döyüşçülərdən ibarət idi. Dövlətin sərhədlərini möhkəmləndirmək üçün
döyüşkən şahsevən tayfalarını Muğandan köçürüb, Şabranda və xanlığın sər-
hədboyu ərazilərində yerləşdirmişdi. Mənbələrdə həmin əhalinin qubalılar kimi
türk dilində danışması haqda məlumatlar vardır.
Fətəli xan Azərbaycan torpaqlanni birləşdirmək prossesinə Dərbənddən
başladı. 1759-cu ildə Dərbənd tabe edildi. 1767-ci ildə nigah diplomatiyası ilə
Bakı xanlığını da öz siyasi təsiri altına aldı. Bundan sonra Fətəli xan Qubanın,
Dərbəndin, Bakının və Salyanın hakimi adlandırılırdı. 1767- ci ildə Quba və
Şəki xanlıqlanmn qoşunlan Şamaxı xanlığını ələ keçirdilər və xanlığm ərazisi
Fətəli xan və şəkili Hüseynəli xan arasında bölüşdürüldü. 1768-ci ilin avqustun
17-də Fətəli xan 15 min döyüşçü ilə Yeni Şamaxıya hücum edərək Şamaxı
xanlığmm Şəkinin payına düşən bütün mahallanm Qubaya birləşdirdi. Həmin il
Cavad xanlığım da birləşdirməklə, Fətəli xan artıq
bütün Şimal-Şərqi
Azərbaycan torpaqlarının hökmdarı kimi çıxış etməyə başladı. O, Şamaxı
şəhərini birləşdirilmiş Azərbaycan torpaqlannm mərkəzinə çevirmək
istədiyindən bu şəhərin möhkəmləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirirdi. Çünki
Şamaxı şəhəri vaxtilə Şirvanşahlığın mərkəzi olmuşdu, Qarabağ, Şəki xanlıqlan
uğrunda mübarizə aparmaq və Azərbaycanın digər torpaqlarına irəliləmək üçün
mühüm siyasi strateji məntəqə idi. Fətəli xan Şamaxıda öz dayaqlanm
möhkəmlədirmək üçün buraya Dərbənddən əhali köçürmüşdü. Fətəli xan öz
hakimiyyətini Azərbaycanın cənubuna da yaymağa çalışırdı. O, 1784-cü ildə
Ərdəbil
və Meşkini tutsa da, Rusiyanın narazılığı ucbatından həmin şəhərləri
tərk edib getmişdi. Fətəli xan 1785-ci ildə Şəki xanlığını da özündən asılı
vəziyyətə salmışdı. Fətəli xan 1785-ci ildə Lənkəran hakimi Qara xanı özündən
asılı vəziyyətə salaraq, onunla birlikdə Qarabağ və Gilan xanlıqlanna yürüşlər
təşkil etmişdi.
1783-cü ildə Fətəli xamn Qarabağ xanlığına böyük yürüşü İbrahim
xanla onun müttəfiqi Kartli çan II İraklinin qoşunlan tərəfindən dəf edilmişdi.
Fətəli xamn 1759-cu ildən başlayaraq birləşdirmə siyasəti digər
xanlıqlann, habelə bölgədə marağı olan Rusiyanın, Dağıstan hakimlərinin və
digər qonşu dövlətlərin mənafeyinə toxunduğu üçün düşmənləri tez - tez ona
qarşı ittifaqlar yaradır və yürüşlər təşkil edirdilər. 1773-cü ildə Şəki,
Avar və
Qarabağın birləşmiş qüvvələri Fətəli xana qarşı yürüşə başlayaraq Şamaxım
tutdular. 1774-cü ildə Xudat yaxınlığında baş vermiş Gavduşan döyüşündə
Fətəli xan məğlubiyyətə uğrayaraq Salyana çəkildi. O, gizli yolla Dərbəndə
qayıdaraq şəhərin müdafiəsini təşkilinə başladı və kömək üçün Rusiyaya
müraciət etdi. 1775-ci ildə Dərbəndin mühasirəsinə son qoyuldu.
Fətəli xan Rusiyaya arxalanan Kartli - Kaxetiya çan II İraklinin
Azərbaycan torpaqlanna yiyələnmək cəhdlərinin qarşısım almağa çalışırdı.
