...

134
ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR
1. Səhv fikirləri düzəldin: 1. Buxarlanma yarpaq sahəsindən asılıdır.                             
2. Güclü quru küləklər zamanı buxarlanma sakit havaya nisbətən daha 
zəif gedir. 3. Buxarlanma havanın rütubətliyindən asılıdır.   4. Buxar-
lanma bitkini istidən qoruyur. 
2. Uyğunluğu müəyyən edin:
Arteriyalar
Venalar
Kapillyarlar
Eritrositlər
Leykositlər
Plazma
Orqanizmi mikroblardan qoruyan ağ qan hücey-
rələri.
Qanı ürəkdən aparan ən iri damarlar.
Qanı ürəyə aparan damarlar.
Bütün orqanizmə oksigen daşıyan qırmızı qan 
hüceyrələri. 
Ən kiçik qan damarları.
Qanın tərkibinə daxil olan maye.
3. Canlıları  qeyri-cinsi çoxalma üsuluna görə qruplaşdırın. 
Hüceyrənin ikiyə 
bölünməsi yolu 
ilə çoxalma
_____________
Sporla 
çoxalma 
Tumurcuqlanma 
yolu ilə 
çoxalma 
_____________
_____________
4. Doğru cavab variantını seçin: 
a) 
Bitki orqanizminin hissələri ilə çoxalması vegetativ/generativ çoxalma 
adlanır. 
b) Bitkinin qələmlə çoxalması üçün gövdə çiliyindən/kök çiliyindən istifadə 
edirlər. 
c) Gövdə çiliyi vasitəsilə qarağat/kartof çoxaldılır.
5. Boş yerlərə açar sözlərdən hansılar uyğundur? 
A) __  bitkinin tozcuğu quru olmalıdır. 
B) __  insanlar tərəfindən aparılır. 
C) Bir bitkinin tozcuğunun digər bitkinin dişicik 
ağızcığına düşməsi __ adlanır. 
D) __ bitkilərin çiçək tacı cəlbedici olur. 
E) Çiçəyin öz tozcuğu ilə tozlanması __ adlanır.
Açar sözlər: 
küləklə tozlanma 
həşəratla tozlanma 
çarpaz tozlanma 
öz-özünə tozlanma
süni tozlanma
1.  Amöb  2. Mamır  3. Hidra  4. Maya göbələyi 5. Yaşıl evqlena  8. Qıjı

Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri
45. Canlı orqanizmlərin məskunlaşması və yayılması
46. Orqanizmlərin mühitlə qarşı
47. Təbii birliklər
48. İnsan və canlı təbiət
49. Azərbaycan qoruqları
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar
lıqlı əlaqəsi
8
-ci
 
7
-ci
 
Bitki və heyvanların insan həyatında rolu
50. Mədəni bitkilərin insan həyatında əhəmiyyəti
51. Dərman bitkiləri
52. Heyvanların əhliləşdirilməsı və insan həyatında rolu
53. Canlıların insan sağlamlığında rolu
54. Düzgün qidalanma
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar
135–160
ORQANİZM VƏ MÜHİT
4
4
135

Yay fəslində qovağın 
ağ, pambığaoxşar tük-
cüklərini, çəməndə bitən zən-
cirotunun uçağanlarını, yəqin, 
görmüsünüz. Bitkilərin pal-
tara ilişən toxum və meyvələ-
rindəki qarmaqcıqların olması 
sizi təəccübləndirməyə bilməz.
havada 
uçan 
7
-ci
 f e sil
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri
45. 
Canlı orqanizmlərin məskunlaşması və yayılması
Bitkilərin  yayılması.  Təbiətdə  çi-
çəkli bitkilər meyvə və toxumlarla ya-
yılır.  Bu  onlara  yeni  ərazilərdə  məs-
kunlaşmağa imkan verir. Meyvə və to-
xumlarının yayılmasına görə bitkiləri 
əsasən iki qrupa bölmək olar: t
 
