Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754 nömrəli əmri ilə

51. 
Dərman bitkiləri
Andız
Sürvə
1
Bitkinin adı
Müalicəvi əhəmiyyəti haqqında nə bilirsiniz
Moruq
Kəklikotu
İtburnu
Nanə
Çobanyastığı
Bağayarpağı
 
Şəkildə göstərilən bitkilərə nəzər salın. Onlar barədə məlumatları 
dəftərinizə köcürdüyünüz cədvəldə qeyd edin. 
Dərman bitkiləri 
Cədvəli dəftərinizə çəkərək tamamlayın:
Dərman bitkisinin adı
Hansı formada bitir (ağac, kol, ot)
Bitkinin hansı hissəsi müalicəvidir
Müalicəvi əhəmiyyəti
1. Şifrlənmiş dərman bitkilərinin adını tapın. 
daqarlığı, paybağrağaı, saynıtoçabığ, ubinrut, bədınavəda, şeyamin, vəsür
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Mədəni 
Yabanı 
Dərman bitkiləri
Müalicə əhəmiyyətinə malik bitkilər __ adlanır. 
Onların __  və__nümayəndələrinə də rast gəlinir.
2. Suallara cavab verin.
1) Hansı bitkilər dərman bitkiləri adlanır?
2) Müalicə məqsədilə bitkilərin hansı orqanlarından istifadə olunur?
3) Dərman bitkilərinin insan həyatında əhəmiyyəti nədir?
4) Hansı dərman bitkilərini tanıyırsınız?
5) Onların oxşar və fərqli cəhətlərini göstərin.
nımotu,  dəmrovotu,  quşüzümü  qiymətli  dərman  bitkiləri  olsa  da, 
onlarla qidalanma insanda ağır zəhərlənmələrə səbəb olur. Məsələn, xa-
nımotu ilə zəhərlənmə zamanı ürəkbulanma, qusma, göz bəbəklərinin 
böyüməsi kimi hallar baş verə bilər. Ona görə də tanımadığınız bitkiləri 
dadmaq olmaz. Belə bitkilərə toxunduqdan sonra əlləri mütləq yumaq 
lazımdır.  Hətta  bəzi  bitkilərin  şirəsi  dəridən  qana  keçərək  zəhərlən-
mələrə də səbəb ola bilir. 
Respublikamızda dərman hazırlamaq məqsədilə itburnu meyvələri, 
birəotu, kəklikotu, qaraqınıq, boymadərən, 
palıd qabığı və s. toplanaraq  müalicə məqsədi üçün  istifadə edilir.
yemişanın çiçək və meyvə-
ləri, 
Gülümbahar

