Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754 nömrəli əmri ilə
Yüklə 64,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Ürək və damarlar. Bir çox canlılarda qanın hərəkəti ürəyin hesabına təmin edilir. Qan damarlarla hərəkət edir. Qan damarla- rına arteriya, vena və kapillyarlar aiddir. Arteriyalar ürəkdən çıxan, ürəyə gələn damarlardır. Qan ürəkdən bədən orqanlarına arteriyalarla, orqanlardan ürəyə isə venalarla axır. Kapillyarlar adlanan kiçik damarlar arteriya və venalar arasında yerləşir. Qanla hüceyrələr arasında əlaqə kapil- lyarlar vasitəsilə həyata keçirilir. Kapillyarlarda qan yavaş axaraq qida maddələrini və oksigenini hüceyrələrə verir və onlardan lazım- sız məhsulları və karbon qazını alır, nəticədə maddələr mübadiləsi baş verir. venalar – 1. Anlayışları tamamlayın: a) Vena damarları ilə qan __. b) Arteriya damarları ilə qan __. c) __ qan və toxuma hüceyrələri arasında maddələr və qaz mübadiləsi baş verən kiçik damarlardır. d) Arterial qan __ ilə zəngindir. e) Venoz qan __ ilə zəngindir. 2. Düzgün anlayışları seçin: 1) Qan plazmadan və formalı elementlərdən təşkil olunub. 2) Qan bütün canlılarda yalnız oksigen daşıyır. 3) Onurğalı heyvanların qan-damar sistemi ürəkdən və damar- lardan təşkil olunub. 4) Qazlar mübadiləsi baş verən kiçik damarlar arteriyalardır. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Vena damarları Ürək Qan damarları Arteriya damarları Qan-damar sistemi Kapillyarlar Açar sözl e r __ nəqliyyat sistemidir, __və __ ibarətdir və maddələrin bədəndə daşınmasını təmin edir. __ ürəkdən çıxan, __ isə ürəyə gələn qan damar- larıdır. Arteriya və venalar arasında __ adlanan kiçik damarlar yerləşir. Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi e e edin edin t tbiq t tbiq e e Sxemdə göstərilən anlayışları təyin edin və dəftərdə qeyd edin. Qan Plazma Qanın formalı elementləri ? ? ? Ürək Qan damarları ? ? ? Qan-damar sistemi Heyvanlarda maddələrin daşınması. də maddələrin bədəndə daşınmasını təmin edən nəqliyyat sistemi olur. Bu, ürəkdən və qan damarlarından ibarət qan-damar sistemi- dir. Bu sistemlə qan dövr edir. Əksər orqanizmlərdə o, rəngsiz maye Heyvanların əksəriyyətin- Leykosit Eritrosit Trombosit Qan plazması 3 3 113 112 ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ / Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf 37. Heyvanlarda daşıyıcı sistem Əllərinizin birini yuxarı, digərini aşağı vəziyyətdə saxlayın. Bir dəqi- qədən sonra hər iki əlinizi stolun üzərinə qoyun. Nəticəni müzakirə edək: · Nə üçün yuxarı qaldırılan əl ağarır, aşağı salınan isə qızarır? olan plazmadan və qanın formalı elementlə- rindən ibarətdir. Qanın tərkibində olan qırmı- zı qan hüceyrələri (eritrositlər) qana qırmızı rəng verir və toxumalara oksigen daşıyır. On- lar həm də toxumalarda yaranan karbon qazı- nın bədəndən çıxarılmasında iştirak edir. Qan- da olan ağ qan hüceyrələri (leykositlər) orqa- nizmə düşən yad cisimcikləri və xəstəliktörə- dən