Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
İrəvan xanlm,
Səfəvilərin Çuxur-Səəd bəylərbəyiliyi ərazisində, Azərbaycamn şimal-qərb hissəsində yaranmış İrəvan xanlığının əsası 1747- ci ildə Türk Əfşar soyundan olan Mir Mehdi xan tərəfindən qoyulmuşdu. Xanlıq 15 mahaldan ibarət idi. Mərkəzi İrəvan şəhəri idi. Xanlığın əhalisinin demək olar ki, hamısını Azərbaycan türkləri təşkil edirdi. XVIII əsrin 50-ci illərinin əvvəllərindən xanlığı Qacar nəslinin nümayəndələri idarə etməyə başladılar. 1751-ci ildə urmiyalı Fətəli xan İrəvan xanlığına hücum edərək bura köməyə gəlmiş Kartli-Kaxetiya çarı II İraklinin qoşunlanm məğlubiyyətə uğratdı. Hüseynəli xan Qacarın dövründə (1759-1783) II İrakli İrəvan xanlığına 1765-ci və 1779-cu illərdə yürüşlər edərək onu özündən asil vəziyyətə salmağa çalışır və müəyyən vaxtlarda xanı ona bac verməyə məcbur edirdi. 1779-cu il yürüşündə İrəvan qalasını ələ keçirə bilməyən II İrakli çoxlu sayda silahsız dinc əhalini əsir alıb aparmışdı. 1781- ci ildə İrəvan xanlığı ilə Kartli - Kaxetiya çarlığı arasında bağlanmış sülh müqaviləsinə görə II İrakli 30 min tümən ödənc müqabilində həmin əhalinin geri qaytarılmasına razılıq vermişdi. 1783-cü il Georgiyevsk müqaviləsi ilə Rusiyanın himayəsinə sığman Kartli-Kaxetiyanm təcavüzkar niyyətlərinin qarşısını almaq üçün İrəvan xanlığı Osmanlı dövlətinin köməyindən istifadə etməyə başlamışdı. Məhəmmədhüseyn xanın dövründə (1784-1805) gürcülərin yürüşlərinin qarşısı alınmış. Ağa Məhəmməd xan Qacarın 1795-ci il yürüşü zamam İrəvan qalasında 35 gün müqavimət göstərilsə də, xanlığın ona tabe olmaqdan başqa çıxış yolu qalmamışdı. Xanlıq Qacarlara bac ödəməyə və lazım gəldikdə, Qacann hərbi xidmətinə qoşun dəstəsi göndərməyə razılıq vermişdi. İrəvan xanlığının sonuncu hakimi Hüseynqulu xan Qacar (1806 - 1827) olmuşdur. Qacar dövlətinin başçısı Fətəli şah Hüseynqulu xanı Araz çayının sol sahilindəki bütün hərbi qüvvələrin sərkərdəsi təyin edərək ona “sərdar” titulu vermişdi. Bunun nəticəsində İrəvan sərdan Hüseynqulu xan xanlıqda bütün mülki və hərbi hakimiyyəti öz əlində cəmləş 166 dirmişdi, 0, “Aslanların başçısı” fəxri adını daşıyan qardaşı Həsən xanla birlikdə xanlığın müstəqilliyi uğrunda rus işğalçılanna qarşı axıradək qətiyyətlə mübarizə aparmışdı. Naxçıvan xanlığı. 