Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

§ 13. Qazan xanın islahatları 
Hülakü hökmdarı Qazan xanın adı tariximizdə böyük islahatçı kimi 
qalmışdır. Qazan xan hakimiyyətdə olduğu qısa vaxt ərzində (1295-1304) 
dövlət idarəetmə sisteminin və cəmiyyət həyatının demək olar ki, bütün 
sahələrində islahatlar keçirmişdi. 
Qazan xan hakimiyyətə gələn kimi ilk olaraq dini islahat keçirtdi və 
1295-ci ildə əyanları və ordusu ilə birlikdə İslam dinini qəbul etdi. O, öz türk 
adma müsəlman adı da əlavə edərək Mahmud oldu. İslam beşinci ulusun - 
Hülakülərin rəsmi dövlət dininə çevrildi. Bu, Qazan xan tərəfindən atılmış çox 
ağıllı bir addım idi, çünki Hülakü dövlətinin ərazisində yaşayan əhalinin 
əksəriyyəti müsəlman idi. Ondan qabaqkı Hülakü hökmdarlan (elxanlan) ölkədə 
yaşayan xristianlara, bütlərə və şamançılığa inanan monqollara daha çox qayğı 
və diqqət göstərirdilər. Halbuki onlann sayı çox az idi. Avropa dövlətləri və 
Roma papası Hülakü və Abaqa xanın “xristianlara bu qayğıkeş münasibətindən 
xəbərdar idilər, ona görə də Hülakü hökmdarlarını xristianlığı rəsmi dövlət dini 
kimi qəbul etməyə və Misirə qarşı xaç yürüşlərində iştirak etməyə çağırırdılar.” 
Xristian dünyası monqolların əli ilə müsəlmanları tamamilə məhv etmək 
niyyətini heç gizlətmirdi. Xristian din xadimlərindən ən murdarı yepiskop 
Vinçester demişdi: “Gərək imkan verək, bu köpəklər bir - birini udsunlar və 
büsbütün yoxa çıxsınlar. O vaxta qədər ki, biz onların dağılmış yurdları üzərində 
müqəddəs kilsənin özülünü qoyaq. Bax, o zaman bütün dünyanın bir çobanı və 
bir sürüsü olacaqdır.” Qazan xan dini islahat keçirməklə, xristian dövlətlərinin 
bütün məkrli niyyətlərinin 
103 

