Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

Şamaxı xanlısı.
Quba, Bakı və Qarabağ xanlıqları ilə həmsərhəd olan 
Şamaxı xanlığının əsasını 1747-ci ildə Hacı Məhəmmədəli bəy (mərkəz Yeni 
Şamaxı), Məhəmməd Səid və Ağası qardaşları (mərkəz Köhnə Şamaxı) 
qoymuşdur. Digər xanlıqlardan fərqli olaraq yaranışında Şamaxıda 
ikihakimiyyətlik mövcud idi və bu iki qüvvə arasında mübarizə Məhəmməd 
Səid xanın qələbəsi ilə nəticələnmişdi. Məhəmməd Səid xan elatlardan topladığı 
qoşunla 1761-ci ildə Yeni Şamaxını ələ keçirərək ikihakimiyyətliyə son qoydu 
(Tarixi ədəbiyyatda ikihakimiyyətliliyin 1763-cü ildə ləğv edUməsi haqqında da 
məlumat verilir-red). Xanlığın mərkəzi Köhnə Şamaxı şəhəri oldu. 
Şamaxı xanlığı Salyan və Xançobanı vilayətlərini ələ keçirmək istəyən 
qonşu Quba, Qarabağ və Lənkəran xanlıqları ilə mübarizə apanrdı. 
1767-1768-ci illərdə Qubalı Fətəli xanın hücumlarına məruz qalan Şamaxı 
xanlığı Quba xanlığına tabe edilmişdi. Fətəli xanın ölümündən sonra, 1790-cı 
ildə xanlıq yenidən müstəqil olmuşdu. XVIII əsrin sonlarında xanlıq 17 
mahaldan ibarət idi. 
Quba xanlığı. Fətəli xanın birləşdirmə siyasəti Quba vilayətinin 
hakimi Hüseynəli xan öz iqamətgahı Xudat qalasında otururdu. 1735-ci ildə 
iqamətgahım Quba şəhərinə köçürmüş və burada möhtəşəm saray tikdirmişdi. 
Hüseynəli xan Quba xanlığının müstəqilliyini 1747-ci ildə elan etmişdi. 
Hüseynəli xan irsilik hüququndan istifadə edərək 1756-cı ildə Salyan nahiyəsini 
Quba xanlığına birləşdirmişdi. Quba xanlığının yüksəlişi Hüseynəli xanın oğlu 
Fətəli xanın adı ilə bağlıdır. Fətəli xanın hakimiyyəti dövründə (1758-1789) 
xanlıq Azərbaycan torpaqlannm birləşdirilməsi uğrunda mübarizənin 
mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Fətəli xan bütöv Azərbaycan yaratmaq amalı 
ilə yaşayan nadir siyasi xadimlərimizdən biridir. 
Fətəli xan Quba xanlığını iqtisadi və maliyyə cəhətdən gücləndirmək 
üçün vergi sistemində olan özbaşınalıqları aradan qaldırdı. Xanlığın hərbi 
qüvvələri daimi qoşundan, müharibələr zamanı yığılan çərikdən və muzdlu 
161 

