tüfəngçilər
alayının yaradılmasına
başlandı. Nizami tüfəngçilər alayı əsasən şəhər
əhalisinin aşağı təbəqələrindən toplanırdı. Piyada qoşun növü olan tüfəngçilər
alayında 20 min əsgər var idi və onlar başlarına 12 zolaqlı şiş papaq qoyurdular.
Sıravi əsgərin illik məvacibi 7 - 1 2 tümən idi.
I
Şah Abbasın hərbi islahatlarında
şah qvardiyası
vəzifəsini yerinə
yetirməli olan
qulamlar korpusunun
yaradılması əsas yer tuturdu. Qafqaz
mənşəli xristian xalqlardan yığılan kiçik oğlan uşaqları ilk növbədə müsəl-
manlaşdınlır və sarayda şahın xüsusi nəzarəti altında şiəlik və şaha sədaqət
ruhunda tərbiyə olunub yetişdirilirdi. Onlara
Azərbaycan türk dili
öyrədilirdi.
I
Şah Abbas qulamlarla
türk dilində
danışırdı. Qullar ağasının rəhbərlik etdiyi və
sayı 12 min nəfər olan
qulamlar korpusu
şahın, sarayın, mühüm dövlət
obyektlərinin mühafizəsini həyata keçirirdi. Qulamların əsas silahları tüfəng, ox,
kaman və qılıncdan ibarət idi. Şah Abbas qulamları
“özünün süvari
yeniçəriləri”
adlandırmışdı. Şah Abbas ona sədaqətlə qulluq edən və yaxşı
xidmət göstərən qulamları yüksək hərbi və mülki vəzifələrə də təyin edirdi.
XVI əsrdə Səfəvilərin apardığı müharibələrdə toplardan da istifadə
olunurdu. Ancaq Şah Abbas Səfəvi dövlətinin tarixində ilk dəfə
mərkəzləşdirilmiş artilleriya korpusu yaradılmasına xüsusi diqqət yetirirdi.
Artilleriya
130
(topçu) alayı daha çox şəhər sənətkarlarının içərisindən toplanırdı və bu alaya
topçubaşı rəhbərlik edirdi. Şah Abbasın dövründə 500 topa 12 min topçu xidmət
göstərirdi. Toplardan daha çox qalalann müdafiəsi işində istifadə olunurdu.
Çünki Səfəvi toplan Avropa toplanndan və Osmanlı toplarından fərqli olaraq
çox ağır olub, manevretmə qabiliyyəti aşağı idi.
I Şah Abbas qorçu dəstələrini də yenidən təşkil etdi. Sayı 12 minə çatan
qorçu dəstəsi tayfa mənsubiyyəti prinsipi əsasında yaradılır və bu dəstəyə
qorçubaşı rəhbərlik edirdi. İndi qorçu dəstəsi mənsub olduğu tayfanın başçısı ilə
yanaşı, baş komandana da tabe edilmişdi. Qorçular dövlət xəzinəsindən ildə bir
dəfə məvacib alırdılar. I Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə daimi - nizami və
qeyri - nizami qoşun birləşmələrinin tərkibində ümumilikdə 116 min nəfər
hərbçi (60 min nəfərdən çox qızılbaş qoşunu, 20 min nəfər tüfəngçilər, 12 min
nəfər şah qulamlan, 12 min nəfər qorçu, bir neçə xüsusi təyinatlı hərbi dəstə) var
idi.
I Şah Abbas maliyə - vergi sistemində də islahatlar keçirdi. 1590-cı ildə
dövlətin maliyə idarəsinin rəhbəri təyin edilən Hətəm bəy Ordubadi şahın
tapşırığı ilə maliyə sistemini kökündən yoxladı və 1591-ci ildə dövlətin mədaxil
və məxaricinə dair cədvəllər hazırladı. Bu iş 1597 - 1602-ci illərdə Hətəm bəyi
əvəz etmiş Ağamirzə Əli tərəfindən başa çatdınldı. «Dəstür-ül əməl» adlanan bu
cədvəllər maliyə sahəsində saray dəftərxanası üçün Əsas qanun və qayda rolunu
oynayırdı.