1780-ci ildə 11 İrakli İbrahimxəlil xanla birlikdə Gəncə xanlığını ələ keçirərək
öz aralarında bölmüşdülər. Bu zaman Fətəli xan II trakUdən canişinini
Gəncədən geri çağırmağı, İbrahimxəlil xanla
ittifaqdan əl çəkməyi, İrəvan xanlı
162
ğından pulla xərac tələb etmək istəyinə son qoyaraq Azərbaycanın işlərinə
qarışmamağı qətiyyətlə tələb etmişdi. Şimal - Şərqi Azərbaycan torpaqlan ilə
kifayətlənməyən Fətəli xan Şimal-Qərbi Azərbaycan torpaqlarını - Qarabağ və
Gəncə xanlıqlarını. Qazax, Şəmşəddil və Borçalı sultanlıqlannı da öz dövlətinə
birləşdirmək istəyirdi. Bu məqsədlə hətta 25 min döyüşçü də toplamışdı. Ancaq
Qafqazdakı rus qoşunlarının komandanlığı onu bu addımdan çəkindirmişdi.
Fətəli xan Rusiyanın himayəsinə keçərək bölgədə mövqeyini
möhkəmləndirən Kartli çarı II İrakli ilə Qafqaz və Cənubi Azərbaycan
məsələlərini həll etmək üçün 1788-ci ildə Kür çayının sahilində görüşmüşdü.
Görüşün əsas müsbət nəticəsi Şəmşəddil sultanlığının Gəncə xanlığına qaytanl-
ması barədə razılığın əldə edilməsi oldu. Görüş
zamam qəflətən xəstələnən
Fətəli xan Bakıya bacısı Xədicə Bikənin yamna qayıtdı. I789-cu ilin mart ayının
22-də 54 yaşında vəfat edən Fətəli xan Bakıda Bibiheybət məscidinin həyətində
dəfiı olunmuşdur. Həmin məscid XX əsrin 30-cu illərində yol çəkilişi bəhanəsi
ilə partladılarkən Fətəli xanın başdaşı Azərbaycan Tarix muzeyinə verilmişdi.
Mənbələrdə Fətəli xanın II İrakli tərəfindən zəhərləndiyi ehtimalına rast gəlinir.
Çünki Fətəli xandan sonra onun yaratdığı dövlət birliyinin dağılması və Rusiya
tərəfindən Şimali Azərbaycanın işğalı bu ölümün arxasında bir sui-qəsd
cəhdinin dayandığını açıq-aydın göstərir.
Fətəli xan dövrünə görə çox savadlı və geniş dünyagörüşə malik olub,
türk, fars və rus dillərini dərindən bilirdi. Siyasi əleyhdarlanna qarşı amansız
olub, çox ağıllı, mərdanə, şöhrətpərəst, yorulmaz və güclü xarakterə malik idi.
Fətəli xan Azərbaycan tarixində böyük rol oynamış görkəmli şəxsiyyətlərdən
biridir. Fətəli xanın ölümündən sonra Şimal-Şərqi Azərbaycan dövlət birliyi
dağılmış və onu əvəz edən oğulları Əhməd xan və Şeyxəli xan yalnız Qubanı və
Dərbəndi öz hakimiyyətləri altında saxlaya bilmişdilər.
Qarabağ xanlığı
Qarabağ xanlığının əsası 1748-ci ildə Cavanşir boyundan olan Pənahəli
xan (1748-1763) tərəfindən qoyulmuşdu. Pənahəli xan vaxtilə Nadir şah
tərəfindən Xorasana köçürülmüş, onun ölümündən
sonra Vətənə geri dönən
Cavanşir, Otuziki, Kəbirli və başqa elləri öz əvvəlki yurdlarında
məskunlaşdırdı. Xanlıqda möhkəmləndirilmiş şəhər olmadığından Pənahəli xan
1748-ci ildə ilk əvvəl Bayat qalasını tikdirdi. Ona düşmən mövqedə dayanan
bəzi qüvvələr, xüsusilə Xəmsə xristian məlikləri Şəki hakimi Hacı Çələbiyə
məktublar göndərərək onu Pənah xana qarşı savaşa çağırdılar. 1748- ci il Bayat
savaşında Şəki və Şamaxı xanlıqlarının birləşmiş hərbi qüvvələri bir aylıq
mühasirədən sonra Bayat qalasını ələ keçirə bilməyib geri çəkilməli oldular.
Hacı Çələbi xan məğlubiyyətini kişi kimi boynuna alaraq demişdi: “Pənahəli bir
xan idi, biz gəldik onunla dava elədik və bir iş də görə bilmədik. Biz indi onu
şah edib qayıdınq.” Bayat qalasında böyük
hərbi qüvvə saxlamaq mümkün
olmadığından Pənahəli xan 1752-ci ildə Şahbulağı
Dostları ilə paylaş: