Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19


§1. Psixoloji todqiqatlann metodoloji əsaslan



Yüklə 4,29 Mb.
səhifə7/38
tarix03.02.2017
ölçüsü4,29 Mb.
#7446
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   38
§1. Psixoloji todqiqatlann metodoloji əsaslan
Psixoloji tədqiqatın metodları dedikdə, bu clmin öz predmetini, mövzusunu todqiq etmək üçün istifado etdiyi yol və vasitəlorin məcmusu nozordo tutulur. Hor bir elm sahosindo olduğu kimi, psi­xologiyanin da todqiqat metodları onun mctodologiyasi ilo bağlıdır.

Metodologiya nodir? Miiasir elmdo metodologiya termin-i üç monada işlənilir. Bunlar aşağıdakılardan ibarotdir:

1. Ümumi metodologiya; 2. Xiisusi metodologiya; 3. Metodo­logiya - konkret metodik priyomlarm mocmusu kimi.

I. Ümumi metodologiya dedikdə tədqiqatcının istinad etdiyi


iimumi folsofi yanaşma, iimumi idrak iisulu nozordo tutulur. Sovet
psixologiyasimn mctodoloji osasim dialcktik vo tarixi materiali/-
min prinsip vo müddoaları təşkil edirdi.

II. Xiisusi metodologiya dedikdo miivafiq elm sahosindo, bizim

102 misahmizda, psixologiyada totbiq olunan metodoloji prinsiplorin mocmusu nozordo tutulur.

Elmin prinsiplori elmin metodoloji osaslanni ifado edir. Klas-sik psixologiyanin prinsiplorindon forqli olaraq sovet psixologiya­sinda yeni prinsiplori - determinizm priıısipi. şüur vo foaliyyo­tin vəhdəti prinsipi. psixikanm fəaliyyətdə inkişafı prinsipi for-mulo cdilmişdi. Bu prinsiplər sonraki illordo miixtolif istiqamotlor-do totbiq olunmuş, daha da dəqiqləşmiş vo sözün osl monasmda so-moroli todqiqat strategiyasma çcvrilmişdir. Psixologiyada bunlarla yanaşı bir sira miihiim prinsiplor do işlənilmişdir ki, onlann icori­sindo sistemliiik prinsipi diqqoti daha çox colb edir.

Determinizm (latinca determunase - miioyyon etmok demok­dir) ictimai vo tobii hadisolorin sobobi haqqinda tolimdir. Determi­nizm prinsipino goro psixoloji hadisolor maddi hoyat vasitolori, is­tehsal üsulunun inkişaf qanunlan ilo, ictimai miinasibotlorlo, sosial hoyat torzi ilo miioyyon olunur vo onlann dəyişilməsi ilo do doyi-şilir. Beləliklə do homin prinsip psixoloji hadisolorin mənşoyini, onlann yaranmasini şərtləndirən amillorin, başlıca inkişaf qanuna-uyğunluqlarının tohlil edilmosini nozordo tutur.

idealist psixologiya determinizm prinsipini ya tamamilo inkar edir, ya da idealist mahiyyot daşıyan, obyektiv sobobiyyoti inkar edon indetenninist, ya da mexaniki determinizm konsepsiyalan iro-li sürür. XX yüzillikdə təbiətşünaslığın oldo etdiyi nailliyyotlor ba-xımından belo konsepsiyalar tamamilo əsassız körünür. Onlar insa-m oslindo maşın kimi tosvir cdir, psixi hoyati mexaniki qanunlar osasinda aydınlaşdırırlar. Belo determinizmo xotti detenninizm de-yilir.

Xotti determinizmo goro cavab horokoti bilavasito xarici so-boblo miioyyon olunur. Bu mexaniki prinsip özünün parlaq ifadosi-ni klassik biheviorizmdə tapmışdır. «Stimul - reaksiya» formulun-da stimul (S) həmişə səbəb, reaksiya (R) iso homişə noticodir. No-inki insamn, hotta hcyvanin belo davranışını bu prinsipo goro doqiq tosvir etmok miimkiin deyildir.

Misal göstərək: tutaq ki, meşədə ovçu güllə atmışdır. Bu za­man otrafdakı heyvanlar песо hərəkət edərlər? Biheviorist bu sua-la təxminən belo cavab verəcokdir: heyvanlar qaçacaqlar, halbuki çox vaxt bclə olmur. Yaralanmış vo ya yenico balalamış heyvan adətən başqa ciir hərəkət edir. ъф

Başqa bir misala müraciət edək. İki adam təsəvvür edin. Onlar-

103 dan biri üçiin «kitab», digəri üçün isə «büllur qab» və ya qızıl şey-lər dünyada ən qiymətli sorvətdir. Tutaq ki, mon Nizaminin nofis şəkildə çap olunmuş «Sirlər xəzinəsi» kitabını almışam və sevindi-yimdən az qalıram ki, uçam, hər ikisi mənim kefımin saz olduğunu görüb onun səbəbi ilə maraqlanırlar. Mon qürur hissi ilə deyirəm ki, Nizaminin «Sirlor xəzinosi» kitabını çotinliklo əldə etmişəm; görəsən, onlann hər ikisi monim sevincimə eyni dərəcədə şərik ola bilorlərmi?