Bəzi 
b
  özləri    yayır:  məsə-
lən,  alaq  bitkisi  –  itxiyarı,  yetişmiş 
meyvəsindəki    toxumlari  seliklə  bir-
likdə meyvədən kənara atır. Sarı aka-
siya, lobya, xaşxaş və lalənin meyvələ-
rində  isə  meyvəyanlığı  quruyur,  çat-
layır  və  açılaraq  toxumlarını  ətrafa 
səpələyir.
Bunların toxumları hər hansı 
bir amilin – küləyin, suyun, heyvan və 
insanların  vasitəsilə  yayılır.  Küləklə 
yayılmanı  təmin  etmək  üçün  bəzi 
bitkilərdə  müxtəlif  uyğunlaşmalar  – 
tükcüklər,  uçağanlar  və  ya  qanad-
cıqlar  meydana  gəlmişdir.  Məsələn, 
qovaq  və  söyüdün  toxumları  tükcük-
lərə, zəncirotunda isə uçağanlara ma-
likdir.   Ağcaqayın, cökə və göyrüşün 
isə havada fırlanan qanadcıqlı meyvə-
ləri  olur.  Suda  yaşayan  elodeya,  su-
zanbağı, 
meyvə  və  toxumları  su  vasitəsilə 
yayılır.  
Q
oxum-
larını  özləri  yayanlar  və toxumlarını 
müxtəlif amillərlə  yayanlar.
arağat, moruq və böyürtkəndə hey-
vanları cəlb edən əlvan rəngli, atpıtrağı, 
dəvədabanı bitkilərində isə tükə ilişmək 
üçün  qarmaqcıqlara  malik  meyvələr 
olur.
Toxumlarını  özləri  yayanlar. 
itkilər  toxumu
Toxumlarını müxtəlif amillərlə ya-
yanlar. 
çay kənarında bitən qızılağa-
cın 
Heyvanların  yayılması.  Quşların, 
həşəratların,  balıqların  və  məməlilə-
rin bəziləri daim yerlərini dəyişməklə, 
yəni  miqrasiya  etməklə  yeni  yaşayış 
sahəsi əldə edirlər.
· Havada uçan tükcüklər, heyvanların tükünə və ya insanların pal-
tarına ilişən qarmaqcıqlar nəyə xidmət edir?
· Belə uyğunlaşmalar bitkiyə nə üçün lazımdır?
137
136
ORQANİZM VƏ MÜHİT / 
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri
4
4
İtxiyarı
Toxumlarını özləri yayanlar
Meyvə və toxumlarını küləklə 
yayanlar
Tükcükləri, uçağanları və ya 
qanadcıqları olan bitki toxumları
Qanadcıqlar 
Ağcaqayın
Heyvanların yayılması
1
Heyvanlarla 
yayılanlar
Küləklə 
yayılanlar
Öz-özünə 
yayılanlar
a
b
c
Sxemdə göstərilən bitkilər yayılma üsullarına gö-
rə qruplaşdırılmışdır. Fikrinizcə, hər qrupda bit-
kilərin məhz bu üsulla yayılmasına səbəb nədir?
Göyrüş
Uçağanlar
(zəncirotu)
 
Tükcüklər
(suqamışı)

Yay fəslində qovağın 
ağ, pambığaoxşar tük-
cüklərini, çəməndə bitən zən-
cirotunun uçağanlarını, yəqin, 
görmüsünüz. Bitkilərin pal-
tara ilişən toxum və meyvələ-
rindəki qarmaqcıqların olması 
sizi təəccübləndirməyə bilməz.
havada 
uçan 
7
-ci
 f e sil
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri
45. 
Canlı orqanizmlərin məskunlaşması və yayılması
Bitkilərin  yayılması.  Təbiətdə  çi-
çəkli bitkilər meyvə və toxumlarla ya-
yılır.  Bu  onlara  yeni  ərazilərdə  məs-
kunlaşmağa imkan verir. Meyvə və to-
xumlarının yayılmasına görə bitkiləri 
əsasən iki qrupa bölmək olar: t
 