---

döyüşçülərdən ibarət idi. Dövlətin sərhədlərini möhkəmləndirmək üçün 
döyüşkən şahsevən tayfalarını Muğandan köçürüb, Şabranda və xanlığın sər- 
hədboyu ərazilərində yerləşdirmişdi. Mənbələrdə həmin əhalinin qubalılar kimi 
türk dilində danışması haqda məlumatlar vardır. 
Fətəli xan Azərbaycan torpaqlanni birləşdirmək prossesinə Dərbənddən 
başladı. 1759-cu ildə Dərbənd tabe edildi. 1767-ci ildə nigah diplomatiyası ilə 
Bakı xanlığını da öz siyasi təsiri altına aldı. Bundan sonra Fətəli xan Qubanın, 
Dərbəndin, Bakının və Salyanın hakimi adlandırılırdı. 1767- ci ildə Quba və 
Şəki xanlıqlanmn qoşunlan Şamaxı xanlığını ələ keçirdilər və xanlığm ərazisi 
Fətəli xan və şəkili Hüseynəli xan arasında bölüşdürüldü. 1768-ci ilin avqustun 
17-də Fətəli xan 15 min döyüşçü ilə Yeni Şamaxıya hücum edərək Şamaxı 
xanlığmm Şəkinin payına düşən bütün mahallanm Qubaya birləşdirdi. Həmin il 
Cavad xanlığım da birləşdirməklə, Fətəli xan artıq bütün Şimal-Şərqi 
Azərbaycan torpaqlarının hökmdarı kimi çıxış etməyə başladı. O, Şamaxı 
şəhərini birləşdirilmiş Azərbaycan torpaqlannm mərkəzinə çevirmək 
istədiyindən bu şəhərin möhkəmləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirirdi. Çünki 
Şamaxı şəhəri vaxtilə Şirvanşahlığın mərkəzi olmuşdu, Qarabağ, Şəki xanlıqlan 
uğrunda mübarizə aparmaq və Azərbaycanın digər torpaqlarına irəliləmək üçün 
mühüm siyasi strateji məntəqə idi. Fətəli xan Şamaxıda öz dayaqlanm 
möhkəmlədirmək üçün buraya Dərbənddən əhali köçürmüşdü. Fətəli xan öz 
hakimiyyətini Azərbaycanın cənubuna da yaymağa çalışırdı. O, 1784-cü ildə 
Ərdəbil və Meşkini tutsa da, Rusiyanın narazılığı ucbatından həmin şəhərləri 
tərk edib getmişdi. Fətəli xan 1785-ci ildə Şəki xanlığını da özündən asılı 
vəziyyətə salmışdı. Fətəli xan 1785-ci ildə Lənkəran hakimi Qara xanı özündən 
asılı vəziyyətə salaraq, onunla birlikdə Qarabağ və Gilan xanlıqlanna yürüşlər 
təşkil etmişdi. 
1783-cü ildə Fətəli xamn Qarabağ xanlığına böyük yürüşü İbrahim 
xanla onun müttəfiqi Kartli çan II İraklinin qoşunlan tərəfindən dəf edilmişdi. 
Fətəli xamn 1759-cu ildən başlayaraq birləşdirmə siyasəti digər 
xanlıqlann, habelə bölgədə marağı olan Rusiyanın, Dağıstan hakimlərinin və 
digər qonşu dövlətlərin mənafeyinə toxunduğu üçün düşmənləri tez - tez ona 
qarşı ittifaqlar yaradır və yürüşlər təşkil edirdilər. 1773-cü ildə Şəki, Avar və 
Qarabağın birləşmiş qüvvələri Fətəli xana qarşı yürüşə başlayaraq Şamaxım 
tutdular. 1774-cü ildə Xudat yaxınlığında baş vermiş Gavduşan döyüşündə 
Fətəli xan məğlubiyyətə uğrayaraq Salyana çəkildi. O, gizli yolla Dərbəndə 
qayıdaraq şəhərin müdafiəsini təşkilinə başladı və kömək üçün Rusiyaya 
müraciət etdi. 1775-ci ildə Dərbəndin mühasirəsinə son qoyuldu. 
Fətəli xan Rusiyaya arxalanan Kartli - Kaxetiya çan II İraklinin 
Azərbaycan torpaqlanna yiyələnmək cəhdlərinin qarşısım almağa çalışırdı. 
1780-ci ildə 11 İrakli İbrahimxəlil xanla birlikdə Gəncə xanlığını ələ keçirərək 
öz aralarında bölmüşdülər. Bu zaman Fətəli xan II trakUdən canişinini 
Gəncədən geri çağırmağı, İbrahimxəlil xanla ittifaqdan əl çəkməyi, İrəvan xanlı 
162 

---

ğından pulla xərac tələb etmək istəyinə son qoyaraq Azərbaycanın işlərinə 
qarışmamağı qətiyyətlə tələb etmişdi. Şimal - Şərqi Azərbaycan torpaqlan ilə 
kifayətlənməyən Fətəli xan Şimal-Qərbi Azərbaycan torpaqlarını - Qarabağ və 
Gəncə xanlıqlarını. Qazax, Şəmşəddil və Borçalı sultanlıqlannı da öz dövlətinə 
birləşdirmək istəyirdi. Bu məqsədlə hətta 25 min döyüşçü də toplamışdı. Ancaq 
Qafqazdakı rus qoşunlarının komandanlığı onu bu addımdan çəkindirmişdi. 
Fətəli xan Rusiyanın himayəsinə keçərək bölgədə mövqeyini 
möhkəmləndirən Kartli çarı II İrakli ilə Qafqaz və Cənubi Azərbaycan 
məsələlərini həll etmək üçün 1788-ci ildə Kür çayının sahilində görüşmüşdü. 
Görüşün əsas müsbət nəticəsi Şəmşəddil sultanlığının Gəncə xanlığına qaytanl- 
ması barədə razılığın əldə edilməsi oldu. Görüş zamam qəflətən xəstələnən 
Fətəli xan Bakıya bacısı Xədicə Bikənin yamna qayıtdı. I789-cu ilin mart ayının 
22-də 54 yaşında vəfat edən Fətəli xan Bakıda Bibiheybət məscidinin həyətində 
dəfiı olunmuşdur. Həmin məscid XX əsrin 30-cu illərində yol çəkilişi bəhanəsi 
ilə partladılarkən Fətəli xanın başdaşı Azərbaycan Tarix muzeyinə verilmişdi. 
Mənbələrdə Fətəli xanın II İrakli tərəfindən zəhərləndiyi ehtimalına rast gəlinir. 
Çünki Fətəli xandan sonra onun yaratdığı dövlət birliyinin dağılması və Rusiya 
tərəfindən Şimali Azərbaycanın işğalı bu ölümün arxasında bir sui-qəsd 
cəhdinin dayandığını açıq-aydın göstərir. 
Fətəli xan dövrünə görə çox savadlı və geniş dünyagörüşə malik olub, 
türk, fars və rus dillərini dərindən bilirdi. Siyasi əleyhdarlanna qarşı amansız 
olub, çox ağıllı, mərdanə, şöhrətpərəst, yorulmaz və güclü xarakterə malik idi. 
Fətəli xan Azərbaycan tarixində böyük rol oynamış görkəmli şəxsiyyətlərdən 
biridir. Fətəli xanın ölümündən sonra Şimal-Şərqi Azərbaycan dövlət birliyi 
dağılmış və onu əvəz edən oğulları Əhməd xan və Şeyxəli xan yalnız Qubanı və 
Dərbəndi öz hakimiyyətləri altında saxlaya bilmişdilər. 
Qarabağ xanlığı 
Qarabağ xanlığının əsası 1748-ci ildə Cavanşir boyundan olan Pənahəli 
xan (1748-1763) tərəfindən qoyulmuşdu. Pənahəli xan vaxtilə Nadir şah 
tərəfindən Xorasana köçürülmüş, onun ölümündən sonra Vətənə geri dönən 
Cavanşir, Otuziki, Kəbirli və başqa elləri öz əvvəlki yurdlarında 
məskunlaşdırdı. Xanlıqda möhkəmləndirilmiş şəhər olmadığından Pənahəli xan 
1748-ci ildə ilk əvvəl Bayat qalasını tikdirdi. Ona düşmən mövqedə dayanan 
bəzi qüvvələr, xüsusilə Xəmsə xristian məlikləri Şəki hakimi Hacı Çələbiyə 
məktublar göndərərək onu Pənah xana qarşı savaşa çağırdılar. 1748- ci il Bayat 
savaşında Şəki və Şamaxı xanlıqlarının birləşmiş hərbi qüvvələri bir aylıq 
mühasirədən sonra Bayat qalasını ələ keçirə bilməyib geri çəkilməli oldular. 
Hacı Çələbi xan məğlubiyyətini kişi kimi boynuna alaraq demişdi: “Pənahəli bir 
xan idi, biz gəldik onunla dava elədik və bir iş də görə bilmədik. Biz indi onu 
şah edib qayıdınq.” Bayat qalasında böyük hərbi qüvvə saxlamaq mümkün 
olmadığından Pənahəli xan 1752-ci ildə Şahbulağı