dirmişdi, 0, “Aslanların başçısı” fəxri adını daşıyan qardaşı Həsən xanla birlikdə
xanlığın müstəqilliyi uğrunda rus işğalçılanna qarşı axıradək
qətiyyətlə
mübarizə aparmışdı.
Naxçıvan xanlığı.
1747-ci ildə Türk Kəngərli soyundan olan Hey- dərqulu
xan (1747-1764) keçmiş Çuxur-Səəd bəylərbəyiliyinə düşən, Zəngəzur
dağlanndan Araz çayı vadisinədək ərazidə müstəqil Naxçıvan xanlığının
yarandığını elan etdi. 0, Qarabağ hakimi Pənahəli xanla dostluq münasibətləri
saxlayırdı və onun dostcasına xahişi ilə 1752-ci ildə Hacı Çələbi xana qarşı
“Qızılqaya xəyanətində” iştirak etmişdi.
Heydərqulu xan xəzinənin gəlirini artırmaq üçün iqtisadi sahədə bir sıra
tədbirlər görmüş, ticarəti inkişaf etdirmək üçün
çaylar üzərində körpülər
saldırmışdı. Heydərqulu xamn ölümündən sonra xanlığm bir qədər zəifləməsi
daxildə gedən hakimiyyət uğrunda mübarizə və Xoy, Qarabağ xanlıqlan və
Kartli - Kaxetiya çarlığının Naxçıvan xanlığım öz siyasi təsir dairəsinə salmaq
cəhdləri ilə bağlı idi. Qarabağlı İbrahimxəlil
xan Xoy hakimi Əhməd xanla
ittifaqa girərək 1787-ci ildə Naxçıvan xanlığına hücum edib, Naxçıvan qalasını
ələ keçirmiş, Cəfərqulu xam devirərək hakimiyyətə Abbasqulu xanı gətirmişdi.
Lakin İbrahimxəlil xan xanlığı tərk edən kimi Cəfərqulu xamn qardaşı Kəlbəli
xan hakimi}^əti ələ keçirərək özünü xan elan etmişdi. Çox cəsarətli və
uzaqgörən dövlət xadimi olan Kəlbəli xanın dövründə (1787- 1820) xanlıq xeyli
güclənmişdi. 1795-ci ildə Ağa Məhəmməd xan Qacar Şimali Azərbaycana
yürüşü zamam Kəlbəli xan formal olaraq onun tabeçiliyini qəbul etmişdi. Ancaq
Ağa Məhəmməd xan Qacar onu silah gücünə
tabe edə bilməyəcəyini başa
düşdüyündən hiyləyə əl atmışdı. Tiflis səfərindən geri qayıdarkən daxildə ona
dərin nifrət bəsləyən Kəlbəli xam çox mötəbər şəxs kimi düşərgəsinə dəvət
etmişdi. Qacar Kəlbəli xanı dərhal kor etdirərək Tehrana həbsxanaya
göndərmişdi. Lakin 1797-ci ildə Qacar hökmdan Fətəli şah Kəlbəli xanı onun
xəzinəsinə müəyyən xərac ödəmək şərtilə Naxçıvamn hakimi kimi tammışdı.
1820-ci ildə artıq qocalmış Kəlbəli xan siyasətdən çəkilərək xanlığın idarəsini
oğlu Ehsan xana tapşırmış və Məkkəyə Həcc ziyarətinə getmişdi.
Lənkəran xanlığı.
Əsası 1747-ci ildə tarixdə Qara xan kimi tanınan
Cəmaləddin Mirzə bəy tərəfindən qoyulmuşdu. Xanlığın
iqtisadi və siyasi
mərkəzi Lənkəran şəhəri idi. Qara xanın dövründə (1747-1786) xanlıqda siyasi
sabitliyi qoruyub saxlamaq və iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək üçün bir sıra
mühüm addımlar atılmışdı. Xan hakimiyyətinin əsas dayağı kimi daha çox xırda
əyanlara arxalanan Qara xan onların köməyilə iri əyanlann mərkəzdənqaçma
meyllərinin qarşısını almağa çalışırdı. Daimi qoşun yaradılmış və xan nəslindən
olmayan bir çox iri əyanlann torpaqları müsadirə edilmişdi.
Xanlığın əsas düşmənlərindən biri Kərim xan Zənd idi. O, Gilan hakimi
Hidayət xam Lənkəran xanlığına hücuma təhrik etmişdi. 1768-ci ildə güclü
qoşunla xanlığa hücum edən Hidayət xan qələbə qazanmış və Qara xanı böyük
miqdarda bac ödəməyə məcbur etmişdi. Gilan hakiminə qarşı
167