Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

vəzir 
daha böyük 
səlahiyyətə malik idi. Xan sarayında vəzifə tutan 
sərkərəli 
maliyyə işlərinə, 
sandıxdar ağası 
xəzinəyə, 
eşikağası 
isə xanın şəxsi təsərrüfatına nəzarət edirdi. 
Xan hakimiyyətinin dayağı olan ordunun əsas hissəsini 
maaflar və 
elatlar 
təşkil edirdi. Maaflar imtiyazlı təbəqə olub, vergidən azad idilər. Onlar 
qoşunda xidmət etməklə yanaşı, asayişi də qoruyurdular. Xanlıqlarda natural 
vergilərin toplanması ilə 
darğalar 
məşğul olurdu. 
Azərbaycan xanlıqlan inzibati cəhətdən 
mahallara 
bölünürdü. Şəki 
xanlığı 8, Qarabağ 21, İrəvan 14, Urmiya 14, Lənkəran 6 mahaldan ibarət idi. 
Mahallar 
naiblər, 
kəndlər 
kəndxudalar, 
şəhərlər isə 
kələntər 
və ya 
qalabəyilər 
tərəfindən idarə olunurdu. 
Azərbaycan xanlıqlarının iqtisadiyyatının əsasını 
kənd təsərrüfatı, 
sənətkarlıq və ticarət 
təşkil edirdi. Kənd təsərrüfatında ixtisaslaşma 
dərinləşməkdə idi. Qarabağ, Şamaxı, Gəncə, Quba və Şəki xanlıqlarında dənli 
168 

---

bitkilər, Lənkəranda düyü, Dərbənd, Quba və Bakı xanlıqlarında qızılboya və 
zəfəran yetişdirilirdi. Şəki və Şamaxı xanlıqları Azərbaycanın əsas ipəkçilik 
mərkəzləri sayılırdı. 
Xanlıqlar çağında dövlət (divan) və saray (xassə) torpaqları arasında 
fərq aradan qalxaraq indi xan torpağı hesab olunurdu. İri torpaq sahibləri olan 
hakim xanların əlində böyük maddi sərvət toplanmışdı. Səlnaməçi Mirzə 
Camalın yazdığına görə, Qarabağ hakimi İbrahim xan (1763-1806) xanlığm 
bütün sakinlərinin malik olduğu qədər, hətta ondan da bir cüt artıq kotanla 
becərilən əkin sahəsinə, çoxlu tut bağma, üç-dörd min baş at ilxısına və iri 
qoyun sürülərinə malik idi. Şəki hakimi Məmmədhəsən xan (1784-1796) 27 
kəndə 222 tut bağma, 13 kənddə taxıl və çəltik əkinlərinə, 11 dəyirmana, 28 
qışlağa, 11 üzüm bağma və 264 dükana sahiblik edirdi. 
Xanlıqlarda dini idarələrə məxsus vəqf torpaqları xan xəzinəsinə vergi 
və mükəlləfiyyətlərdən azad idi. Kənd icmasına məxsus camaat torpaqları bəy 
və ağalar tərəfindən getdikcə daha çox zəbt olunduğundan onun miqdarı 
azalırdı. 
Xanlıqlarda xüsusi torpaq sahibliyinin iki forması var idi. İrsi torpaq 
sahibliyi olan mülk üzərində feodalın tam mülkiyyət hüququ vardı və alınıb - 
satıla bilərdi. Adi mülkdən fərqli olaraq xalisə mülkündən xan xəzinəsinə heç 
bir vergi alınmırdı. Xanlıqlarda şərti torpaq sahibliyi olan tiyul geniş yayılmışdı. 
Xanların torpaq siyasətində tiyul əsas yer tuturdu. Xanlar sosial dayaq yaratmaq 
məqsədi ilə onlara sədaqətlə xidmət göstərən şəxslərə qulluq müddətinə və çox 
zaman ömürlük tiyul torpaqlan bağışlayırdılar. Quba, Qarabağ, Şəki, İrəvan və 
digər xanlıqlarda ali zümrənin nümayəndələri xan fərmanları (təliqə) əsasında 
bağışlanan tiyullara sahiblik edirdilər. Şərti torpaqlar üzərində ali zümrənin 
sahiblik hüququnun genişlənməsi nəticəsində XVIll əsrin sonu - XIX əsrin 
əvvəllərində Azərbaycanda tiyullarm əksəriyyəti irsi səciyyə daşıyırdı. 
XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda ali zümrəni bəylər təşkil 
edirdi. Ali zümrənin başında xan dururdu və bu zümrə sultan, məlik, ağa, bəy və 
ruhanilərdən ibarət idi. Vergidən azad olması ali zümrənin əsas imtiyazı idi. Ali 
zümrənin əksəriyyətini bəylər təşkil edirdi. Bəylər üç qrupa bölünürdü: 1. köklü 
bəylər; 2. nəsli bəylər; 3. şəxsi bəylər. Köklü və nəsli bəylər bu adı daha 
qədimdən daşıyır və irsən varislərinə ötürürdülər. Şəxsi bəy adı isə dərhal irsən 
ötürülmürdü. Çünki bəy adını daşımaq üçün ən azı üç nəsil keçməli idi. 
Ali zümrənin nümayəndələri sarayda və idarəçilikdə müxtəlif vəzifələr 
tutur, mülk və tiyul torpaqlarına sahiblik edirdilər. Onlar azad zümrə olmaqla 
ticarət və digər peşələrlə məşğul ola bilərdilər. 
Xanlıqlarda aşağı zümrəni təşkil edən kəndlilər dövlət və sahibkar 
kəndliləri adlanan iki əsas qrupa bölünürdü. Kəndlilər öz iqtisadi və hüquqi 
vəziyyətinə görə rəiyyət, rəncbər və elat adlanırdı. Dövlət kəndliləri kənd 
icmasında birləşərək torpağı elliklə becərirdilər. Bu kəndlilərin icmada 
169 