---

qarşısını aldı. Qazan xanın göstərişi ilə bütün bütpərəst məbədləri, hətta atasının 
tikdirdiyi məbədlər, habelə kilsə və sinaqoqlar sökülüb yerində məscidlər 
tikilirdi. Maraqlıdır ki, Qazan xan müsəlmanlıqda olan məzhəb ayrılığına fikir 
verməyərək imam Hüseynin məzarı ətrafına ağaclar əkdirmiş, buraya hətta su 
arxı çəkdirmiş, eyni zamanda şəfii və hənəfi mədrəsələri üçün gərəkən əşyaların 
alınmasını təmin etmişdi. Qazan xan türk xalq inancına sahib olan dərviş və 
qələndərlərə də hörmətlə yanaşırdı. O, dini islahat keçirməklə hakim zümrə ilə 
çoxluqda olan müsəlman əhalisi arasındakı ayrı - seçkiliyi aradan qaldırmağa, 
yerli əyanlar və din xadimləri ilə yaxınlaşmağa çalışmışdı. 
Qazan xan və onun baş vəziri Fəzlullah Rəşidəddin dövlətin iqtisadi 
siyasətini dəyişdirmək üçün ardıcıl islahatlar keçirmişdilər. İslahatlann ideoloqu 
Rəşidəddin, hətta sonrakı dövrlər üçün də böyük əhəmiyyət daşıyan yeni 
iqtisadi konsepsiyanın məzmununu oğlu Şihabəddinə məktubunda belə izah 
etmişdi: *‘hər hansı bir dövlətin mədaxil xəzinəsi rəiyyət özüdür, onun halal 
zəhməti və çalışğanhğıdır. Rəiyyət soyulub var - yoxdan çıxa- nlarsa, 
hökmdarlara heç bir qazanc qalmaz və işin kökünə baxsan, hər bir səltənətin 
özülü ədalətdir, çünki... dövləti ordu qazanır, dövlətin ordudan başqa gəlir ağacı 
yoxdur, ordunu isə vergi (mal) hesabına saxlamaq olar - ver- gisiz qoşun 
yoxdur, vergi isə rəiyyətdən alınu*, rəiyyətdən başqa vergi verən yoxdur, 
rəiyyəti isə ədalət hesabına saxlamaq olar; deməli, ədalət yoxdursa, rəiyyət də 
yoxdur”. 
Qazan xan və onun baş vəziri Rəşidəddin yeni “ədalətli” iqtisadi 
siyasətin dayağı olacaq rəiyyət, sənətkar və tacirlər zümrəsinə arxalanmağın 
tərəfdarı kimi çıxış edirdilər. 
Qazan xanın 1303-cü ildə verdiyi hərbi iqta torpaqları haqqında qanun 
onun islahatları içərisində xüsusi yer tutur. Bu qanuna əsasən dövlətə hərbi 
xidmət göstərən döyüşçülərə iqta torpaqları paylanırdı. Bu torpaqdan gələn gəlir 
döyüşçünün dövlət xəzinəsindən aldığı məvacibi əvəz edirdi və iqta alan 
döyüşçü kiçik torpaq sahibinə çevrilirdi. İqta torpağı üzərindəki əkin sahələri, 
təsərrüfatlar və tikililər də iqtadarın sahibliyinə verilirdi. İqta alan döyüşçüyə 
orada yaşayan kəndlilərdən dövlətin xeyrinə yığılan bütün vergiləri toplamaq 
hüququ verilirdi. İqta sahibi həmin torpağı bütün oğullarına deyil, hərbi 
xidmətdə onu əvəz edəcək oğluna irsən ötürə bilərdi. İqta torpağında yaşayan 
rəiyyətlər də iqtadarm sahibliyinə keçirdi və bu torpaqlardan başqa yerlərə 
qaçan rəiyyətlər 30 ildən çox vaxt keçməmişdisə, məcburi qaydada geri 
qaytarılmalı idi. İqtadar torpağın becərilməsinə qayğı göstərməyib, rəiyyətlə 
əsir və ya qul kimi rəftar edərdisə, həmin torpaq geri alınmalı idi. Döyüşçü iqta 
torpağım sata və başqasına bağışlaya bilməzdi. Əks halda onu ölüm cəzası 
gözləyirdi. 
Qazan xanın ardıcıl şəkildə həyata keçirdiyi islahatlardan biri də vergi 
sisteminin yenidən qurulmasını nəzərdə tuturdu. 1303-cü il qanununa əsasən 
keçirilən vergi islahatına görə rəiyyətdən vergilər yalnız müəyyən 
104 

