Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin

______________Milli Kitabxana_____________ 

 188

bir sıra etnosların, o cümlədən etnik cəhətdən qohum olan 

etnosların ümumi adı olmuşdur. Lakin Manna xüsusi antroponim 

və yer-toponim adlarının təhlili mövcud olan dillər barədə 

mühakimə yürütməyə imkan verir. Manna yer adlarının bir qismi 

türk dillərində izah olunur. Bəzi Manna hökmdar adları türk 

mənşəli hesab oluna bilər. Çox güman ki, bu etnos hələ Aratta 

dövründə burada yaşayırmış və ölkədə onun dilində işlənən söz ilə 

Aratta (Alateye, yəni «dağ», «dağlıq ölkə») adlanmışdır. Bu 

toponimlər prototürk, yaxud protoazərbaycan dilinə  mənsub idi. 

Lullubi, turukki və sular Arattanın sakinləri olmuşlar və prototürk 

(protoazərbaycan) dilində danışırmışlar. Bununla əlaqədar 

«turukki» etnonimini «türk» adının erkən forması kimi qəbul 

etmək olar. 

İranın,  İraqın, Türkiyənin, Zaqafqaziyanın, Orta Asiyanın 

bir çox ərazilərində  hələ  ən qədim dövrlərdən türklərin 

məskunlaşması  məsələsini müdafiə edən alimlərimizin sırası 

getdikcə artmaqdadır. 

Coğrafi anlayış kimi İran yaylasının sərhədləri Qərbdə 

Zaqros dağlarından, Şərqdə Hindistan (İndi Əfqanıstan, Pa-kistan) 

ərazisindən,  Şimalda Araz çayından başlayır, Cənubda fars 

körfəzinə çatır. Bu ölkə son zamanlaradək «Persiya» (Farsistan) 

adlanırdı. XX əsrdə dövlət tərəfindən rəsmi olaraq «İran» adı 

qəbul edilmişdir. Bəzi alimlərin fikrincə, «İran» adı qədim dövrdə 

«Ariana» («ari» ölkəsi) şəklində  işlədilirmiş, lakin Ariana qədim 

yunan qaynaqlarında bütün İran yaylasına yox, ancaq onun Şərq 

hissəsinə (indi: Seistana) şamil edilirdi. Avestada həmçinin 

«Arianam veyca» («ari ölkəsi») adı çəkilmişdir. Bəzən bu ölkəni 

Orta Asiyada qədim Xarəzm  ərazisində yerləşdirirdilər. Mərv və 

Herat  şəhərini onun mərkəzi hesab edirdilər.  Əhəmənilər 

dövründə Arey («Ariya») Xarəzm və Soqdiana ilə bir canişinliyə 

daxil idi və Xarəzmdə axan çay Ak adlanırdı (ola bilsin ki, Ak çay 

adı  türk  sözü  ak  (aq)  «ağ, ağımtıl (çay)» mənasını daşıyırmış). 

Beləliklə, Arianam (Ariana)  

Arey  İran yaylasının  Şərq və  şimal-şərqində müəyyən 

əraziyə verilən ad olmuşdur. «Ariana» adının  İran formasına 

çevrilməsi inandırıcı deyildir, «İran» adının  əmələ  gəlməsində 

---