I Şah Abbas əhalinin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün vergi yükünü
imkan daxilində azaltmağa çalışırdı. Məsələn, Xorasan və İsfahan şəhərinin
əhalisinə vergi güzəştləri edilmiş, Ordubad və Dərbənd şəhərlərini dövlətə
vergilərdən azad etmişdi. Azərbaycanın müharibə nəticəsində böyük dağıntılara
uğramış cənub hissəsində savaş bölgəsində yaşayan əhalini iki il müddətinə
torpaq vergisindən və dövlət rüsumlarından azad etmişdi. Şah Abbas 1615-ci
ildə əvvəllər əhalidən yığılan və məmurların saxlanmasına sərf olunan əlavə
rüsumları ləğv etdi. Bu çox böyük güzəşt idi. Çünki həmin rüsumların ümumi
illik həcmi 30 min tümənə bərabər idi. 1 Şah Abbasın dövründə dövlətin
maliyyə vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün yüksək vəzifələrə təyin olunan
məmurlardan “peşkəş” adlanan xüsusi vergi tələb olunurdu. Vergi
toplanmasının iltizama verilməsi əhalinin vəziyyətini ağırlaşdırdığı üçün
iltizamçılar üzərində nəzarət gücləndirilmişdi.
Səfəvi hökmdan 1 Şah Abbasın islahatlan nəticəsində Azərbaycan
dövləti nəinki əvvəlki qüdrətini bərpa etdi, hətta daha da gücləndi. Qızılbaş
əyanlarının özbaşınalığına son qoyulması, yerlərdə ayrı-ayrı “sülalə
hakimlərinin” aradan qaldırılması və I Şah Abbas tərəfindən demək olar ki,
ölkənin yenidən “fəth edilməsi” nəticəsində mərkəzi hakimiyyət
möhkəmləndirildi və tam siyasi sabitlik bərqərar oldu. Dövlətin əsas dayağı
olan daimi nizami ordu yaradıldı, ölkəmizin müdafiə qabilliyyəti gücləndirildi.
I Şah Abbasın tədbirləri nəticəsində qızılbaş əyanları dövlətə sədaqətli qulluq
yolu tutduqlarından həm mərkəzi (saray), həm də yerli idarəetmə sistemində
qızılbaş
131
türk əyanları öz əvvəlki üstün mövqelərini qoruyub saxladılar.
İslahatlar ölkənin iqtisadi inkişafına da təkan verdi. Artıq dövlətimizin
iqtisadi və hərbi - siyasi qüdrəti itirilmiş torpaqlann geri qaytarılması üçün
yetərli idi.
I Şah Abbasın xarici siyasəti
I Şah Abbas hakimiyyətə gələndə Səfəvi imperatorluğu özünün ən ağır
günlərini yaşayırdı. Azərbaycanın böyük hissəsi osmanlılar tərəfindən
tutulmuşdu. Vaxtilə Hörmüzü ələ keçirmiş portuqallar İran körfəzində ağalıq
edərək dövlətimizin Hind okeanına çıxışını tamamilə bağlamışdılar. 1587 -
1590-cı il hərbi əməliyyatlan nəticəsində özbəklər münbit torpaqlara malik olub,
ən mühüm strateji əhəmiyyət daşıyan Xorasanı işğal etmişdilər. I Şah Abbasın
xarici siyasətinin əsas məqsədi məhz itirilmiş torpaqları impera- torluğun
tərkibinə qaytarmaqdan ibarət idi. I Şah Abbas 1598-ci ildə hərbi islahatı başa
çatdıran kimi Xorasan yürüşünə başladı. 1602-ci ilədək davam edən hərbi
əməliyyatlar nəticəsində Səfəvilər Xorasan vilayətində öz əvvəlki
hakimiyyətlərini bərpa etdilər.
I Şah Abbas 1590-cı il İstanbul müqaviləsini Osmanlı dövləti ilə vaxt
qazanmaq üçün bağlamışdı. Bu müqavilə ilə Azərbaycan torpaqlanmn böyük
hissəsi itirilmiş və Səfəvilər öhdəlik götürmüşdülər ki, ölkə əhalisi içərisində
məzhəb ayrılığına görə heç kim incidilməyəcək və ilk üç Xəlifəyə qarşı heç bir
küfrə yol verilməyəcəkdir.
I Şah Abbas itirilmiş torpaqlarımızı geri qaytarmaq üçün Osmanlı ilə
müharibəyə 1603-cü ildə başladı. Bu müharibə fasilələrlə 1639-cu ilədək davam
etmişdir. Müharibənin gedişində 1603-cü ildən 1607-ci ilədək uğurlu
əməliyyatlar nəticəsində bütün Azərbaycan torpaqları və Şərqi Gürcüstan
Osmanlıdan geri alındı. Belə ki, 1603-cü ildə Təbriz və Naxçıvan, 1604-cü ildə
İrəvan şəhəri, 1605-ci ildə Şirvanın bir hissəsi, 1606-cı ildə Gəncə, Qarabağ və
Şərqi Gürcüstan, 1607-ci ildə Şamaxı, Bakı və Dərbənd də daxil olmaqla
Şirvanın qalan hissəsi Osmanlı qoşunlarından azad edildi. Müharibənin
gedişində ilk sülh müqaviləsi 1612-ci ildə İstanbulda Osmanlı Sultanı I
Əhmədin sarayında bağlandı. Sultan I Şah Abbasın 1555-ci il Amasya sülhünün
şərtlərinin bərpa edilməsi haqqında təklifini qəbul etdi. Bununla da Azərbaycan
torpaqlarının və Şərqi Gürcüstanın dövlətimizin tərkibinə qaytarılması təsdiq
olundu. İstanbul müqaviləsinə daxil edilən əlavə şərtə görə rusların Qafqazda
möhkəmlənmək üçün tikdiyi Terek qalasının dağıdılması haqqında Sultan
göstəriş verərdisə, Səfəvilər buna mane olmamalı idilər. 1612-ci il İstanbul
müqaviləsinin şərtləri ilə bağlı ilkin razılaşma Sərabda əldə edildiyindən
tariximizdə bu müqavilə “Sərab” sülhü kimi qalmışdır. Bu sülh müqaviləsindən
sonra da hərbi əməliyyatlar davam etmişdir. 1618-ci ildə bağlanmış Mərənd
sülhü ilə tərəflər əvvəlki razılaşmanı bir daha təsdiq edərək, iki dövlət arasında
sərhədlərin dəqiq müəyyən olunması haqqında razılığa gəldilər. Osmanlı ilə
müharibə Şah Abbasdan sonra taxta çıxan I Şah
132
Səfinin dövründə (1629 - 1642) də davam etdirildi. Nəhayət, 1639-cu il mayın
18-də müharibəyə yekun vuran Qəsri - Şirin müqaviləsi bağlandı. Müqavilə 27
maddədən ibarət olub, 40 il müddətinə nəzərdə tutulmuşdu. Tərəflər 1612-ci il
“Sərab” andlaşmasınm şərtlərini bir daha təsdiq etdilər . Bu müqavilə ilə
Səfəvilər Bağdad daxil olmaqla Ərəb traqımn itirilməsi ilə razılaşdılar və üstəlik
Van, Qars, Axıska Osmanlının tərkibində qalırdı.
I Şah Abbasın xarici siyasətində ən mühüm məsələlərdən biri də İran
körfəzində Portuqaliyanın ağalığına son qoymaqdan ibarət idi. Hörmüz limanı
körfəzdə üç mühüm strateji məntəqədən biri olub sahibinə İran körfəzi vasitəsilə
Hind okeam və Qırmızı dənizə çıxışı təmin etmək və beləliklə, Cənub-Şərqi
Asiya ticarətinə nəzarət etmək imkam verirdi. I Şah Abbasın portuqallara qarşı
mübarizədə İspaniyadan kömək almaq cəhdləri uğur qazanmadığından o,
bölgədə portuqal və hollandlann əsas rəqibi olan İngiltərənin ^*Ost - Hind”
şirkəti ilə 1621-ci ildə müqavilə bağladı. Müqaviləyə görə şirkətin donanması
Hörmüzün geri alınmasında Səfəvilərə yardım göstərməli, əvəzində Hörmüzdə
əldə olunacaq gömrük rüsumu Səfəvi və İngiltərə dövlətləri arasında yan
bölünməli və həmin limana gətirilən ingilis mallarından heç bir gömrük rüsumu
alınmamalı idi.l622-ci ildə ingilislərin köməyi ilə körfəzin əsas məntəqələri olan
Hörmüz və Kiş adalan portuqallardan geri alındı. I Şah Abbas qələbə münasibəti
ilə “Ost - Hind” şirkətinə ticarət imtiyazları ilə bərabər Bəndər Abbas limanmda
iki ticarət faktoriyası yaratmağa icazə verdi. Ancaq ingilislər burada bina tikə
bilməzdilər. I Şah Abbas İran körfəzində İngiltərənin nüfuzunun güclənməsinin
qarşısını almaq üçün Hollandiya və Portuqaliya ilə də müqavilələr bağladı.
1623-cü il noyabrın 21-də Hollandiya ilə bağlanan müqavilə ilə bu ölkənin
tacirlərinə sərbəst ticarət hüquq verilmişdi. 1625-ci il müqaviləsi ilə portuqallar
müəyyən ticarət imtiyazı əvəzində, körfəzdəki bütün keçmiş müstəmləkələrinin
dövlətimizə məxsusluğunu təsdiq etdilər.
Dostları ilə paylaş: |