Zəfəran
153
152
4
4
saçaqları, heyva 
 
 toxumları) istifadə edir-
lər. Azərbaycanın rəngarəng təbii şəraiti onun ərazi-
sində xüsusi temperatur və rütubət tələb edən dərman 
bitkilərini lazımi miqdarda yetişdirməyə imkan verir. 
Məsələn, Abşeronda uzun illərdir zəfəran yetişdirilir.
Bitkilərin müalicəvi əhəmiyyəti. Zəfərandan ürək-
damar,  sinir,  ifrazat  və  cinsiyyət  sistemi  xəstəliklə-
rində geniş istifadə edilir. Balqabaq toxumundan qurd 
xəstəliklərinə  qarşı,  şəkərli  diabetin,  ürək,  böyrək 
xəstəliklərinin müalicəsi zamanı istifadə edirlər. 
Zəhərli  dərman  bitkiləri.  Murdarça,  dəlibəng,  xa-
və balqabaq
Dərman bitkiləri haqqında ilk məlumatlara hələ eramızdan 6000 il 
əvvəl  qədim  şumerlərin  əlyazmalarında  rast  gəlinir.  Bu  gün  alimlər 
dünya  xalqları  tərəfindən  21  min  növ  bitkinin  müalicə  məqsədilə 
istifadə  edildiyini  müəyyənləşdirmişlər.  Azərbaycan  Respublikası 
dərman bitkiləri ilə zəngindir. 
Mədəni və yabanı dərman bitkiləri. Ağac, kol və ya otşəkilli nü-
mayəndələri olur. Bunlar yabanı və mədəni olmaqla iki qrupa bölünür: 
a) yabanı dərman bitkiləri – çöllərdə, meşələrdə bitir. Bunlara it-
burnu,
  sürvə,  kəklikotu,  andız,  çobanyastığı,  çöl 
qatırquyruğu və bağayarpağı aiddir;
b) mədəni  dərman bitkiləri – zəfəran, nanə, boranı, gülümbahar ki-
mi  bitkilər  insanlar  tərəfindən  becərilir.  Müalicə  məqsədilə  bir  çox 
kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  müəyyən  hissələrindən  (qarğıdalının 
yemişan,  moruq,
Qədim  hind  rəvayətində  deyilir  ki,  qocaman  Loğman  öz  şagirdi 
Çarakiyə  meşədən bir neçə faydasız bitki gətirməyi tapşırır. Şagirdi 
geriyə  qayıdarkən  Loğmana  deyir:  “Mən  üç  gün  meşədə  gəzib-
dolandım və heç bir faydasız bitkiyə rast gəlmədim”. 
· Bitkilərin insan üçün faydası nədir?
51. 
Dərman bitkiləri
Andız
Sürvə
1
Bitkinin adı
Müalicəvi əhəmiyyəti haqqında nə bilirsiniz
Moruq
Kəklikotu
İtburnu
Nanə
Çobanyastığı
Bağayarpağı
 
Şəkildə göstərilən bitkilərə nəzər salın. Onlar barədə məlumatları 
dəftərinizə köcürdüyünüz cədvəldə qeyd edin. 
Dərman bitkiləri 
Cədvəli dəftərinizə çəkərək tamamlayın:
Dərman bitkisinin adı
Hansı formada bitir (ağac, kol, ot)
Bitkinin hansı hissəsi müalicəvidir
Müalicəvi əhəmiyyəti
1. Şifrlənmiş dərman bitkilərinin adını tapın. 
daqarlığı, paybağrağaı, saynıtoçabığ, ubinrut, bədınavəda, şeyamin, vəsür
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Mədəni 
Yabanı 
Dərman bitkiləri
Müalicə əhəmiyyətinə malik bitkilər __ adlanır. 
Onların __  və__nümayəndələrinə də rast gəlinir.
2. Suallara cavab verin.
1) Hansı bitkilər dərman bitkiləri adlanır?
2) Müalicə məqsədilə bitkilərin hansı orqanlarından istifadə olunur?
3) Dərman bitkilərinin insan həyatında əhəmiyyəti nədir?
4) Hansı dərman bitkilərini tanıyırsınız?
5) Onların oxşar və fərqli cəhətlərini göstərin.
nımotu,  dəmrovotu,  quşüzümü  qiymətli  dərman  bitkiləri  olsa  da, 
onlarla qidalanma insanda ağır zəhərlənmələrə səbəb olur. Məsələn, xa-
nımotu ilə zəhərlənmə zamanı ürəkbulanma, qusma, göz bəbəklərinin 
böyüməsi kimi hallar baş verə bilər. Ona görə də tanımadığınız bitkiləri 
dadmaq olmaz. Belə bitkilərə toxunduqdan sonra əlləri mütləq yumaq 
lazımdır.  Hətta  bəzi  bitkilərin  şirəsi  dəridən  qana  keçərək  zəhərlən-
mələrə də səbəb ola bilir. 
Respublikamızda dərman hazırlamaq məqsədilə itburnu meyvələri, 
birəotu, kəklikotu, qaraqınıq, boymadərən, 
palıd qabığı və s. toplanaraq  müalicə məqsədi üçün  istifadə edilir.
yemişanın çiçək və meyvə-
ləri, 
Gülümbahar

4
4
155
154
ORQANİZMLƏRİN ÇOXALMASI / 
Bitki və heyvanların insan həyatında rolu
52. 
 