Əlbottə, yox. Çünki onlann sərvət meylləri başqa-başqadır. Deməli, S - R formulu ilo bunu izah etmək mümkün deyildir. Xot­ti determinizm insamn psixi həyatının qanunlarını elmi şokildə ay-dınlaşdınnaq imkanı vennir. Çünki bu halda eyni bir stimulun hor bir kəsin sərvət meyli, dünyagörüşü, inamı, oqidosi ilo şərtlənən şəxsi linzadan песо sınıb keçəcəyini nozoro almirlar.

Sovet psixoloqlannin todqiqatlan osasli surotdo göstərdi ki, xa­rici alomin insana göstərdiyi tosirlor birbaşa deyil, vasitoli xarakter daşıyır: xarici alomdon olan tosirlor insamn daxili alomindo oks olunduqdan sonra bu vo ya digor efi'ekti verir. Bu qanunauyğunlu-ğu yuxarıdakı misalla izah edok: haqqinda danışdığımız hor iki adam özlərinin daxili alomi (bizim misalnnizda sorvot meyllori: bi­ri kitabi, digori büllur qabı, qı/.ılı sorvot hesab edir) ilo bir-birindon forqlonirlor. Buna goro do onlardan birincisi monim sevincimə şə-rik çıxır, ikincisi iso, əksinə, üz-gö/ünii turşudur, hotta təoccüblə-nir.

Dcmoli, sobob olaqolorinin miixtolif tipləri mövcuddur. Hal-hazirda bu miihiim mosolo psixologiyada sistcmlilik prinsipi baxi-mındaş öyrənilir.

Miixtolif elm saholorindo, о ciimlədən psixologiyada sistemli yanaşma son zamanlar daha gcniş miqyasda totbiq olunur.

Psixi hadisolor sistemli xarakter daşıyır. Holo psixologiyanin miistoqil bir elm kimi inkişaf etdiyi dövrlərdo ayrı-ayrı psixoloqlar bu cohoto diqqoti colb etsolor do. sistemli yanaşmanın bir elmi prinsip kimi totbiq olunmasından ötrü psixologiya elmi uzun inki-şaf yolu keçmişdir.

Sistemli yanaşma prinsipi psixoloji hadisəlori - müxtolif koor-dinatlar sistemindo nəzərdən kcçimıək vo onlan şərtləndirən amil-lori elmi baximdan otrafli tohlil etmok imkani verir.

Foaliyyot prinsipi do psixologiyanin osas prinsiplorindon biri-dir. Ümumi psixologiyada şüur vo foaliyyotin vohdəti, psixikanin

104 foaliyyətdə inkişafı prinsiplori çoxdan vətondaşlıq hiiququ qazan-mış vo geniş totbiq olunur. Psixika inkişafın mohsulu vo foaliyyo­tin noticosi kimi nozordon kcçirildikdo, diizgün başa düşülə vo adekvat izah oluna bilor.

Şüur vo foaliyyotin vohdoti, psixikanin fəaliyyətdo inkişafı prmsiplərinin totbiqi ilo psixologiya tarixindo oslindo yeni morho-lo başlayır. Məsolənin kökü ondan ibarotdir ki, psixika vo şüur psi­xologiyanin tarixi boyu miixtolif idealist coroyanlar torofindon oy-ronilmişdir, lakin onlar psixika vo şüura xarici alomlo olaqosi ol-mayan xiisusi substansiya (latinca substantia - mahiyyot demokdir) kimi yanaşmış, onu davranış vo foaliyyotdon konarda todqiq etmiş-lor. Bu cohot introspektiv (latinca intro - daxil, spesto - baxiram demokdir) psixologiyada biitiin aydınlığı ilo tozahiir edir.

introspektiv psixologiyanin osasmı şüur haqqinda idealist to-səvvürlər təşkil cdir. Onun osas müddəası bundan ibarotdir ki, xa­rici alomdon forqli olaraq insamn şüuru ancaq özünümüşahidə vo yaxud daxili tocriibo, daxili gönnə yolu ilo dork oluna bilir. Bclo-liklo do introspektiv psixologiya şüuru introspeksiya - özünümüşa-hido yolu ilo dork olunan fonomenlorin mocmusu hesab edirdi. Özünümüşahidə onun yegano mctodu idi. Lakin bu yol elmi baxim­dan nöqsanlı idi. Özünümüşahido şüur faktlarını izah etmok üçün ilkin material vero bilor, lakin bu yolla psixi hoyatin qanunauyğun-luqlarim obyektiv surotdo öyrənmok mümkiin deyildir. introspek­siya bir todqiqat metodu kimi biitiin hallarda ancaq subyektivizmo gətirib çıxarır.