---

olunmuş vaxtlarda yığıla bilərdi. Taxıl vergisi ildə iki dəfə: yazda (21 mart - 11 
aprel) və payızda (22 sentyabr - 12 oktyabr) yığılmalı idi. Ölkə üzrə vergi 
ödəyəcək əhalinin siyahısı tutuldu, vergilərin növləri, miqdarı və ödənilmə vaxtı 
dəqiq müəyyən olundu. Hər bir kənddə və məntəqədə əhalinin ödəməli olduğu 
vergilərin miqdarının yazıldığı lövhələr qoyuldu. Dövlət torpaqlarından yığılan 
xərac vergisi məhsulun 60%-ni, xüsusi sahibkar torpaqlannda isə məhsulun 
10%-ni təşkil etməli idi. Əsas dəyişikliklərdən biri isə vergi yığılması işinin 
mərkəzi divana tapşırılması oldu. Bununla Qazan xan vilayət hakimlərinin vergi 
yığılması işinə müdaxiləsinin qarşısım almağa və bu sahədə məmur 
özbaşınalığını azaltmağa çalışırdı. İslahata əsasən vergi yığılması işinin iltizama 
(icarəyə) verilməsi ləğv edilməsə də, bu sahədə qayda - qanun yaradıldı. Bundan 
sonra vergi yığımı etibarlı və dürüst adamlara iltizama verilirdi və iltizam 
müddəti üç ildən çox ola bilməzdi. 
Azərbaycanda Hülakülər dövründə yarğu və qəza - şəriət adlanan iki cür 
məhkəmə fəaliyyət göstərirdi. Məhkəmələrin tabe olduğu qazı əl-qüzzat (qazılar 
qazısı) və yarğu məhkəməsinin başçısı olan yarğu əmiri dövlət başçısı elxan 
tərəfindən təyin olunurdu. Yarğu məhkəmələri Çingiz xanın “Böyük Yasa” 
adlanan Qanunnaməsi əsasında fəaliyyət göstərirdi. Həmin məhkəmələr orduda, 
monqolların öz aralarında və monqollarla yerli türk - müsəlman əhalisi arasında 
mübahisələrə və şikayətlərə baxırdı. Şəriət məhkəmələrinin fəaliyyəti isə islam 
dininin ehkamlarına və şəriət normalanna əsaslanırdı. Quranın və şəriətin 
tələbinə uyğun gəlməyən bütün işlər haram hesab olunurdu. Buna əməl 
etməyənlər cəzalandırılırdılar. Şəriət məhkəmələrinə qazı əl-qüzzat başçılıq 
edirdi. Hülakü hökmdarı Keyxatu xana qədər sarayda qazı əl-qüzzat vəzifəsi yox 
idi. Bu vəzifəni ilk dəfə o, təsis etmişdi. Qazan xana qədər yerli türk - müsəlman 
əhalisi öz dini adət - ənənəsinə sadiq qalaraq bütün məhkəmə və mühakimə 
işlərini şəriət qanunlan əsasında həll etməyə cəhd göstərirdi. Yarğu və şəriət 
məhkəmələri arasında gedən mübarizə ikincinin xeyrinə qurtardı. Bunun əsas 
səbəbi Qazan xanın islam dinini qəbul edərək məhkəmə islahatı keçirməsi oldu. 
Bu islahat ilə yarğunun nüfuzu xeyli sarsıldı və onun rolu şəriət məhkəmələri ilə 
müqayisədə çox zəiflədi. Qazan xan məhkəmə islahatı keçirməyə başlayanda, 
Hülakülər dövlətinin məhkəmə sistemində çoxlu qanunsuzluq, özbaşınalıq və 
rüşvətxorluq hökm sürürdü. Ən dəhşətlisi onda idi ki, məhkəmələrdə saxta 
sənədlərin tərtib olunması və yalançı şahidlərdən istifadə edilməsi adi hala 
çevrilmişdi. Torpaq mülkiyyəti ilə bağlı çoxlu mübahisəli hal yaranmışdı. Ən 
təəccüblüsü isə mənfəətli iş olduğu üçün qazı vəzifəsinin icarəyə verilməsi idi. 
F.Rəşidəddinin sözləri ilə deyilsə “islam hökmdan” Qazan xan məhkəmə 
islahatını 1300-cü ildə həyata keçirmişdi. İslahatın əsas məqsədi məhkə- 
mələrdəki özbaşınalıqları və qammsuzluqları aradan qaldırmaqdan ibarət idi. 
Qazan xan ilk növbədə dövlətin bütün ədliyyə işlərinə nəzarət etməli olan baş 
qazını, habelə vilayət və iri şəhərlərin qazılannı təyin etdi. Fərmana görə, qazılar 
ən ləyaqətli şəxslərin içərisindən seçilməli və onlar şəriət qay 
105 

