Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

Cədvəl 11.6
Balans dəyəri ilə əsas fondlar balansının sxemi
Ə
sa
s 
fo
n
d
la
rı
n
n
ö
v
lə
ri
İl
in
ə
v
v
ə
li
n
ə
m
ö
v
c
u
d
d
u
r
Hesabat ilində daxil 
olmuşdur
Hesabat ilində xaric 
olmuşdur
il
in
a
x
ın
n
a
m
ö
v
c
u
d
d
u
r
cəmi
O cümlədən
cəmi
0 cüm ədən
İs
ti
fa
d
ə
y
ə
v
e
ri
lm
iş
ə
sa
s 
fo
n
d
la
r
S
a
ir
d
a
x
il
o
lm
a
la
r
1
L
ə
ğ
v
e
d
il
m
iş
(s
il
in
m
iş
) 
ə
sa
s 
fo
n
d
la
r
S
a
ir
x
a
ri
c
o
lm
a
la
r
A
1
2
3
4
5
6
7
8
337

---

Əsas fondlar müxtəlif mənbələrdən daxil olur. 
Bu, investisiya 
qoyuluşu nəticəsində yeni əsas fondların istifadəyə verilməsi, satınalma, 
hədiyyə verilməsi və s. yollarla ola bilər. Əsas fondlar köhnəldiyinə, 
digər hüquqi və fiziki şəxslərə satıldığına, əvəzsiz olaraq başqalarına və 
uzunmüddətli icarəyə verildiyinə görə və s. səbəblər üzündən xaric olur. 
Balansda bütün daxil və xaricolmalar növlər üzrə əks etdirilə bilər. Qalıq 
dəyəri ilə əsas fondlar balansının sxemi 11.7. cədvəlində göstərildiyi 
kimidir.
Cədvəl 11.7
Qalıq dəyəri ilə əsas fondlar balansının sxemi
Ə
sa
s 
fo
n
d
la
rın
n
ö
v
lə
ri
İl
in
ə
v
v
əl
in
ə 
m
ö
v
cu
d
d
u
r
Hesabat ilində daxil 
olmuşdur
Hesabat ilində xaric 
olmuşdur
İl
in
ax
ır
ın
a 
m
ö
v
cu
d
o
la
n
ə
sa
s 
fo
n
d
la
r
cəmi
O cümlədən
cəmi
O cümlədən
İs
ti
fa
d
əy
ə 
v
er
il
m
iş
ə
sa
s 
fo
n
d
la
r
S
ai
r 
d
ax
il
o
lm
al
ar
L
əğ
v
e
d
il
m
iş
(
si
li
n
m
iş
) 
əs
as
f
o
n
d
la
r
İl
ə
rz
in
d
ə 
əs
as
f
o
n
d
la
rı
n
k
ö
h
n
əl
m
əs
i
S
ai
r 
x
ar
ic
o
lm
al
ar
A
1
2
3
4
5
6
7
8
9
11.7 cədvəlində göstərilən balansda bütün göstəricilər (istifadəyə 
verilmiş əsas fondlardan başqa) 
qalıq dəyəri ilə, istifadəyə verilmiş
əsas fondlar isə tam ilk dəyərlə qiymətləndirilir. 
Əsas fondların 
köhnəlmə dəyəri il ərzində hesablanan amortizasiya məbləğinə 
bərabərdir. Əsas fondların ilin axırına olan dəyəri aşağıdakı kimi 
müəyyən edilir:
süt.9 = süt.l + süt.2 - süt.5
Nəzərdən keçirilən balanslara əsasən statistikada əsas fondların vəziy­
yətini və onlardan istifadə olunmasını səciyyələndirən bir sıra göstəricilər 
hesablanır.
338
11.9. Əsas fondların hərəkəti, vəziyyəti və onlardan
istifadə göstəriciləri
Əsas fondların hərəkəti dedikdə daxil və xaric olmalar nəticəsində 
onların həcmi və strukturunun dəyişməsi nəzərdə tutulur.
Azərbaycan Respublikasında əsas fondların dinamikası aşağıdakı 
məlumatlarla səciyyələnir (cədvəl 11.8.).
Cədvəl 11.8
Azərbaycan Respublikasında əsas fondların dinamikası 
(balans dəyəri ilə, ilin sonuna, mln. manat)52
İllə r
İq tisad iy y atd a əsas 
fo n d la r
Əsas fo n d ların
istifadəyə 
verilm əsi
Ə sas k ap itala 
qoyulan 
investisiyalar
1997
15637,3
317,1
910,2
1998
16341,1
355,8
1102,4
1999
16974,0
530,2
928,5
2000
18139,6
666,9
967,8
2001
20959,7
647,6
1170,8
2002
22314,5
1162,6
2107,0
2003
25412,4
2183,1
3786,4
2004
29045,7
3415,7
4722,8
2005
33939,3
4780,7
5769,9
2010
66659.2
5961,3
9905,7
2011
74186.4
10624,1
12799,1
2012
82233.2
10194,1
15407,3
11.8 cədvəlindəki məlumatlardan istifadə etməklə əsas fondların hərə­
kəti, vəziyyəti və onlardan istifadə göstəricilərini hesablamaq olar.
Əsas fondların hərəkəti göstəricilərinə aşağıdakılar aiddir. 
Əsas 
fondların: 1) dinamikası əmsalı; 2) təzələnmə əmsalı; 3) xaricolma 
əmsalı.
Əsas fondların dinamikası əmsalı ilin əvvəlinə nisbətən axırma onların 
dəyərinin dəyişməsini ifadə edir və aşağıdakı düsturla hesablanır:
Ədi, = (F2 : F,) • 100%
Əsas fondların dinamikası əmsalını 
tam ilk və qalıq dəyəri ilə 
hesablamaq olar. Müxtəlif qiymətlərlə hesablanan dinamika əmsallarının 5
2
52
 Azərbaycanın statistik göstəriciləri 2010. B., “Səda” nəşriyyatı, 2010, s. 41-42; 2013, s. 39,
40.
339