Bəzi 
b
  özləri    yayır:  məsə-
lən,  alaq  bitkisi  –  itxiyarı,  yetişmiş 
meyvəsindəki    toxumlari  seliklə  bir-
likdə meyvədən kənara atır. Sarı aka-
siya, lobya, xaşxaş və lalənin meyvələ-
rində  isə  meyvəyanlığı  quruyur,  çat-
layır  və  açılaraq  toxumlarını  ətrafa 
səpələyir.
Bunların toxumları hər hansı 
bir amilin – küləyin, suyun, heyvan və 
insanların  vasitəsilə  yayılır.  Küləklə 
yayılmanı  təmin  etmək  üçün  bəzi 
bitkilərdə  müxtəlif  uyğunlaşmalar  – 
tükcüklər,  uçağanlar  və  ya  qanad-
cıqlar  meydana  gəlmişdir.  Məsələn, 
qovaq  və  söyüdün  toxumları  tükcük-
lərə, zəncirotunda isə uçağanlara ma-
likdir.   Ağcaqayın, cökə və göyrüşün 
isə havada fırlanan qanadcıqlı meyvə-
ləri  olur.  Suda  yaşayan  elodeya,  su-
zanbağı, 
meyvə  və  toxumları  su  vasitəsilə 
yayılır.  
Q
oxum-
larını  özləri  yayanlar  və toxumlarını 
müxtəlif amillərlə  yayanlar.
arağat, moruq və böyürtkəndə hey-
vanları cəlb edən əlvan rəngli, atpıtrağı, 
dəvədabanı bitkilərində isə tükə ilişmək 
üçün  qarmaqcıqlara  malik  meyvələr 
olur.
Toxumlarını  özləri  yayanlar. 
itkilər  toxumu
Toxumlarını müxtəlif amillərlə ya-
yanlar. 
çay kənarında bitən qızılağa-
cın 
Heyvanların  yayılması.  Quşların, 
həşəratların,  balıqların  və  məməlilə-
rin bəziləri daim yerlərini dəyişməklə, 
yəni  miqrasiya  etməklə  yeni  yaşayış 
sahəsi əldə edirlər.
· Havada uçan tükcüklər, heyvanların tükünə və ya insanların pal-
tarına ilişən qarmaqcıqlar nəyə xidmət edir?
· Belə uyğunlaşmalar bitkiyə nə üçün lazımdır?
137
136
ORQANİZM VƏ MÜHİT / 
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri
4
4
İtxiyarı
Toxumlarını özləri yayanlar
Meyvə və toxumlarını küləklə 
yayanlar
Tükcükləri, uçağanları və ya 
qanadcıqları olan bitki toxumları
Qanadcıqlar 
Ağcaqayın
Heyvanların yayılması
1
Heyvanlarla 
yayılanlar
Küləklə 
yayılanlar
Öz-özünə 
yayılanlar
a
b
c
Sxemdə göstərilən bitkilər yayılma üsullarına gö-
rə qruplaşdırılmışdır. Fikrinizcə, hər qrupda bit-
kilərin məhz bu üsulla yayılmasına səbəb nədir?
Göyrüş
Uçağanlar
(zəncirotu)
 
Tükcüklər
(suqamışı)

46.
 