Heyvanların əhliləşdirilməsı və insan həyatında rolu
Heyvanların əhliləşdirilməsı. Məməlilərin əhliləşdirilməsi hələ 
qədimdən başlasa da, müasir dövrdə də davam edir. İnsanlar 10 min 
il bundan əvvəl vəhşi turları əhliləşdirərək müasir iribuynuzlu mal-
qara cinsləri yaratmışlar. Belə güman olunur ki, müasir qaramal 
cinsləri olan inək və camışlarin əcdadı o dövrlərdə yaşamış Avropa 
və  Asiya  turu  olmuşdur.  İribuynuzlu  qaramalı  ətlik,  südlük  və 
qoşqu heyvanı kimi saxlayırlar.
Azərbaycanda  heyvandarlığın  mühüm  sahələrindən  birini  qo-
yunçuluq  təşkil  edir.  Qoyunları  ətinə,  yununa,  südünə,    dərisinə 
görə artırırlar. 
 İnsan həyatında atlar da müəyyən rol oynayır. Güman edilir ki,  
onların  əcdadları əvvəllər təbiətdə vəhşi halda yaşamış Prjevalski 
atları və tarpanlardır. Azərbaycanda əsasən minik atları – Qarabağ, 
Qazax diliboz və Quba atları kimi at cinsləri yetişdirilir. 
İnsanın əhliləşdirdiyi həşəratlar bal arıları və tut ipəkqurdudur. 
Bal  arılarından  bal,  arı  zəhəri,  vərəmum,  arı  südü  və  mum, 
ipəkqurdunun hazırladığı sapdan  isə  təbii ipək parça alınır.
Ev heyvanlarını 
saxlayarkən onlara daim qulluq göstərmək, onlar üçün yem təda-
rük etmək, saxlandıqları yerləri daim təmizləmək lazım gəlir.
Ev heyvanlarına qulluq və gigiyena qaydaları. 
·  Müasir  dövrdə  əhliləşdirilmiş  itlərdən  hansı  məqsədlər  üçün  istifadə 
edirlər?
· İnsanlar ev heyvanlarını nə üçün  saxlayırlar?
İbtidai insanlar qida əldə etmək məqsədilə vəhşi heyvanları ovlayır, bəzən 
isə ovlanmış heyvanların kiçik balalarını götürərək böyüdürdülər. İnsanla 
birgəyaşayış  nəticəsində  bu  heyvanların  davranışında  dəyişikliklər  baş 
verirdi. Beləliklə, onlar əhliləşərək ev heyvanlarına çevrilirdilər. Güman 
edilir ki, ilk əhliləşdirilmiş heyvanlardan biri it olmuşdur. 
1
Şəkillərdəki itlər insanlara necə yardım edir?
Bəzən ev heyvanlarından insanlara müxtəlif xəstəliklər də keçə bi-
lər.  Məsələn,  insan  çiy  süd  içdikdə  və  ya  duzsuz  pendir  yedikdə 
brusellyozla xəstələnə bilər. Bu səbəbdən ev heyvanları ilə təmasda 
olarkən müəyyən gigiyenik qaydalara əməl edilməlidir.
Ev heyvanlarına qulluq qaydaları
1. Ev heyvanları təmiz saxlanılmalı, onların saxlandıqları yerlər vax-
taşırı səliqəyə salınmalıdır. 
2. Ev heyvanları üçün yem tədarükü görülməlidir. 
3. Ev heyvanlarına profilaktik tədbir olaraq peyvəndlər vurulmalı və 
onlar tibbi nəzarətdən keçməlidirlər. 
4. Ev heyvanlarına qulluq edərkən onları incitməməli və bu hey-
vanlarla  ehtiyatlı davranılmalıdır.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
2. Saxladığınız ev heyvanı barədə suallara   cavab verin: 1) Ev heyvanını 
necə adlandırırsan?  2) Sən ona necə qulluq edirsən? 3) Saxladığın hey-
vanın insan üçün əhəmiyyəti nədir? 4) Onun vəhşi əcdadı hansı heyvan 
olmuşdur?
Gigiyena qaydaları
Brusellyoz
Əhliləşdirmə
Açar sözl e r
1. Aşağıdakılara uyğun gələn heyvanları seçin: 
Canavardan əmələ gələn 
  