1747-ci ildə Türk Kəngərli soyundan olan Hey- dərqulu xan (1747-1764) keçmiş Çuxur-Səəd bəylərbəyiliyinə düşən, Zəngəzur dağlanndan Araz çayı vadisinədək ərazidə müstəqil Naxçıvan xanlığının yarandığını elan etdi. 0, Qarabağ hakimi Pənahəli xanla dostluq münasibətləri saxlayırdı və onun dostcasına xahişi ilə 1752-ci ildə Hacı Çələbi xana qarşı “Qızılqaya xəyanətində” iştirak etmişdi. Heydərqulu xan xəzinənin gəlirini artırmaq üçün iqtisadi sahədə bir sıra tədbirlər görmüş, ticarəti inkişaf etdirmək üçün çaylar üzərində körpülər saldırmışdı. Heydərqulu xamn ölümündən sonra xanlığm bir qədər zəifləməsi daxildə gedən hakimiyyət uğrunda mübarizə və Xoy, Qarabağ xanlıqlan və Kartli - Kaxetiya çarlığının Naxçıvan xanlığım öz siyasi təsir dairəsinə salmaq cəhdləri ilə bağlı idi. Qarabağlı İbrahimxəlil xan Xoy hakimi Əhməd xanla ittifaqa girərək 1787-ci ildə Naxçıvan xanlığına hücum edib, Naxçıvan qalasını ələ keçirmiş, Cəfərqulu xam devirərək hakimiyyətə Abbasqulu xanı gətirmişdi. Lakin İbrahimxəlil xan xanlığı tərk edən kimi Cəfərqulu xamn qardaşı Kəlbəli xan hakimi}^əti ələ keçirərək özünü xan elan etmişdi. Çox cəsarətli və uzaqgörən dövlət xadimi olan Kəlbəli xanın dövründə (1787- 1820) xanlıq xeyli güclənmişdi. 1795-ci ildə Ağa Məhəmməd xan Qacar Şimali Azərbaycana yürüşü zamam Kəlbəli xan formal olaraq onun tabeçiliyini qəbul etmişdi. Ancaq Ağa Məhəmməd xan Qacar onu silah gücünə tabe edə bilməyəcəyini başa düşdüyündən hiyləyə əl atmışdı. Tiflis səfərindən geri qayıdarkən daxildə ona dərin nifrət bəsləyən Kəlbəli xam çox mötəbər şəxs kimi düşərgəsinə dəvət etmişdi. Qacar Kəlbəli xanı dərhal kor etdirərək Tehrana həbsxanaya göndərmişdi. Lakin 1797-ci ildə Qacar hökmdan Fətəli şah Kəlbəli xanı onun xəzinəsinə müəyyən xərac ödəmək şərtilə Naxçıvamn hakimi kimi tammışdı. 1820-ci ildə artıq qocalmış Kəlbəli xan siyasətdən çəkilərək xanlığın idarəsini oğlu Ehsan xana tapşırmış və Məkkəyə Həcc ziyarətinə getmişdi. Lənkəran xanlığı. Əsası 1747-ci ildə tarixdə Qara xan kimi tanınan Cəmaləddin Mirzə bəy tərəfindən qoyulmuşdu. Xanlığın iqtisadi və siyasi mərkəzi Lənkəran şəhəri idi. Qara xanın dövründə (1747-1786) xanlıqda siyasi sabitliyi qoruyub saxlamaq və iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək üçün bir sıra mühüm addımlar atılmışdı. Xan hakimiyyətinin əsas dayağı kimi daha çox xırda əyanlara arxalanan Qara xan onların köməyilə iri əyanlann mərkəzdənqaçma meyllərinin qarşısını almağa çalışırdı. Daimi qoşun yaradılmış və xan nəslindən olmayan bir çox iri əyanlann torpaqları müsadirə edilmişdi. Xanlığın əsas düşmənlərindən biri Kərim xan Zənd idi. O, Gilan hakimi Hidayət xam Lənkəran xanlığına hücuma təhrik etmişdi. 1768-ci ildə güclü qoşunla xanlığa hücum edən Hidayət xan qələbə qazanmış və Qara xanı böyük miqdarda bac ödəməyə məcbur etmişdi. Gilan hakiminə qarşı 167 mübarizədə qubalı Fətəli xan ona köməklik göstərirdi. 1785-ci ildə Lənkəran xanlığı Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|