Elmin vozifosi tobiot vo comiyyot hadisələrinin, о ciimlodon psixi hadisolorin obyektiv qanunauyğunlııqlarını öyronmokdən iba­rotdir. Şüur vo foaliyyotin vohdoti prinsipi psixi hadisolori obyek­tiv surotdo öyronmək üçiin yeni yol açdı. Bu prinsipin mahiyyoti ondan ibarotdir ki, şüur vo foaliyyot bir-birlorino oks olmadığı ki­mi onlar bir-birinin eyni do dcyildirlər. Şüur vo foaliyyot vohdot-dodir. Şüur foaliyyotin daxili planim, onun proqramim toşkil cdir. Şüur foaliyyot prosesindo formalaşıb inkişaf edir, foaliyyot prose­sindo do tozahiir edir. Bu о demokdir ki, psixika vo şüurun obyek­tiv qanunauyğunluqlarını özünümüşahidə yolu ilo deyil, yalniz onun foaliyyotdo - omok, tolim vo oyun prosesindo tozahürlorini öyrənmək yolu ilo miioyyon etmok olar. Bu obyektiv yoldur: ona goro obyektivdir ki, bu zaman biz «...adamlar haqqinda, onlann öz oyinlorinə geydiklori gözəl libasa goro deyil, özləri üçiin götiirdük-

105 ləri gurultulu loqobə görə deyil, onların hərəkətlərinə görə və hə-qiqətdə nəyi təbliğ etdiklərinə görə...» (V.İ.Lenin) tikir yürüdürük.

Bir cohəti doqiqləşdirək. Özünümüşahido əsas tədqiqat meto-du kimi qəbul edilə bilməz. Lakin bu, ümumiyyətlə özünümüşahi-dəni inkar ctmək üçün osas vcrnıir. Нәг bir adam özünü müşahidə cdo bilər. O, bu zaman özünün psixi hoyatı (mosolon, hissləri, diq­qoti, hafizəsi, təfəkkürü, nitqi, əməlləri, davranışı, roftan vo s.) haqqinda başqa adama da molumat vero bilor. Belo şifahi hcsabat-lar psixoloqlar üçün do maraqlıdır. Lakin bu zaman onlar özünümü-şahidodən metod kimi istifado etmir, insamn özü haqqındakı şifahi hesabatlarını ilkin köməkçi material kimi todqiqat obyektinə çevi-rir, onu yeno do obyektiv metodun montiqino miivafiq olaraq işin nəticəsinə görə qiymotləndirir.

Əsl elmi psixologiya obyektiv todqiqat metodlanna istinad edir. Şüur vo foaliyyotin vohdoti, psixika vo şüurun fəaliyyətdo in-kişafı prinsiplori digor prinsiplorlo birlikdo psixologiyanin todqiqat strategiyasini miioyyon edir. Xiisusi metodologiyamn da osas vozi-fosi mohz bundan ibarotdir.



III. Metodologiyani konkret metodiki priyomlarin mocmusu kimi nəzərdən kcçirdikdə adoton psixoloji todqiqat metodikalarını aydınlaşdınrlar. Hor bir psixoloji todqiqatin konkret metodikasi olur. Konkret todqiqat metodikasi iimumi vo xiisusi metodologiya osasinda işlənilir. Onu hcç do todqiqat mctodlan, proseduralan vo texnikasi kimi başa düşmok olmaz. Hor bir konkret todqiqat meto-dikasinm nəzəri-metodoloji şortləri vardir ki, onlar iimumi vo xii­susi metodologiyamn miiddoalanni oks etdirirlor. Konkret todqiqat metodikalanmn spesifık cohotlori, hor şeydən ovvol, onlann komo-yilo holl edilon elmi vəzifənin vo öyrənilən psixoloji hadisonin xa­rakteri ilo miioyyon olunur. Bu cohotdon respublikamizin psixoloqlan torofindon miixtolif istiqamotlordo konkret todqiqat metodikaları işlənilmiş vo miivoffoqiyyotlo totbiq olunmuşdur.