ilk əhliləşdirilmiş heyvan
Tarpanlardan əhliləşdirilmiş heyvan  
Təbii ipək almaq üçün əhliləşdirilmiş 
heyvan
Vəhşi heyvanlardan mədəni formaların alınması 
prosesi __ adlanır. İnsan çiy süd içdikdə və ya duz-
suz pendir yedikdə heyvanlardan ona __ xəstəliyi 
keçə bilər.
Uyğun heyvanların nömrələrini onlardan alınan məhsulların altında 
qeyd edin.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
1
2
3
4
a
b
c
Çaqqal 
Tülkü
İt
İpəkqurdu 
Eşşəkarısı Bal arısı At
Zebr
Kələm kəpənəyi

4
4
155
154
ORQANİZMLƏRİN ÇOXALMASI / 
Bitki və heyvanların insan həyatında rolu
52. 
 
Heyvanların əhliləşdirilməsı və insan həyatında rolu
Heyvanların əhliləşdirilməsı. Məməlilərin əhliləşdirilməsi hələ 
qədimdən başlasa da, müasir dövrdə də davam edir. İnsanlar 10 min 
il bundan əvvəl vəhşi turları əhliləşdirərək müasir iribuynuzlu mal-
qara cinsləri yaratmışlar. Belə güman olunur ki, müasir qaramal 
cinsləri olan inək və camışlarin əcdadı o dövrlərdə yaşamış Avropa 
və  Asiya  turu  olmuşdur.  İribuynuzlu  qaramalı  ətlik,  südlük  və 
qoşqu heyvanı kimi saxlayırlar.
Azərbaycanda  heyvandarlığın  mühüm  sahələrindən  birini  qo-
yunçuluq  təşkil  edir.  Qoyunları  ətinə,  yununa,  südünə,    dərisinə 
görə artırırlar. 
 İnsan həyatında atlar da müəyyən rol oynayır. Güman edilir ki,  
onların  əcdadları əvvəllər təbiətdə vəhşi halda yaşamış Prjevalski 
atları və tarpanlardır. Azərbaycanda əsasən minik atları – Qarabağ, 
Qazax diliboz və Quba atları kimi at cinsləri yetişdirilir. 
İnsanın əhliləşdirdiyi həşəratlar bal arıları və tut ipəkqurdudur. 
Bal  arılarından  bal,  arı  zəhəri,  vərəmum,  arı  südü  və  mum, 
ipəkqurdunun hazırladığı sapdan  isə  təbii ipək parça alınır.
Ev heyvanlarını 
saxlayarkən onlara daim qulluq göstərmək, onlar üçün yem təda-
rük etmək, saxlandıqları yerləri daim təmizləmək lazım gəlir.
Ev heyvanlarına qulluq və gigiyena qaydaları. 
·  Müasir  dövrdə  əhliləşdirilmiş  itlərdən  hansı  məqsədlər  üçün  istifadə 
edirlər?
· İnsanlar ev heyvanlarını nə üçün  saxlayırlar?
İbtidai insanlar qida əldə etmək məqsədilə vəhşi heyvanları ovlayır, bəzən 
isə ovlanmış heyvanların kiçik balalarını götürərək böyüdürdülər. İnsanla 
birgəyaşayış  nəticəsində  bu  heyvanların  davranışında  dəyişikliklər  baş 
verirdi. Beləliklə, onlar əhliləşərək ev heyvanlarına çevrilirdilər. Güman 
edilir ki, ilk əhliləşdirilmiş heyvanlardan biri it olmuşdur. 
1
Şəkillərdəki itlər insanlara necə yardım edir?
Bəzən ev heyvanlarından insanlara müxtəlif xəstəliklər də keçə bi-
lər.  Məsələn,  insan  çiy  süd  içdikdə  və  ya  duzsuz  pendir  yedikdə 
brusellyozla xəstələnə bilər. Bu səbəbdən ev heyvanları ilə təmasda 
olarkən müəyyən gigiyenik qaydalara əməl edilməlidir.
Ev heyvanlarına qulluq qaydaları
1. Ev heyvanları təmiz saxlanılmalı, onların saxlandıqları yerlər vax-
taşırı səliqəyə salınmalıdır. 
2. Ev heyvanları üçün yem tədarükü görülməlidir. 
3. Ev heyvanlarına profilaktik tədbir olaraq peyvəndlər vurulmalı və 
onlar tibbi nəzarətdən keçməlidirlər. 
4. Ev heyvanlarına qulluq edərkən onları incitməməli və bu hey-
vanlarla  ehtiyatlı davranılmalıdır.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
2. Saxladığınız ev heyvanı barədə suallara   cavab verin: 1) Ev heyvanını 
necə adlandırırsan?  2) Sən ona necə qulluq edirsən? 3) Saxladığın hey-
vanın insan üçün əhəmiyyəti nədir? 4) Onun vəhşi əcdadı hansı heyvan 
olmuşdur?
Gigiyena qaydaları
Brusellyoz
Əhliləşdirmə
Açar sözl e r
1. Aşağıdakılara uyğun gələn heyvanları seçin: 
Canavardan əmələ gələn 
  
