Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin

______________Milli Kitabxana_____________ 

 189

başqa komponentlər iştirak etmişdir. Ariana xoronimi «ari» tayfa 

adından əmələ gəlmişdir. Türk dillərində ari - arı «təmiz, alicənab, 

kübar «müqəddəs» mənalarını saxlamışdır. «Ari» tayfa adını da 

eyni cürə  mənalandırırlar. «İran» adında isə «ir» etnonimi və an 

cəm şəkilçisi iştirak edir. Etnonim «ir» qədim türk dillərində ər, er 

sözlərinin digər fonetik forması olmaqla, «kişi, cəsur, qoçaq» 

mənalarını daşıyırdı. «Arı» və «ir» sözləri ancaq türk dillərində 

qalmışdır. 

Hind-İran tayfaları birliyi e.ə. II minilliyin sonu-I minilliyin 

əvvəlində parçalanmışdı. İrandilli tayfalar cənub-şərqi Avropadan 

hərəkətə başlamış, bir qismi Orta Asiyaya getmiş, digər qismi isə 

Qafqaz dağlarını aşaraq İran yaylasına gəlmişdir. İkinci ehtimala 

görə, onlar Orta Asiyadan hərəkət edərək İran yaylasında tədricən 

məskunlaşmışlar.  

Tarixi-filoloji dəlillərə əsaslanan başqa ehtimala görə, Hind-

Avropa dil birliyi Ön Asiyada Hind və İran qollarına parçalanmış, 

Hind dilini daşıyan etnoslar Hindistana yönəlmiş,  İran dillərində 

danışanlar isə  İran yaylasında məskən salmışdır. Eyni zamanda 

müxtəlif dövrlərdə  İrandilli tayfaların bir qismi Qafqaza və Orta 

Asiyaya hərəkət etmişdir. 

Hələ e.ə. III-II minilliklərdə  İran  ərazisində müxtəlif 

dövlətlər meydana gəlmişdi. Əsrlər keçdikcə həmin dövlətlər bir-

birini əvəz etmişdir. Aratta, Lullubi, Kuti, Elam, Midiya, Urartu, 

Manna,  Əhəmənilər, Atropatena, Sasanilər və s. dövlətlər tarix 

səhnəsinə çıxmış, bəzisi isə uzun müddət ömür sürmüşlər. Həmin 

dövlətlərin  ərazisində yaşayan xalqların mədəniyyətində eyni 

cəhətlər çox olmuşdur. E.ə. I minillikdə  zərdüştilik qəbul 

edildikdən sonra bu özünü mədəniyyətdə də göstərmişdir. Həmin 

dinin müxtəlif xalqlar tərəfindən qəbul edilməsi onların 

mədəniyyətinin formalaşması  işində müxtəlif xalqların iştirak 

etməsinə böyük təsir göstərmişdir. 

Məlum olduğu kimi, İranın  ən qədim  əhalisi müxtəlif 

allahlara sitayiş edirdi. Qədim Elamda allahlar panteonu mövcud 

idi. Qaynaqlar Urmiyyə gölü sakinlərinin dini dünyagörüşü barədə 

çox cüzi təsəvvür yaradır. Burada çoxallahlılıq-politeizm, bütlərə 

sitayiş mövcud olmuşdur. Tarixi faktlar sübut edir ki, assurilər 

---