mikrobları məhv edir. Qan lövhəcikləri (trombositlər) isə qanın laxtalanmasında işti- rak edir. Bədəndə dövr edən qan həm də to- xuma hüceyrələrinə qida maddələrini çatdırır və eyni zamanda zərərli maddələrin bədəndən çıxarılmasında iştirak edir. Arterial və venoz qan. Onurğalı heyvan- ların qan dövranında, adətən, iki cür – arte- rial və venoz qan dövr edir. Arterial qan oksi- · Nə üçün bədənimizin hər hansı bir hissəsi kəsildikdə orada qan- axma müşahidə olunur? · Qanın bədəndə hərəkətini təmin edən nədir? · Qanın orqanizmdə hərəkəti hansı əhəmiyyətə malikdir? Amöb, infuzor-tərlik kimi birhüceyrəli heyvanlarda maddələr sito- plazmanın daim hərəkət etməsi sayəsində hüceyrənin bir yerindən di- gər hissəsinə aparılır. Çoxhüceyrəli heyvanların hüceyrələri isə həyat üçün zəruri maddələri onları əhatə edən toxuma mayesindən alır. Bəzi qurdlar, həşəratlar və digər onurğasızlarda bu maye bütün bə- dəndə dövr edir və hemolimfa adlanır. Heyvanların bir çoxunda mad- dələrin bədəndə daşınmasını qan-damar sistemi həyata keçirir. Məməlilərin qan-damar sistemi Qanın tərkibi genlə, venoz qan karbon qazı ilə zəngin olan qana deyilir. Məməlilər və quşlarda ürəkdə arterial qan venoz qanla qarışmasa da, qurbağa, kərtənkələ və ilanda qan ürəyin şöbələrinin birində qarışır. Nəticə- də onların əksər bədən orqanlarına qarışıq qan daxil olur. Ürək və damarlar. Bir çox canlılarda qanın hərəkəti ürəyin hesabına təmin edilir. Qan damarlarla hərəkət edir. Qan damarla- rına arteriya, vena və kapillyarlar aiddir. Arteriyalar ürəkdən çıxan, ürəyə gələn damarlardır. Qan ürəkdən bədən orqanlarına arteriyalarla, orqanlardan ürəyə isə venalarla axır. Kapillyarlar adlanan kiçik damarlar arteriya və venalar arasında yerləşir. Qanla hüceyrələr arasında əlaqə kapil- lyarlar vasitəsilə həyata keçirilir. Kapillyarlarda qan yavaş axaraq qida maddələrini və oksigenini hüceyrələrə verir və onlardan lazım- sız məhsulları və karbon qazını alır, nəticədə maddələr mübadiləsi baş verir. venalar – 1. Anlayışları tamamlayın: a) Vena damarları ilə qan __. b) Arteriya damarları ilə qan __. c) __ qan və toxuma hüceyrələri arasında maddələr və qaz mübadiləsi baş verən kiçik damarlardır. d) Arterial qan __ ilə zəngindir. e) Venoz qan __ ilə zəngindir. 2. Düzgün anlayışları seçin: 1) Qan plazmadan və formalı elementlərdən təşkil olunub. 2) Qan bütün canlılarda yalnız oksigen daşıyır. 3) Onurğalı heyvanların qan-damar sistemi ürəkdən və damar- lardan təşkil olunub. 4) Qazlar mübadiləsi baş verən kiçik damarlar arteriyalardır. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Vena damarları Ürək Qan damarları Arteriya damarları Qan-damar sistemi Kapillyarlar Açar sözl e r __ nəqliyyat sistemidir, __və __ ibarətdir və maddələrin bədəndə daşınmasını təmin edir. __ ürəkdən çıxan, __ isə ürəyə gələn qan damar- larıdır. Arteriya və venalar arasında __ adlanan kiçik damarlar yerləşir. Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi e e edin edin t tbiq t tbiq e e Sxemdə göstərilən anlayışları təyin edin və dəftərdə qeyd edin. Qan Plazma Qanın formalı elementləri ? ? ? Ürək Qan damarları ? ? ? Qan-damar sistemi Heyvanlarda maddələrin daşınması. də maddələrin bədəndə daşınmasını təmin edən nəqliyyat sistemi olur. Bu, ürəkdən və qan damarlarından ibarət qan-damar sistemi- dir. Bu sistemlə qan dövr edir. Əksər orqanizmlərdə o, rəngsiz maye Heyvanların əksəriyyətin- Leykosit Eritrosit Trombosit Qan plazması 3 3 115 114 ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ / Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf Orqanizmlərin həyat fəaliyyəti nəticəsində bədəndə son parçalanma məhsulları – zərərli maddələr, suyun və duzların artığı yaranır. Heyvanlarda ifrazat orqanları və sistemi. sadalanan maddələrin bədəndən çıxarılması üçün ifrazat orqanları yaranmışdır. İfrazat prosesi – orqanizmlərin həyat fəaliyyəti nəticəsində yaranan və onun üçün lazımsız olan maddələrin bədəndən çıxarılmasıdır. O, tənəffüs və həzm prosesləri ilə birlikdə maddələr mübadiləsini təmin edir. Birhüceyrəli heyvanların (amöb, infuzor-tərlik və s.) əksəriyyətində zə- rərli maddələr və suyun artığı ifrazat vakuolu vasitəsilə bədəndən xaric olunur. Əksər orqanizmlərdə isə zərərli maddələrin çıxarılması üçün ifra- zat sistemi yaranmışdır. Qurdlarda ifrazat sistemi şaxələnmiş kanalcıq- lardan, hörümçək və həşəratlarda malpigi borularından, bəzi xərçənglərdə Heyvanlarda yuxarıda 38. İfrazat · Bu maddələr bədəndən necə çıxarılır? bir cüt yaşıl vəzidən ibarətdir. Onurğalı heyvanlar və insanın ifrazat sistemində əsas ifrazat orqanları – bir cüt böyrək olur. Toxuma və orqanlardan gətirilən qan böyrəklərdə süzülür, orqanizm üçün lazımsız olan maddələrdən – suyun artığı və mineral maddələrdən təmizlə- nir. Nəticədə sidik yaranır. Sidik böy- rəkdən çıxan sidik axarı ilə sidik kisəsi- nə gətirilir. Sonra isə sidik kanalı ilə xaric edilir. Bitkilərdə ifrazat. Bitkilərdə son parçalanma məhsullarının bədəndən çı- xarılması müxtəlif üsullarla gedir. La- zımsız maddələrin və artıq suyun bə- dəndən çıxarılması birhüceyrəli yo- sunlarda yığılıb-açılan vakuolla, çoxhüceyrəli yosunlarda isə bütün bədən səthi ilə xaric edilir. Quru bitki- lərində belə məhsullar vakuollarda toplanaraq xüsusi vəzilər və nektarlıq- lar, tükcüklər vasitəsilə orqanizmdən xaricə çıxarılır. Bitkilərin ifraz etdiyi bu maddələr tozlandırıcı həşəratları bit- kilərə cəlb etməyə, onları mikroorqa- nizmlərdən, həmçinin otyeyən heyvan- lardan qorumağa xidmət edir. Ağac bitkiləri özündə toplanan zə- rərli maddələrdən xəzan zamanı yar- paqlarını tökməklə xilas olur. Heyvanlarda ifrazat strukturları və sistemi İfrazat vakuolları İfrazat vakuolları Malpigi boruları Böyrəklər Sidik kanalı Sidik kisəsi Sidik axarları Hörümçəklərdə İnfuzorda İnsanda Heyvanlarla onların ifrazat strukturları arasında uyğunluğu müəyyən edin. Naringi qabığını, nanə yarpağını, yaxud şamağacının iynəyarpaqlarını