ilk əhliləşdirilmiş heyvan
Tarpanlardan əhliləşdirilmiş heyvan  
Təbii ipək almaq üçün əhliləşdirilmiş 
heyvan
Vəhşi heyvanlardan mədəni formaların alınması 
prosesi __ adlanır. İnsan çiy süd içdikdə və ya duz-
suz pendir yedikdə heyvanlardan ona __ xəstəliyi 
keçə bilər.
Uyğun heyvanların nömrələrini onlardan alınan məhsulların altında 
qeyd edin.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
1
2
3
4
a
b
c
Çaqqal 
Tülkü
İt
İpəkqurdu 
Eşşəkarısı Bal arısı At
Zebr
Kələm kəpənəyi

dir. Onlar müəyyən orqanlarda yaşayaraq insan orqanizminin normal 
fəaliyyətini  pozurlar.  Bəzi  parazitlərdə  sahibin  bədəninə  yapışmaq 
üçün xüsusi sormaclar və qarmaqcıqları olur. 
Bəzi birhüceyrəli parazitlərin qana ifraz 
etdiyi  zərərli  maddələr  ağırlaşmalara,  hətta  insanın  ölümünə  səbəb 
olur.  Məsələn,  malyariya  ağcaqanadı  insanı  sancdıqda  malyariya 
paraziti  orqanizmə  daxil  olur  və  ağır  malyariya  xəstəliyini  törədir. 
Yuxu xəstəliyini törədən birhüceyrəli tripanosom isə se-se milçəyinin 
sancması ilə insan orqanizminə daxil olur. Bu xəstəlik Afrikada geniş 
yayılmışdır. Birhüceyrəli dizenteriya amöbü insan orqanizminə qay-
nadılmamış su ilə daxil olub dizenteriya xəstəliyini törədir. Malyariya, 
tripanosom  və  dizenteriya  amöbü  kimi  birhüceyrəli  heyvanlar  da 
daxili parazitlərdir.  
Bu xəstəliklərə yoluxma-
nın qarşısını şəxsi gigiyena qaydalarına riayət etməklə almaq müm-
kündür. Parazitlərin daşıyıcıları ilə mübarizə məqsədilə  bataqlıqların 
qurudulması, ərazilərin təmizlənməsi və dezinfeksiyası   kimi tədbir-
lər  həyata  keçirilir.  Həmçinin  profilaktika  məqsədilə  parazitlərin 
yayıldığı ərazilərdə yaşayan insanlara vaxtaşırı peyvəndlər edilir.
Parazit birhüceyrəlilər. 
Xəstəliklərə yoluxmanın profilaktikası. 
4
4
157
156
ORQANİZMLƏRİN ÇOXALMASI / 
Bitki və heyvanların insan həyatında rolu
53.
 