Orqanizmlərin mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi
1
Cədvəli dəftərinizə köçürün və heyvanların adlarını uyğun sətirlərdə 
yazın:  qartal,  yarasa,  soxulcan,  qaranquş,  ceyran,  zürafə,  bayquş, 
köstəbək, pələng, tutuquşu, sərçə.
· 
 bu heyvanların həyat 
tərzinə necə təsir 
göstərir?
İşıq
Gündüz həyat tərzi keçirənlər
Gecə həyat tərzi keçirənlər
Torpaqda yaşayanlar
İşığın təsiri. Bitkilər üçün çox mühüm olan 
fotosintez prosesi yalnız işıqda baş verir. 
heyvanların bəziləri  gün-
düz, digərləri isə gecə həyat tərzinə uyğunlaş-
mışlar.
Rütubətin  təsiri.  Suyun  miqdarının  norma-
dan kənara çıxması orqanizmlərin fəaliyyətində 
müəyyən dəyişikliklər yaradır. Məsələn, su çat-
mayanda  bəzi  bitkilər  yarpaqlarını  tökür,  ot-
ların yerüstü hissələri quruyur. Gəmiricilər və 
tısbağalar isə su qıtlığı dövründə yay yuxusuna 
gedirlər.
İşıq-
lanmadan asılı olaraq 
“... Günəş şüalarından qorunmaq üçün ağacın kölgəsinə çəkildim. 
Bura  rütubətli  idi.  Lakin  bu  rütubət  özü  ilə  sərinlik  gətirirdi. 
Ağacın yuxarı budaqlarında quşların cəh-cəhi eşidilirdi”.
· Bu hekayədə hansı cansız və canlı amillərin təsirindən söhbət gedir?
· Orqanizmə təsir edən bu amillərin cəmi, sizcə, nə adlanır?
139
138
4
4
ORQANİZM VƏ MÜHİT / 
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri
Mühit amilləri.
Orqanizmlər daim xarici mühitin təsirinə məruz qalırlar. 
 Orqanizmi əhatə edən cansız və canlı təbiətin bütün 
amilləri  mühit  hesab  olunur.  Mühit  şəraiti  olmadan  orqanizmlər 
qidalana, tənəffüs edə, böyüyə və nəsil verə bilməzlər. Cansız təbiət 
amilləri  –  işıq,  temperatur,  rütubət,  torpaq  və  havadır.  Canlı  təbiət 
amillərinə  isə  bakteriya,  göbələk,  bitki  və  heyvanların  təsiri  aiddir. 
Son dövrdə 
insanın fəaliyyəti də ayrıca amil kimi götürülür.
Mühitin  canlı  orqanizmlərə  təsir  göstərən  bütün  amilləri  ekoloji 
amillər adlanır. Canlı orqanizmlərin bir-biri ilə və ətraf mühitlə qarşı-
lıqlı əlaqəsini öyrənən elm sahəsi isə ekologiya adlanır.
Orqanizmlərə cansız amillərin qarşılıqlı təsiri. Orqanizmlərə təsir 
edən əsas cansız amillər işıq, rütubət və temperaturdur.
Əsas cansız amillər
İşıq
Rütubət 
Temperatur
Bakteriya və göbələklərin yayılması. Bakteriyalar Yer üzərində 
əlverişsiz mühitə dözümlü sporlarla   geniş yayıla bilir. Göbələklər 
də  sporlarla  yayılır.  Sporlar  küləklə,  həşəratlarla  və  onlarla 
qidalanan heyvanlarla uzaq məsafələrə aparılır. 
Beləliklə, canlıların əsas xüsusiyyətlərindən biri də yeni yaşayış 
sahələrini tutaraq burada məskunlaşmalarıdır.
Mövzuda təklif olunan bitkilərin meyvə və toxumlarını yaymaq üçün han-
sı uyğunlaşmalardan istifadə etdiyini cədvəldə yazın.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Cümlələri tamamlayın:
Meyvələr,  toxumlar  __,  __,  __,  __  vasitəsilə  yayıla  bilər.  Bitkilərin 
yayılmsı  üçün  __  var.    Tozağacında,  göyrüşdə,  ağcaqayında  olan  __ 
onların toxumlarının __ vasitəsilə yayılmasına kömək edir. Göbələklər 
yüngül,  birhüceyrəli __ vasitəsilə yayılır. 
2. Uyğunluğu müəyyənləşdirin:
Meyvə və toxumların quruluşu
1. Xırda və yüngül toxumlar. Qanadcıqlı, 
tükcüklü və uçağanlı meyvələr.
2. Divarlarına təzyiq yaradan seliklə 
dolmuş meyvə.
3. Qarmaqcıqlar, tikanlar, tükcüklər. 
Meyvə və toxumların yayılma üsulu 
a) hava ilə
b) heyvanlarla
c) özləri
d) insan vasitəsilə
İtxiyarı, xaşxaş, lobya kimi bitkilərə meyvə və 
toxumların özbaşına __ xarakterikdir. 
heyvanlarda bəzi hallarda yeni 
yaşayış yerlərinə __ baş verir.
Miqrasiya 
etməklə əlaqədar 
Ağcaqayın
Meyvəsində qanadcığın olması
 Küləklə
Bitkinin adı
Meyvəsinin xüsusiyyətləri
Necə yayılır
Məskunlaşma
 