---

birləşməyən hissəsi rəncbərlər (muzdur, işçi deməkdir - red.) adlanırdı. Şəki və 
Şirvan xanlıqlarında xan xəzinəsinə məxsus ipəkçilik təsərrüfatları rəncbər 
əməyi ilə becərilirdi. Azərbaycanın sahibkar kəndində feodal-kəndli aslılıq 
münasibətləri hökm sürürdü. Sahibkarlara məxsus rəiyyətlər malik olduqlan 
torpaq sahəsində şəxsi təsərrüfatım qurur və öz əmək alətləri, iş heyvanlan və s. 
ilə torpağım əkib becərirdi. Rəiyyət əldə etdiyi məhsulun bir hissəsini feodala və 
dövlətə ödəməli idi. Məsələn, Şəki xanlığında kəndlilər 12 adda, Şirvanda isə 20 
adda natural və pul vergisi ödəyirdilər. 
Xanlıqlarda sənətkarlığın toxuculuq, xalçaçılıq, metalişləmə və digər 
sahələri inkişaf etməkdə idi. İri sənətkarlıq emalatxanaları şəhərlərdə 
cəmləşmişdi. Təbriz, Ərdəbil, Şamaxı və Gəncə şəhərlərində yüksək keyfiyyətli 
ipək, yun və pambıq parçalar toxunurdu. Şamaxının, mənbələrin dili ilə desək 
“fabriklərində” (emalatxanalarında) əllə işləyən 1500 toxuculuq dəzgahmda 
ipək parça istehsal olunurdu. 1784-cü ildə Şamaxıda emal olunan 400 ton ipək 
xarici bazarlara çıxarılmışdı. Azərbaycanda ən keyfiyyətli ipək və ipək 
məhsulları Şəki xanlığında istehsal olunurdu. Quba və Təbriz xalçaları bütün 
dünyada tanınırdı. Azərbaycan xanlıqlarında ayn-ayrı silah növləri istehsal edən 
emalatxanalar fəaliyyət göstərirdi. Rusiya hökuməti strateji məhsul olan poladın 
və hazır silahların ölkəsindən ixracına qadağa qoyduğundan hazır tüfənglərin 
böyük hissəsi Osmanlı dövlətindən gətirilirdi. Xanlıqlarda əsas pul vahidi 
gümüş və misdən hazırlanan abbası idi. Ticarətdə yerli pullarla yanaşı, rus 
manatı və holland qurdenindən də istifadə olunurdu. 
Hindistan və Orta Asiyanı Rusiya və Qərbi Avropa ölkələri ilə 
birləşdirən karvan yollarının Azərbaycandan keçməsi, Xəzər dənizi - Volqa su 
yolundan istifadə edilməsi xarici ticarətin inkişafı üçün əlverişli şərait yaradırdı. 
Xarici ölkələrə Bakı xanlığından neft, duz, zəfəran, Quba xanlığından xam ipək, 
xalça, boyaq, mahud və kətan məhsulları, taxıl, Şamaxı və Şəki xanlıqlarından 
əsasən xam ipək və toxuculuq məhsullan ixrac olunurdu. Azərbaycana 
Rusiyadan qənd, dəmir, mahud, müxtəlif boyaq məhsullan, Türkiyədən isə daha 
çox silahlar gətirilirdi. Quba və Bakı xanlıqlarının xarici ticarətində Rusiya 
aparıcı yer tuturdu. 
Hər xanlıqda ayrıca gömrük sədlərinin - rəhdarm mövcudluğu, ölçü və 
çəki sistemindəki müxtəliflik bütövlükdə ölkəmizin daxili və xarici ticarətinin 
inkişafına mane olurdu. 
XVIII əsrin ikinci yansmda iqtisadi və siyasi dağınıqlıq Azərbaycanda 
manufaktura sənayesinin və yeni kapitalist münasibətlərinin təşəkkülü üçün 
zəruri olan iqtisadi şəraitin yaranmasına imkan vermədi. 
Azərbaycan xanlıqlarının xarici siyasəti Azərbaycan 
xanlıqları mürəkkəb beynəlxalq şəraitdə müstəqil xarici siyasət yeritməyə 
çalışırdı. Xanlıqların xarici siyasətinin əsas məqsədi qonşu xanlıqlar və bölgənin 
aparıcı dövlətləri ilə münasibətlər qurmaqdan və hər bir 
170 

---

xanlığın müstəqil yaşaması üçün əlverişli beynəlxalq təhlükəsizlik şəraiti 
yaratmaqdan ibarət idi. Azərbaycanın cənubunda Urmiya xanlığı, şimalında isə 
Quba xanlığı öz xarici siyasətlərində digər xanlıqları da tabe etmək yolu ilə 
Azərbaycan torpaqlarını vahid dövlətdə birləşdirmək məqsədini ön plana 
çəkmişdi. Urmiyalı Fətəli xan və qubalı Fətəli xan bütöv və böyük Azərbaycan 
dövləti yaradılması uğrunda uzun müddət mübarizə aparmışdılar. Azərbaycan 
torpaqlarının birləşdirilməsi yolunda əsas maneə keçmiş Səfəvi imperiyasının 
torpaqlarında ağalıq etmək istəyən fars Kərim xan Zənd və Qafqazın müsəlman 
və türk xalqlarına qəti düşmən münasibət bəsləyən Rusiya idi. Belə mürəkkəb 
şəraitdə hər bir Azərbaycan xanlığı ilk növbədə öz mənafeyini və maraqlarım 
üstün tutduğundan xanlıqlararası münasibətlər bir çox hallarda düşmənçiliyə 
çevrilirdi. Əlbəttə, ayrı-ayrı xanlıqlar arasında ümumi mənafe naminə dinc, 
mehriban qonşuluq, dostluq və müttəfiqlik münasibətləri də mövcud olmuşdur. 
Fars Kərim xan Zənd Səfəvi sülaləsinin nümayəndələrindən biri olan III 
İsmayılı şahlıq taxtına oturdaraq Azərbaycanın cənub xanlıqlanm tabe etmək 
uğrunda mübarizəyə başladı. Türk soyundan olan Məhəmmədhəsən xan Qacar 
1755-1759-cu illərdə keçmiş Səfəvi torpaqlarında ali hakimiyyət uğrunda 
savaşda Kərim xan Zəndi məğlubiyyətə uğratsa da, onu siyasi səhnədən 
tamamilə sıxışdınb çıxara bilmədi. 1763-cü ildə Kərim xan Zənd qarabağlı 
Pənahəli xan, qaradağlı Kazım xan, xoylu Şahbaz xanın köməyi ilə Urmiya 
xanlığını ələ keçirdi. “Şiraz qonaqlığı” adı ilə Azərbaycan xanlarını girov 
götürdü. Lakin Kərim xan Zəndin Azərbaycanın şimal xanlıqlarını ələ keçirmək 
cəhdləri nəticəsiz qaldı. Qarabağ xanlığında XVIII yüzilliyin 60-cı illərində öz 
mövqeyini daha da möhkəmləndirən İbrahimxəlil xan Kərim xan Zəndin onun 
daxili işlərinə qarışmasına imkan vermirdi. Xanlıq onun hücumlarını dəf etmək 
üçün kifayət qədər böyük hərbi-siyasi gücə malik idi. Kərim xan Zəndin 
siyasətində Qarabağdan sonra Quba xanlığı mühüm yer tuturdu. Çünki qubalı 
Fətəli xan bir tərəfdən bir çox Azərbaycan xanlıqlanm birləşdirməklə xeyli 
güclənmişdi, digər tərəfdən öz dövləti üçün güclü dayaq axtarışlannda Rusiya ilə 
yaxın münasibətlər qurmağa çalışırdı. Kərim xan Zənd Qubaya tez-tez elçilər 
göndərir, dinc, yaxud müharibə yolu ilə Fətəli xanı tabe etməyə çalışırdı. Quba 
xanlığı üzərinə təcavüzkar yürüşləri uğursuz bitdiyindən 1775-1776-cı illərdə 
Kərim xanla Fətəli xan arasında elçilər mübadiləsi olmuşdu. Kərim xan Zənd 
siyasətini dəyişərək müttəfiqi olan Gilan hakimi Hidayət xanı Quba xanlığı 
üzərinə yürüşə təhrik etmişdi. Hidayət xan bəzi Azərbaycan və Dağıstan 
hakimlərinin köməyi ilə 1778-ci ildə Salyan və Cavadı ələ keçirmişdi.