Canlıların insan sağlamlığında rolu
sinin tərkibində azotun normadan çox toplanması 
ağır  zəhərlənmələr  törədir.  Bəzən  i
  qida 
məqsədi  üçün  istifadə  etdikləri  göbələklərdən  də 
zəhərlənirlər. 
 Bəzən yeməli 
göbələklər çox köhnə olduqda zəhərlənmə baş verir. 
Parazitlər.  Xəstəliktörədən  mikroskopik  göbə-
ləklər insanın dərisində göbələk xəstəlikləri törədir. 
Bu xəstəlik bir insandan digərinə şəxsi əşyalardan 
(
)  istifadə  zamanı 
asanlıqla keçə bilər.
  Birələr,  bitlər,  gənələr xarici 
parazitlərdir. 
nsanın dərisində qo-
turluq  xəstəliyi  törədir.  Bu  zaman  dəridə  güclü 
qaşınmalar baş verir. 
İnsanın həzm sistemində para-
zitlik edən insan askaridi, uşaq bizquyruğu, öküz 
soliteri, qaraciyər sorucusu daxili parazitlərə aid-
nsanlar 
ayaqqabı,  corab,  dəsmal  və  s.
Xarici  parazitlər.
Qoturluq gənəsi əllə görüşdükdə bir 
insandan digərinə keçə bilir və i
Zəhərli göbələklərə yalançı tülküqu-
lağı, milçəkqıran, solğun əzvay aiddir.
Daxili parazitlər. 
· Sizcə, bu qaydalara əməl etmək nə üçün vacibdir?
Uşaqlıqdan valideynləriniz sizə tez-tez belə xəbərdarlıqlar edir:
· Qaynadılmayan suyu içmək olmaz.
· Yeməkdən əvvəl əllərinizi yuyun.
· Yuyulmamış meyvə və tərəvəzləri yemək olmaz.
1
Şəkildə göstərilən 
canlıların insan 
orqanizminə necə 
təsir etdiyini müəy-
yənləşdirin və 
dəftərinizə 
köçürdüyünüz 
cədvəli doldurun.
Canlı orqanizm
Yaşadığı mühit
İnsana necə təsir edir
 Parazitlərin adlarını əlavə etməklə cədvəli tamamlayın:
Tripanosom
Daxili
Yuxu xəstəliyi
Peyvənd
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Aşağıdakı ifadələrdən istifadə etməklə şəxsi gigiyena qaydaları haq-
qında  yaddaş  hazırlayın:  çirkli  əllər;  çiy  su;  yuyulmamış  meyvə  və 
tərəvəz; küçə heyvanları ilə təmas; şəxsi əşyalar.
2. Parazitlərin aşağıdakılardan hansına mənsub olmasını müəyyənləşdi-
rin:  bit, birə, askarid, bizquyruq, soliter.
Zəhərlənmə
Daxili parazitlər
Xarici parazitlər 
Xarici parazitlər
Daxili parazitlər
Yalançı tülküqulağı və solğun əzvay göbələkləri 
ilə qidalanma zamanı __ baş verir.  Bit, birə __, 
askarid və öküz soliteri __  aiddir. 
Birə 
Bit
Xarici parazitlər 
Daxili parazitlər
İnsan askaridi
Zəhərlənmələr. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının ar-
tırılması üçün onlara gübrələr verilir. Lakin gübrələrin normadan ar-
tıq istifadə edilməsi insan üçün təhlükəli ola bilər. Məsələn, qida bitki-
Zəhərli 
göbələklər
Parazit 
həşəratlar
Bakteriyalar
Parazit 
qurdlar
Parazitin adı
Daxili, yaxud
xarici parazitdir
Orqanizmə təsiri
Necə qorunmaq olar

