Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin

______________Milli Kitabxana_____________ 

 187

İran mətnləri qədim fars mətnlərində, eləcə  də  hələ  də 

mübahisəli olan «Avesta» mətnlərində təmsil olunmuşdur. Bir sıra 

Azərbaycan alimləri Avesta dilinin fars dili ilə  əlaqəsini qəbul 

etmirlər. Sonralar Urartu mədəniyyətində  məzdəkilik  şəklində 

özünü göstərən zərdüştiliyin  əsl sahibi etnik cəhətdən türk 

qəbilələrindən təşkil olunmuş midiyalılardır və Urartu 

mədəniyyətinə indi sahib durmuş ermənilərə nəinki məzdəkizmin 

və  zərdüştiliyin, hətta etnik kökü etibarilə «onoqurlarla»-

»utiqurlarla», yəni türk tayfalarına bağlanan Urartu dövlətinin və 

mədəniyyətinin də  qətiyyən aidiyyəti yoxdur. Burada eyni 

zamanda udin-kutilərin də tarixi adlarının təhrifindən danışılır, 

sözlərin  əslən yəhudi mənbələrində «Uqin» («Uquz») olduğu 

təsdiq edilir ki, bu etnosların da qədim türklərə  məxsusluğu 

aydındır. Beləliklə, Avestanın bizə  gəlib çıxmış kitabları  qədim 

Azərbaycan ədəbiyyatının əsərləridir. 

Coğrafi anlayış kimi İranın  əhatə etdiyi ərazi və orada 

yaşayan müxtəlif xalqların nümayəndələri bu ölkəni özlərinin 

doğma vətəni hesab etmişlər. Deməli, «İran» adı altında yalnız bir 

xalqın - yəni farsların vətəni deyil, əksinə, bir sıra xalqların vətəni 

başa düşülməlidir. Bunu «İran» mədəniyyəti anlayışı haqqında da 

demək olar. Lakin «İran» mədəniyyətinin müxtəlif tarixi dövrlərin 

məhsulu olduğu da unudulmamalıdır. Qədim  İran mədəniyyəti 

İran yaylasının və onunla həmsərhəd Orta Asiya vilayətləri 

əhalisinin, çoxsaylı  İran tayfa və xalqlarının yaratdığı 

mədəniyyətdir. Həmin mədəniyyətin yaradılmasında Azərbaycan 

xalqının inkaredilməz rolu olmuşdur.  

Tarixçilərin fikrincə, e.ə. III-II minilliklərdə Urmiyyə gölü 

hövzəsində kuti, lullubi, su (suv), turukki tayfaları yaşayırdılar. 

Həmin tayfalar adları bizə  məlum olmayan, lakin başqa (o 

cümlədən Hurri, Qafqaz, Elam) dillərində danışan  əhali ilə 

ünsiyyətdə olmuşlar. 

Eramızdan əvvəl I minillikdə İran ərazisində kuti və lullubi 

etnosları ilə yanaşı, bir sıra başqa ad daşıyan tayfalar da 

yaşamışlar. Urmiyyə gölü hövzəsində Manna dövləti yarandıqdan 

sonra, onun ərazisi Assur mixi yazılarında «Mannaya ölkəsi», 

yəni «mannalıların ölkəsi» adlanırdı. Yəqin ki, «mannalı» anlayışı 

---