ovcunuzda sıxın. Nə hiss etdiyinizi şərh edin. Maddələr mübadiləsi. Canlı orqanizmə ətraf mühitdən daim mad- dələr daxil olur və əmələ gələn son parçalanma məhsulları xaricə çıxa- rılır. Maddələrin bədənə daxil olduqdan sonra parçalanması, yeni mad- dələrin yaranması, hərəkəti və ifraz olunması birlikdə maddələr müba- diləsi adlanır. Maddələr mübadiləsi canlı orqanizmlərin əsas əlamət- lərindən biridir. Onun dayanması isə orqanizmin məhvinə səbəb olur. Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z İfrazat orqanları İfrazat vakuolu Xüsusi vəzilər Nektarlıqlar Tükcüklər Böyrək 1. Onurğalı orqanizmlərin ifrazat orqanların- da parçalanma məhsullarının keçdiyi yolu ardıcıllıqla göstərin: sidik axarları; sidik kisəsi; böyrəklər; sidik kanalı. 2. Doğru ifadələri tapın: a) Birhüceyrəli heyvanlar ifrazat məhsullarını ifrazat kanalcıqları vasitəsilə xaric edirlər. b) Filin ifrazat sistemi böyrəklərdən, sidik axarlarından, sidik kisəsindən və sidik kanalından ibarətdir. c) Soxulcanın ifrazat orqanı böyrəklərdir. d) Amöb tul- lantıları bütün bədən səthi ilə xaric edir. e) Bitkilərin xüsusi ifrazat sistemi yoxdur. f) Həşəratların xüsusi ifrazat sistemi yoxdur. Onlar həyat fəaliyyəti məhsullarını bütün bədən səthi ilə xaric edirlər. g) Mad- dələr mübadiləsinin qaz şəklində olan məhsullarının xaric olunmasını ifrazat sistemi təmin edir. O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Birhüceyrəli heyvanların əksəriyyətində zərərli maddələr və suyun artığı __ vasitəsilə bədəndən xaric olunur. Əksər orqanizmlərdə isə zərərli maddə- lərin çıxarılması üçün __ yaranmışdır. Onurğalı heyvanlar və insanda ifrazat orqanları bir cüt __ ibarətdir. Bitkilərdə ifrazat məhsulları__,__.__ toplanaraq bədəndən xaric edilir. 1 2 3 4 a c d b 3 3 115 114 ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ / Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf Orqanizmlərin həyat fəaliyyəti nəticəsində bədəndə son parçalanma məhsulları – zərərli maddələr, suyun və duzların artığı yaranır. Heyvanlarda ifrazat orqanları və sistemi. sadalanan maddələrin bədəndən çıxarılması üçün ifrazat orqanları yaranmışdır. İfrazat prosesi – orqanizmlərin həyat fəaliyyəti nəticəsində yaranan və onun üçün lazımsız olan maddələrin bədəndən çıxarılmasıdır. O, tənəffüs və həzm prosesləri ilə birlikdə maddələr mübadiləsini təmin edir. Birhüceyrəli heyvanların (amöb, infuzor-tərlik və s.) əksəriyyətində zə- rərli maddələr və suyun artığı ifrazat vakuolu vasitəsilə bədəndən xaric olunur. Əksər orqanizmlərdə isə zərərli maddələrin çıxarılması üçün ifra- zat sistemi yaranmışdır. Qurdlarda ifrazat sistemi şaxələnmiş kanalcıq- lardan, hörümçək və həşəratlarda malpigi borularından, bəzi xərçənglərdə Heyvanlarda yuxarıda 38. İfrazat · Bu maddələr bədəndən necə çıxarılır? bir cüt yaşıl vəzidən ibarətdir. Onurğalı heyvanlar və insanın ifrazat sistemində əsas ifrazat orqanları – bir cüt böyrək olur. Toxuma və orqanlardan gətirilən qan böyrəklərdə süzülür, orqanizm üçün lazımsız olan maddələrdən – suyun artığı və mineral maddələrdən təmizlə- nir. Nəticədə sidik yaranır. Sidik böy- rəkdən çıxan sidik axarı ilə sidik kisəsi- nə gətirilir. Sonra isə sidik kanalı ilə xaric edilir. Bitkilərdə ifrazat. Bitkilərdə son parçalanma məhsullarının bədəndən çı- xarılması müxtəlif üsullarla gedir. La- zımsız maddələrin və artıq suyun bə- dəndən çıxarılması birhüceyrəli yo- sunlarda yığılıb-açılan vakuolla, çoxhüceyrəli yosunlarda isə bütün bədən səthi ilə xaric edilir. Quru bitki- lərində belə məhsullar vakuollarda toplanaraq xüsusi vəzilər və nektarlıq- lar, tükcüklər vasitəsilə orqanizmdən xaricə çıxarılır. Bitkilərin ifraz etdiyi bu maddələr tozlandırıcı həşəratları bit- kilərə cəlb etməyə, onları mikroorqa- nizmlərdən, həmçinin otyeyən heyvan- lardan qorumağa xidmət edir. Ağac bitkiləri özündə toplanan zə- rərli maddələrdən xəzan zamanı yar- paqlarını tökməklə xilas olur. Heyvanlarda ifrazat strukturları və sistemi İfrazat vakuolları İfrazat vakuolları Malpigi boruları Böyrəklər Sidik kanalı Sidik kisəsi Sidik axarları Hörümçəklərdə İnfuzorda İnsanda Heyvanlarla onların ifrazat strukturları arasında uyğunluğu müəyyən edin. Naringi qabığını, nanə yarpağını, yaxud şamağacının iynəyarpaqlarını ovcunuzda sıxın. Nə hiss etdiyinizi şərh edin. Maddələr mübadiləsi. Canlı orqanizmə ətraf mühitdən daim mad- dələr daxil olur və əmələ gələn son parçalanma məhsulları xaricə çıxa- rılır. Maddələrin bədənə daxil olduqdan sonra parçalanması, yeni mad- dələrin yaranması, hərəkəti və ifraz olunması birlikdə maddələr müba- diləsi adlanır. Maddələr mübadiləsi canlı orqanizmlərin əsas əlamət- lərindən biridir. Onun dayanması isə orqanizmin məhvinə səbəb olur. Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z İfrazat orqanları İfrazat vakuolu Xüsusi vəzilər Nektarlıqlar Tükcüklər Böyrək 1. Onurğalı orqanizmlərin ifrazat orqanların- da parçalanma məhsullarının keçdiyi yolu ardıcıllıqla göstərin: sidik axarları; sidik kisəsi; böyrəklər; sidik kanalı. 2. Doğru ifadələri tapın: a) Birhüceyrəli heyvanlar ifrazat məhsullarını ifrazat kanalcıqları vasitəsilə xaric edirlər. b) Filin ifrazat sistemi böyrəklərdən, sidik axarlarından, sidik kisəsindən və sidik kanalından ibarətdir. c) Soxulcanın ifrazat orqanı böyrəklərdir. d) Amöb tul- lantıları bütün bədən səthi ilə xaric edir. e) Bitkilərin xüsusi ifrazat sistemi yoxdur. f) Həşəratların xüsusi ifrazat sistemi yoxdur. Onlar həyat fəaliyyəti məhsullarını bütün bədən səthi ilə xaric edirlər. g) Mad- dələr mübadiləsinin qaz şəklində olan məhsullarının xaric olunmasını ifrazat sistemi təmin edir. O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Birhüceyrəli heyvanların əksəriyyətində zərərli maddələr və suyun artığı __ vasitəsilə bədəndən xaric olunur. Əksər orqanizmlərdə isə zərərli maddə- lərin çıxarılması üçün __ yaranmışdır. Onurğalı heyvanlar və insanda ifrazat orqanları bir cüt __ ibarətdir. Bitkilərdə ifrazat məhsulları__,__.