---

müqayisəsi əsas fondların vəziyyətindəki dəyişiklikləri aşkara çıxarmağa 
imkan verir. Belə ki, tam ilk dəyərə əsasən hesablanan dinamika əmsa­
lının qalıq dəyərinə əsasən hesablanan dinamika əmsalından kiçik olması 
nəzərdən keçirilən dövrdə əsas fondların təzələndiyini, başqa sözlə, 
dövrün axırma köhnəlməyə məruz qalmayan fondların xüsusi çəkisinin 
artdığını göstərir.
Təzələnmə əmsalı 
tam ilk dəyərlə ilin axırına 
mövcud olan 
əsas 
fondların tərkibində yeni istifadəyə verilən əsas fondların xüsusi çəkisini 
xarakterizə edir və aşağıdakı düsturla hesablanır:
Ə ta z ə b n m ə
~ (İVə 
f. 
: F
2
) ' 100%
Burada: lV3 f. - hesablama aparılan dövrdə yeni istifadəyə 
v e r ilm iş
əsas fondların dəyərini göstərir
Xaricolma əmsalı 
əsas fondların dövrün əvvəlinə olan ümumi dəyə­
rində (tam ilk dəyərində) hesablama aparılan dövr ərzində xaric olmuş 
əsas fondların xüsusi çəkisini xarakterizə edir və aşağıdakı düsturla 
hesablanır:
Əxaricolma ~ (X : F))' 100%,
Burada: X - dövr ərzində xaric olmuş əsas fondların tam dəyəri 
deməkdir.
Əsas fondlar tamamilə yararsız vəziyyətə düşdüyünə və həddən artıq 
köhnəldiyinə görə xaric edilə bilər. Əsas fondların bu səbəbdən xaric 
olmasına qiymət vermək üçün aşağıdakı düsturla köhnəlmə nəticəsində 
xaricolma əmsalı hesablanır: