Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Aea Məhəmməd xan Qacarın Azərbaycanın şimal torpaglanna yürüsü.
Keçmiş Səfəvi torpaqlarında ali hakimiyyət uğrunda mübarizədə Zəndlər üzərində parlaq qələbə qazanan türk - qacar soyu XVIII əsrin 90-cı illərində əsas siyasi qüvvəyə çevrildi. Həmin əsrin 90-cı illərinin ortalarına yaxın Farsda, Mazandaranda, o cümlədən Azərbaycanın cənubunda öz hakimiyyətini tam bərqərar edən Ağa Məhəmməd xan Qacarın (1742-1797) əsas məqsədi Cənubi Qafqaz da daxil olmaqla, keçmiş Səfəvi dövlətinin sərhədlərini bərpa etmək idi. Ağa Məhəmməd xan Qacar bu məqsədinə çatmaq üçün 1795-ci ildə Şimali Azərbaycana və Kartli-Kaxetiya üzərinə yürüşə başladı. Bu yürüşə bitərəf qalan Osmanlı dövləti Kartli - Kaxetiyanı ələ keçirəcəyi və ruslan bölgədən sıxışdırıb çıxaracağı halda Ağa Məhəmməd xanı qanuni hökmdar kimi tanıyacağını açıq şəkildə bildirmişdi. Ancaq Qacarın hücumunu öz müstəqillikləri üçün təhlükə sayan Şimali Azərbaycan xanlarının əksəriyyətinin Osmanlıdan Qacara qarşı yardım istəməsi sultan hökumətini çətin vəziyyətə salmışdı. Qacann 1795-ci il yürüşü qarşısında əsas maneə Qarabağ xanlığı idi. İbrahimxəlil xan keçmiş müttəfiqi gürcü çarı II İrakli ilə əlaqə yaratdı, Avar hakimliyindən xeyli hərbi qüvvənin Qarabağa gətirilməsinə nail oldu, Araz çayı üzərindəki Xudafərin körpüsünün partladılması haqqında əmr verdi. 85 minlik qüvvə ilə üç istiqamətdə yürüşə çıxan Qacar Şuşa üzərinə hücuma şəxsən özü başçılıq edirdi. Şuşa qalasını 33 gün mühasirədə saxlasa da, şəhərin müqavimətini qıra bilməyib, Tiflis üzərinə yürüdü. Yürüşdə Kartli - Kaxetiyanın əsas düşməni olan Gəncə hakimi Cavad xan da onu müşayiət edirdi. Ağır döyüşlərdən sonra sentyabrın 12-də Tiflisə daxil olan Ağa Məhəmməd xan Qacar 8 gün bu şəhərdə qaldı. Lakin ordusunun ərzaqla təminatındakı çatışmazlığı, rus qoşunlarının hücum təhlükəsini və Xorasanda qiyam qaldınimasını nəzərə alaraq Tiflisi tərk etdi. Geri qayıdarkən Yeni Şamaxı şəhərini dağıtsa da, Şirvan və Şəkini ələ keçirə bilmədi. O, rus qoşunlannm hücumu haqqında məlumat aldığından Azərbaycanın şimal torpaqlarını tamamilə tərk etdi. Rusiyanın Azərbaycanın simal torpaglarma isealcı vürüsiL Ağa Məhəmməd xan Qacann Tiflisi tutması Kartli - Kaxetiyam xarici hücumlardan qorumağı öhdəsinə götürən Rusiyamn siyasətinə ağır zərbə vurdu. II Yekaterina bölgədə sarsılmış nüfuzunu bərpa etmək üçün 1796-cı ildə general V.Zubovun başçılığı ilə Azərbaycana qoşun göndərdi. Azərbaycan xanları - şəkili Səlim xan, şamaxılı Mustafa xan və qarabağlı İbrahimxəlil xamn V.Zubova qarşı təşkil etdikləri sui-qəsd cəhdi baş tutmadı. Qazıqumuq xam ilə birləşən qubalı Şeyxəli xanın 1796-cı ilin sentyabnnda Alpan kəndi yaxınlığında 500 nəfərlik rus hərbi dəstəsini darmadağın etməsi də Rusiyanın işğalçılıq planının qarşısını ala bilmədi. Rus ordusu 1796-cı ilin mayında Dərbəndi, iyunun 6-da Qubanı, iyunun 13-də Bakını, Şamaxını, Salyanı, oktyabrda isə Gəncəni tabe edə bildi. Qışı Muğanda keçirən rus ordusu yazda hərbi əməliyyatları Azərbaycamn cənubuna keçirib. Qacara zərbə vurmaq niyyətində idi. Lakin 1796-cı ilin noyabrında II Yekaterinanm 175 ölümü ilə bu plan pozuldu. Hakimiyyətə gələn I Pavel rus qoşunlarının Azərbaycanın şimal torpaqlarından çıxarılması haqqında əmr verdi. 1797-ci ilin yazında rus qoşunları Azərbaycan torpaqlarını tərk etdilər. Ağa Məhəmməd sah Oacarm Azərbaycana ikinci yürüsü, 1796-cı ilin martında özünü şah elan edən Ağa Məhəmməd Qacar Cənubi Qafqazı tabe etmək üçün 1797-ci ilin yazında yeni yürüşə başladı. Qacarın rəhbərlik etdiyi ordunun əsas hissələri Qarabağa daxil oldu. Bir çox xanlıqlarda, o cümlədən Qarabağda dəhşətli quraqlığın gətirdiyi aclıq əhalinin böyük bir hissəsinin bir tikə çörək dalınca doğma yaşayış yerlərini tərk etməsinə səbəb olmuşdu. İbrahimxəlil xan Şuşanı tərk edərək kömək almaq üçün Avar xanı Ümmə xanın yanma yola düşdü. Buna baxmayaraq, Şuşa yenə Qacara çox ciddi müqavimət göstərdi. Şuşa şəhərinin ağsaqqalları əhalinin təhlükəsizliyinə Qurana and içməklə təminat verən Qacarla danışıqlardan sonra qalamn qapıları açıldı və Qacarın döyüşçüləri şəhərə daxil ola bildilər. Ancaq Qacarın Şuşada hökmranlığı cəmi bir həftə çəkdi. 1797-ci il iyulun 4-də Ağa Məhəmməd şah Qacar öz yaxın xidmətçilərinin təşkil etdiyi sui-qəsd nəticəsində öldürüldü. Nəticədə şah Qacann qoşunu tələm-tələsik cənuba çəkildi. Şuşaya qayıdan İbrahimxəlil xan Ağa Məhəmməd şah Qacann cənazəsini hörmətlə Tehrana yolladı, sonra isə nigah diplomatiyasına əl ataraq qızı Ağabəyim ağanı Ağa Məhəmməd şah Qacarın yerinə taxta çıxnuş qardaşı oğlu Fətəli şah Qacara ərə verməklə münasibətləri yoluna qoydu. XVIII əsr Azərbaycan mədəniyyəti Bu dövrdə təhsil və elm sahəsində müəyyən irəliləyişlər baş vermişdi. Azərbaycanın təhsil müəssisələri tamamilə din xadimlərinin nəzarəti altında idi. Qazaxda Molla Vəli Vidadinin, Şuşada Molla Pənah Vaqif və İbrahim xanın açdırdığı məktəblərdə şagirdlər ibtidai təhsil alırdılar. Xanlıqların hamısında şagirdlərə orta təhsil verən mədrəsələr fəaliyyət göstərirdi. Fəlsəfə, tarix, riyaziyyat, astronomiya və coğrafiya sahəsində yeni əsərlər yaranmışdı. Tarixçi Əbdürrəzaq Dünbuli (1762 - 1828) bu dövrdə yaradıcılığına başlamışdı. Səyyah və coğrafiyaşünas Hacı Zeynalabdin Şirvaninin coğrafiya elminin inkişafında böyük xidmətləri olmuşdu. Ərdəbildəki Şeyx Səfi kitabxanası öz əvvəlki şöhrətini qoruyub saxlamışdı. Bir müddət sonra, 1828-ci ildə Ərdəbili işğal edən ruslar bu kitabxanadan 166 adda nadir əlyazmanı qarət etmişdilər. Həmin əlyazmalar Sankt - Peterburq şəhərindəki imperator kitabxanasına göndərilmişdi. XVIII əsr ədəbiyyatımızın ən görkəmli nümayəndələri Arif Təbrizi, Arif Şirvani, Ağaməsih Şirvani idi. Lakin ədəbiyyatımızın zirvəsində Molla Vəli Vidadi və Molla Pənah Vaqif dayanırdı. “Kəlilə və Dinmə” əsəri XVIII əsrdə dilimizə tərcümə edilmişdir. XVIII əsrdə Azərbaycan incəsənəti də inkişaf etməkdə idi. Təsviri sənət daha çox dekorativ səciyyə daşıyırdı. Divar rəsmlərinin başlıca xüsusiyyətləri ən parlaq şəkildə Şəki xan sarayında əksini tapmışdı. Xanlıqların 176 mərkəzi şəhərlərində memarlıq - tikinti işləri genişlənmişdi. Bu dövrdə Azərbaycan incəsənətinin ən mühüm sahələrindən biri də dekorativ - tətbiqi sənət idi. O dövrün memarlıq abidələrindən 1763-cü ildə tikilmiş Şəki xan sarayını (memarı usta Abbasqulu olmuşdur), İrəvandakı “Göy məscid^’i (1764), İrəvandakı Sərdar sarayını (baş memarı usta Mirzə Cəfər olmuşdur) və 1791-ci ildə həmin sarayda tikilmiş Güzgülü salonu və yay imarətini, Şamaxıda XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əvvəllərinə aid Yeddi Gümbəz türbəsi kompleksini (memarı ustad Tağı) xüsusi qeyd etmək lazımdır. İrəvandakı Göy məscid. Sərdar sarayının Güzgülü salonu və yay imarəti erməni vandalları tərəfindən dağıdılaraq məhv edilmişdir. 177 |