dir. Onlar müəyyən orqanlarda yaşayaraq insan orqanizminin normal 
fəaliyyətini  pozurlar.  Bəzi  parazitlərdə  sahibin  bədəninə  yapışmaq 
üçün xüsusi sormaclar və qarmaqcıqları olur. 
Bəzi birhüceyrəli parazitlərin qana ifraz 
etdiyi  zərərli  maddələr  ağırlaşmalara,  hətta  insanın  ölümünə  səbəb 
olur.  Məsələn,  malyariya  ağcaqanadı  insanı  sancdıqda  malyariya 
paraziti  orqanizmə  daxil  olur  və  ağır  malyariya  xəstəliyini  törədir. 
Yuxu xəstəliyini törədən birhüceyrəli tripanosom isə se-se milçəyinin 
sancması ilə insan orqanizminə daxil olur. Bu xəstəlik Afrikada geniş 
yayılmışdır. Birhüceyrəli dizenteriya amöbü insan orqanizminə qay-
nadılmamış su ilə daxil olub dizenteriya xəstəliyini törədir. Malyariya, 
tripanosom  və  dizenteriya  amöbü  kimi  birhüceyrəli  heyvanlar  da 
daxili parazitlərdir.  
Bu xəstəliklərə yoluxma-
nın qarşısını şəxsi gigiyena qaydalarına riayət etməklə almaq müm-
kündür. Parazitlərin daşıyıcıları ilə mübarizə məqsədilə  bataqlıqların 
qurudulması, ərazilərin təmizlənməsi və dezinfeksiyası   kimi tədbir-
lər  həyata  keçirilir.  Həmçinin  profilaktika  məqsədilə  parazitlərin 
yayıldığı ərazilərdə yaşayan insanlara vaxtaşırı peyvəndlər edilir.
Parazit birhüceyrəlilər. 
Xəstəliklərə yoluxmanın profilaktikası. 
4
4
157
156
ORQANİZMLƏRİN ÇOXALMASI / 
Bitki və heyvanların insan həyatında rolu
53.
 
Canlıların insan sağlamlığında rolu
sinin tərkibində azotun normadan çox toplanması 
ağır  zəhərlənmələr  törədir.  Bəzən  i
  qida 
məqsədi  üçün  istifadə  etdikləri  göbələklərdən  də 
zəhərlənirlər. 
 Bəzən yeməli 
göbələklər çox köhnə olduqda zəhərlənmə baş verir. 
Parazitlər.  Xəstəliktörədən  mikroskopik  göbə-
ləklər insanın dərisində göbələk xəstəlikləri törədir. 
Bu xəstəlik bir insandan digərinə şəxsi əşyalardan 
(
)  istifadə  zamanı 
asanlıqla keçə bilər.
  Birələr,  bitlər,  gənələr xarici 
parazitlərdir. 
nsanın dərisində qo-
turluq  xəstəliyi  törədir.  Bu  zaman  dəridə  güclü 
qaşınmalar baş verir. 
İnsanın həzm sistemində para-
zitlik edən insan askaridi, uşaq bizquyruğu, öküz 
soliteri, qaraciyər sorucusu daxili parazitlərə aid-
nsanlar 
ayaqqabı,  corab,  dəsmal  və  s.
Xarici  parazitlər.
Qoturluq gənəsi əllə görüşdükdə bir 
insandan digərinə keçə bilir və i
Zəhərli göbələklərə yalançı tülküqu-
lağı, milçəkqıran, solğun əzvay aiddir.
Daxili parazitlər. 
· Sizcə, bu qaydalara əməl etmək nə üçün vacibdir?
Uşaqlıqdan valideynləriniz sizə tez-tez belə xəbərdarlıqlar edir:
· Qaynadılmayan suyu içmək olmaz.
· Yeməkdən əvvəl əllərinizi yuyun.
· Yuyulmamış meyvə və tərəvəzləri yemək olmaz.
1
Şəkildə göstərilən 
canlıların insan 
orqanizminə necə 
təsir etdiyini müəy-
yənləşdirin və 
dəftərinizə 
köçürdüyünüz 
cədvəli doldurun.
Canlı orqanizm
Yaşadığı mühit
İnsana necə təsir edir
 Parazitlərin adlarını əlavə etməklə cədvəli tamamlayın:
Tripanosom
Daxili
Yuxu xəstəliyi
Peyvənd