__ toplanaraq bədəndən xaric edilir. 1 2 3 4 a c d b 3 3 117 116 ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ / Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf Qeyri-cinsi çoxalma formaları. Bu çoxalmada bir valideyn iştirak edir və cinsi hüceyrələr – qametlər yaranmır. Bu səbəbdən yeni yaranan qız fərdlər ana fərdin əlamətlərini daşıyır. Qeyri-cinsi çoxalmanın bölünmə, spor, tumurcuqlanma, vegetativ çoxalma kimi formaları var. Adi amöb, yaşıl evqlena kimi birhüceyrəlilər və bakteriyalar iki bə- rabər hissəyə bölünmə yolu ilə, bir çox yosunlar, mamırlar, qıjıkimi- lər, əksər göbələklər birhüceyrəli sporlarla, maya göbələyi və şirin- sulu gölməçələrdə yaşayan hidra tumurcuqlanma yolu ilə çoxalır. Yayda hidranın bədənində kiçik qabarcıqlar yaranır. Onlar böyüyür, bədənin ucunda qollar və ağız boşluğu əmələ gəlir. Sonra ana orqanizmdən ayrılaraq müstəqil canlıya çevrilirlər. Canlılar vaxtaşırı məhvə məruz qalsalar da, Yer üzərində daim mövcud- durlar. 39. Qeyri-cinsi çoxalma · Bu, nəyin sayəsində mümkün olur? Quş mamırı Hidra Qeyri-cinsi çoxalma Bölünmə yolu ilə Sporla Tumurcuqlanma yolu ilə Vegetativ çoxalma. Bitkilər, bəzi heyvanlar və göbələklər bədən hissələri ilə də çoxala bilir. Belə çoxalma vegetativ çoxalma adlanır. Məsələn, hidranı və ya yastı qurdlardan olan planarinin bədənini bir neçə hissəyə bölsək, onun hər birindən yeni orqanizm inkişaf edə- cək. Göbələklər yeni orqanizmə başlanğıc verən mitselinin bir və ya bir neçə hüceyrəsinin ayrılması yolu ilə çoxala bilir. Adi amöb və yaşıl evqlena Kif göbələyi (mukor) N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Yaşıl evqlenanın, maya göbələyinin, papaqlı göbələyin qeyri-cinsi çoxal- masının mərhələlərini müvafiq qaydada düzün. Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Qeyri-cinsi çoxalma / Bölünmə / Spor / Tumurcuqlanma / V egetativ 1. Çoxalma formasına görə uyğunluğu müəyyən edin: 1) bakteriyalar, ibtidailər; 2) maya göbə- ləkləri, hidra; 3) göbə- ləklər, mamırlar, qıjılar 2. Səhv fikirləri müəyyən edin: 1) Çoxalma bütün canlı orqanizmlərin xarakterik xüsusiyyətidir. 2) Çiçək – vegetativ orqandır. 3) Qeyri-cinsi çoxalma zamanı yeni cinsiyyət hüceyrələri əmələ gəlir və onların birləşməsi baş verir. 4) Tumurcuqlanma qeyri-cinsi çoxalma formasıdır. 5) Spor qeyri-cinsi çoxalmanın xüsusi törəməsi olub bir neçə hüceyrədən ibarətdir. O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n __ çoxalmanın __, __, __, __ çoxalma formaları var. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Yaşıl evqlena № Maya göbələyi № Papaqlı göbələk № a. Ana orqanizm böyüyərək iki hissəyə bölünür və nəticədə qız fərdlər yaranır. b. Ana orqanizmdə kiçik qabarcıq – tumurcuq əmələ gəlir. c. Spor əlverişsiz mühit şəraitinə dözümlü qalın qılafa malik olur. a c b Şəkildəki uyğunsuzluğu müəyyənləş- dirdikdən sonra səhvləri izah edin. Yüklə 64,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|