---

dalarını dərindən bilməli idilər. Məhkəmə işlərinə başçılıq edən qazılar bütün 
vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad olunurdular. Qazan xan rüşvətxorluğun 
qarşısını almaq üçün qazılann ehtiyaclarına uyğun vəsaitin xəzinədən 
ödənilməsinə sərəncam vermişdi. Eyni zamanda şəhər və kənd qazılarının dəqiq 
səlahiyyətləri və məhkəmə işlərinin aparılması üçün vətəndaşlardan tələb 
olunan rüsumların dəqiq miqdarı müəyyən edilmişdi. Qazılar şəriət qanunlarına 
ciddi əməl etmələri haqqında yazılı iltizam verməyə borclu idilər. Yüksək 
vəzifəli dövlət məmurlarına isə qazıların işlərinə müdaxilə etmək, verəcəkləri 
qərarlara təsir göstərmək qəti şəkildə qadağan olunmuşdu. İslahata görə 30 ildən 
cox tarixə malik məhkəmə iddiaları qanunsuz elan olunurdu. Bu o demək idi ki. 
30 il ərzində haaqında hec bir iddia qaldırılmayan mülkiyyət (torpaq, əmlak və 
s.)
səksiz və qanuni hesab olunurdu. Torpaq alqı-satqısmda fırıldaqçılığın 
qarşısını almaq üçün bundan sonra torpaq satan şəxs məhkəmədə mülkün ona 
məxsusluğunu sənədlər və şahidlərin iştirakı ilə sübuta yetirməli və bu haqda 
qazıdan yazılı qəbz almalı idi. F.Rəşidəddin yazırdı ki, Qazan xan qazılara qeyri 
- qanuni şəkildə qəbalələr (mülk sənədləri) yazmağı qəti qadağan etmişdi. 
Məhkəmə islahatının ən mühüm cəhətlərindən biri torpaq mülkiyyəti 
hüququnun tənzimlənməsi məsələsinin əsas yer tutmasıdır. Məhkəmə 
qərarlarının böyük hissəsi (təxminən üçdə ikisi) torpaq məsələlərinin həllinə 
həsr olunmuşdu. 
Qeyd edək ki, məhkəmə qərarlarının düzgün verilməsini təmin etmək 
üçün verilən qərarlar və onların verilmə vaxtı xüsusi dəftərlərdə dəqiqliklə 
qeydə alınırdı. Həmin dəftərlərdə qeydiyyatı aparan və bu işdən məsul olan 
şəxslərin bilərəkdən və ya bilməyərəkdən təhriflərə yol verməsi cinayət hesab 
olunur və ölüm hökmü ilə cəzalandırılırdı. Bütün bu qərarlara aydınlıq gətirən 
Qazan xanın fərmanlanndan birində qeyd olunurdu ki, “vilayət qazıları bilsinlər 
ki, bizim bütün fikirlərimiz insanlar arasında ədalətsizliyə, zorakılığa, zülmə və 
əsassız iddialara qarşı yönəlmişdir. Qoy dünya və insanlar ruhən sakit 
yaşasınlar, ədalətin nişanələri bütün seçilmiş insanlara və sadə xalqa, uzaqlara 
və yaxınlara çatsın və onları ağuşuna alsın, insan cəmiyyətində narazılıqlar və 
mübahisələr aradan qalxsın, haqq onun sahibinə məxsus olsun, yalanın, hiylənin 
və zorakılığın qapısı birdəfəlik bağlansın”. 
Qazan xan ictimai asayişi təmin etmək üçün çox ciddi addımlar atmış, 
şəhərlərdə mübahisə və dava - dalaşın baş verməsinin əsas səbəbi hesab etdiyi 
şərab içilməsin! qəti qadağan etmişdi. Rəşidəddinə görə bu qadağa fərmanından 
sonra şəhərlərin küçə və bazarlarında nə bir sərxoşa, nə də nalayiq hərəkət edən 
bir nəfərə də rast gəlmək olmurdu. Nəticədə dava - dalaş və mübahisələrə son 
qoyuldu. 
Beləliklə, Qazan xanın məhkəmə islahatının tam şəkildə həyata 
keçirilməməsi haqqında tarixşünaslığımızda olan fikirlər heç bir sənədlə təsdiq 
olunmur. 
Qazan xanın 2 il ərzində həyata keçirdiyi rabitə islahatı ilə dövlətin 
vahid rabitə sistemi yaradıldı. Ölkənin əsas yollarında hər üç fərsəxdən (20 -