Yayılma

46.
 
Orqanizmlərin mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi
1
Cədvəli dəftərinizə köçürün və heyvanların adlarını uyğun sətirlərdə 
yazın:  qartal,  yarasa,  soxulcan,  qaranquş,  ceyran,  zürafə,  bayquş, 
köstəbək, pələng, tutuquşu, sərçə.
· 
 bu heyvanların həyat 
tərzinə necə təsir 
göstərir?
İşıq
Gündüz həyat tərzi keçirənlər
Gecə həyat tərzi keçirənlər
Torpaqda yaşayanlar
İşığın təsiri. Bitkilər üçün çox mühüm olan 
fotosintez prosesi yalnız işıqda baş verir. 
heyvanların bəziləri  gün-
düz, digərləri isə gecə həyat tərzinə uyğunlaş-
mışlar.
Rütubətin  təsiri.  Suyun  miqdarının  norma-
dan kənara çıxması orqanizmlərin fəaliyyətində 
müəyyən dəyişikliklər yaradır. Məsələn, su çat-
mayanda  bəzi  bitkilər  yarpaqlarını  tökür,  ot-
ların yerüstü hissələri quruyur. Gəmiricilər və 
tısbağalar isə su qıtlığı dövründə yay yuxusuna 
gedirlər.
İşıq-
lanmadan asılı olaraq 
“... Günəş şüalarından qorunmaq üçün ağacın kölgəsinə çəkildim. 
Bura  rütubətli  idi.  Lakin  bu  rütubət  özü  ilə  sərinlik  gətirirdi. 
Ağacın yuxarı budaqlarında quşların cəh-cəhi eşidilirdi”.
· Bu hekayədə hansı cansız və canlı amillərin təsirindən söhbət gedir?
· Orqanizmə təsir edən bu amillərin cəmi, sizcə, nə adlanır?
139
138
4
4
ORQANİZM VƏ MÜHİT / 
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri
Mühit amilləri.
Orqanizmlər daim xarici mühitin təsirinə məruz qalırlar. 
 Orqanizmi əhatə edən cansız və canlı təbiətin bütün 
amilləri  mühit  hesab  olunur.  Mühit  şəraiti  olmadan  orqanizmlər 
qidalana, tənəffüs edə, böyüyə və nəsil verə bilməzlər. Cansız təbiət 
amilləri  –  işıq,  temperatur,  rütubət,  torpaq  və  havadır.  Canlı  təbiət 
amillərinə  isə  bakteriya,  göbələk,  bitki  və  heyvanların  təsiri  aiddir. 
Son dövrdə 
insanın fəaliyyəti də ayrıca amil kimi götürülür.
Mühitin  canlı  orqanizmlərə  təsir  göstərən  bütün  amilləri  ekoloji 
amillər adlanır. Canlı orqanizmlərin bir-biri ilə və ətraf mühitlə qarşı-
lıqlı əlaqəsini öyrənən elm sahəsi isə ekologiya adlanır.
Orqanizmlərə cansız amillərin qarşılıqlı təsiri. Orqanizmlərə təsir 
edən əsas cansız amillər işıq, rütubət və temperaturdur.
Əsas cansız amillər
İşıq
Rütubət 
Temperatur
Bakteriya və göbələklərin yayılması. Bakteriyalar Yer üzərində 
əlverişsiz mühitə dözümlü sporlarla   geniş yayıla bilir. Göbələklər 
də  sporlarla  yayılır.  Sporlar  küləklə,  həşəratlarla  və  onlarla 
qidalanan heyvanlarla uzaq məsafələrə aparılır. 
Beləliklə, canlıların əsas xüsusiyyətlərindən biri də yeni yaşayış 
sahələrini tutaraq burada məskunlaşmalarıdır.
Mövzuda təklif olunan bitkilərin meyvə və toxumlarını yaymaq üçün han-
sı uyğunlaşmalardan istifadə etdiyini cədvəldə yazın.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Cümlələri tamamlayın:
Meyvələr,  toxumlar  __,  __,  __,  __  vasitəsilə  yayıla  bilər.  Bitkilərin 
yayılmsı  üçün  __  var.    Tozağacında,  göyrüşdə,  ağcaqayında  olan  __ 
onların toxumlarının __ vasitəsilə yayılmasına kömək edir. Göbələklər 
yüngül,  birhüceyrəli __ vasitəsilə yayılır. 
2. Uyğunluğu müəyyənləşdirin:
Meyvə və toxumların quruluşu
1. Xırda və yüngül toxumlar. Qanadcıqlı, 
tükcüklü və uçağanlı meyvələr.
2. Divarlarına təzyiq yaradan seliklə 
dolmuş meyvə.
3. Qarmaqcıqlar, tikanlar, tükcüklər. 
Meyvə və toxumların yayılma üsulu 
a) hava ilə
b) heyvanlarla
c) özləri
d) insan vasitəsilə
İtxiyarı, xaşxaş, lobya kimi bitkilərə meyvə və 
toxumların özbaşına __ xarakterikdir. 
heyvanlarda bəzi hallarda yeni 
yaşayış yerlərinə __ baş verir.
Miqrasiya 
etməklə əlaqədar 
Ağcaqayın
Meyvəsində qanadcığın olması
 Küləklə
Bitkinin adı
Meyvəsinin xüsusiyyətləri
Necə yayılır
Məskunlaşma
 
Yayılma

4
4
təbii  birliklər  əmələ  gətirir.  Təbii 
birliklərdə  canlı  orqanizmlər  bir-
biri  ilə  və  cansız  təbiət  amillərilə 
(torpaq, su və s.) əlaqədədirlər. 
Təbii  birliklər  və 
onları əhatə edən mühit vahid sistem 
– ekoloji sistem adlanır. İstənilən eko-
loji  sistemdə  əsas  yeri  üzvi  maddə 
“istehsalçıları” olan yaşıl bitkilər tu-
tur. Ekoloji sistemlərdə bir orqanizm 
digəri  ilə  qidalandığı  üçün  bunlar 
Ekoloji  sistem. 
47.
 
Təbii birliklər
· Bu hekayədə hansı canlılar təsvir olunmuşdur? 
· Onları bataqlıqda yaşamağa cəlb edən nədir?
Ramiz dostuna hekayədən bir parça oxudu:  
...  “Uzun  qarğılar  bitmiş  bataqlığın  kənarında  bir  qədər  dayandım.   
Suyun üzərində isə dövrə vuran iynəcələr sanki bir-birini qovurdular.   
Qəflətən sudan çıxan qurbağa bir anda  bitkinin üzərinə qonan cücülər-
dən  birini  tutdu.  Qamışlıqdan  çıxan  leyləyi  gördükdə  yenidən  suda 
gizlənsə də,  onun uzun dimdiyindən xilas ola bilmədi”.
141
140
ORQANİZM VƏ MÜHİT /