Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin

______________Milli Kitabxana_____________ 

 195

fars mixi yazısının yaradılmasını I Daranın adına çıxırlar. Bəzi 

mülahizələrə görə, bu yazı növü əvvəllər də işlədilirdi, guya onu 

midiyalılar Urartu mixi işarələrinin təsiri altında icad etmişdilər, 

sonra haxamanişlər bu yazı növünü midiyalılardan 

mənimsəmişdilər. Lakin bu mülahizəni təsdiq edə biləcək Midiya 

mixi yazısı nümunəsi tapılmayıb. Ehtimal edirlər ki, midiyalılar 

akkad, yaxud arami yazı növündən istifadə edirdilər. 

Herodotun məlumatına görə, midiyalı Harpaq II Kuruşa 

məktub yazmışdı, Kuruş özü Astiaqın adından məktub tərtib 

etmişdi. Bəziləri bu məktubların Midiya mixi yazısı ilə  tərtib 

olunduğunu söyləyirlər. Lakin bu məktubların Elam mixi yazı 

növü ilə tərtib olunması fikri həqiqətə daha uyğundur. 

Hələ qədim fars yazı növü icad olunmazdan əvvəl I Daranın 

göstərişləri Elam, akkad və arami işarələri ilə yazılırdı. Bisütun 

yazısında I Dara deyir: "Mən  əvvəl işlədilməyən kitabə növü 

yaratdım. (Bu) ari dilində gil və gön üzərindədir". Beləliklə, o, ilk 

dəfə ari dili mətnlərini yazıya köçürtdürdü. Belə hesab edirlər ki, 

ari dili anlayışı  qədim fars və Midiya dillərini nəzərdə tuturmuş. 

Lakin bu belə deyil. Bəzi mülahizələrə görə, fars dili Midiyada da 

işlənirdi. Qədim fars mətnlərindəki bəzi fonetik fərqlər Midiya 

dilinə aid edilir, halbuki onlar əslində fars dilinin dialekt 

formalarıdır.  Əksinə, belə  də  fərz edirdilər ki, Bisütun yazısının 

qədim fars nüsxəsi əslində, guya Midiya dilində tərtib olunmuşdu. 

Demək olar ki, Bisütun kitabəsinin Elam və Akkad nüsxələri 

qayaya əvvəlcə həkk olunmuş, sonra isə qədim fars yazı növü ilə 

tərtib edilmiş mətnlər Bisütun qayasına köçürülmüşdü. 

Haxamaniş kitabələri qədim fars, Elam və akkad dillərində 

müxtəlif mixi yazı növü ilə  tərtib olunmuşdu. Eyni zamanda, 

arami dili və əlifbasından istifadə edirdilər. 

Qədim  İran  əhalisi təqvim sistemi yaratmışdı.  Ən qədim 

təqvim elamlılara mənsub idi. Onlar ilk əvvəl Akkad təqvim 

sistemindən istifadə edirdilər. Ayların Elam dilindəki  əvəzi 

qaynaqlarda əks olunmayıb. E.ə. I minilliyə aid qaynaqlarda Elam 

aylarının adı  çəkilmişdir, lakin burada qədim fars dilinin təsiri 

özünü göstərirdi. Elam təqvimi qəməri təqvim  əsasında 

yaranmışdı. Elam dili və  mədəniyyəti Haxamaniş dövlətinin 

---