Konkret todqiqat mctodikasini işlorkən onun elmi xarakter da-şımasına xiisusi diqqot yetirmok lazimdir. Bunun üçün psixologiya­nin yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz prinsiplori ilo yanaşı elmi idra-kın metodikasindan iroli golon, todqiqatin somoroli olmasim şərtləndirən mcyarlan - metodun əsaslı olmasi (validliyi), mötə-borliliyi, reprezentativliyi, informasiyanin doqiqliyi vo s. nozo­ro alinmahdir. Bu meyarlar yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz bozi prinsiplor kimi nisboton iimumi xarakter daşıyır vo elmi biliyin

106 miii\tolif saholorindo, mosolon, sosiologiyada, demoqrafiyada, pe-daqogikada vo s.-do elmi idrakın metodikasının zəruri toloblori ki­mi nozordo tutulur.

Homin meyarlara goro, todqiqat metodlan todqiqatin moqsod ve vozifolorino miivafiq olmalidir, nozordo tutulan bu vo ya digor elamoti miioyyon etmok vo ölçmək imkanı vermolidir (metodun validliyi). Konkret todqiqat metodikasını elo işlomək lazimdir ki, o, hotta miixtolif şəraitdo tokrar edildikdo, eyni notico almsin (todqi­qatin mötəbərliyi). Bu cohotdon todqiqat sahəsinin vo öyroniləcək adamlann miqdannin diizgün scçilməsi do miihümdür. Xüsusilo kütləvi prosesləri todqiq edərkən, mosolon, rəyi öyrəniləcək adam-ları elə seçmək lazimdir ki, bu zaman miixtolif sosial qruplann nis-boti diizgiin nozoro alınsın (todqiqatin rcprezentativliyi).

informasiyanin doqiqliyi do böyük ohomiyyoto malikdir.

Psixoloji todqiqatda informasiyanin doqiqliyi öyrənilon adam­lann miqdan ilo bilavasito bağlıdır. Todqiqat prosesindo no qodor cox adam öyrənilsə, informasiyanin doqiqliyi bir о qodor yiiksok olar.

Konkret psixoloji todqiqat metodikasında, şərti surotdo olsa da, dörd mərhəloni fərqləndirmək olar.

Birinci mərhəlo hazırlıq morhələsidir. Bu mərholodə miixto­lif yollarla (müşahido, anket vo s.) ilkin molumat toplamhr: onlann osasinda todqiqatin empirik (faktlann ayird edilmosi, todqiqat me-todlarının işlənilməsi), montiqi (bir müddoadan çıxarılması, onlann arasinda olaqonin miioyyon edilmosi) vo nozori (sobobin axtanl-ması, prinsiplərin aşkar edilmosi, forziyyo vo ya qanunlann miioy­yon edilmosi) vozifolori holl edilir. Bu zaman todqiqatin nozori problemlorinin işlonilmosino xiisusi diqqot yetirilmolidir. Forziy-yonin formula edilmosi psixoloji todqiqatda da miihiim yer tutur. Bir cox psixoloji todqiqatlann miiasir tolobloro cavab vermomosi onlarda fərziyyənin olmamasi vo ya zoif olmasi ilo bilavasito ola-qodardir.

Todqiqatin ikinci mərhələsi eksperimental xarakter daşıyır. Bu morholodo todqiqatin konkret metodikasi reallaşdırılır. Yoni miixtolif metodlann totbiqi ilo cmprik faktlar toplamr.

Todqiqatin üçüncü mərholosində todqiqat matcriallan komiy-yət baxımından tohlil olunur. Dördüncü mərhələdə iso material-lar psixoloji nozoriyyo osasinda şərh edilir, notico etibarilo forziy-

107 yonin düzgünlüyü vo ya sohv olmasi aydınlaşdırılır vo todqiqatin noticələri şorh edilir.


§ 2. Psixologiyada todqiqat metodlanntn tosnifatt
Psixologiya elminin todqiqat metodlari muxtolifdir. Onlan aşa-ğıdakı dörd qrupa bölo bilorik:

Birinci qrup metodlara müqayisəli, longityudal (uzunmuddotli) vo kompleks metodlar daxildir. Onlar teşkilati metodlar adlanir. Todqiqat prosesi homin metodlann köməyi ilo təşkil olunur: onla­nn somoroliliyi todqiqatin son (nozori vo praktiki) nəticoləri ilə miioyyon olunur.

Ikinci. on geniş metodlar qrupu elmi matcriallar, faktlar oldo et-moyin empirik üsullarından ibarotdir. Bu qrupa aşağıdakılar daxil­dir: a) müşahidə vo özünümüşahidə; b) eksperimental metod­lar: laborator, tobii vo s.; v) psixodiaqnostik metodlar (tcstlor. an-ketlor, sosiometriya, intcrvyii vo s.); q) foaliyyot prosesləri və mohsullarının tohlili priyomlari vo ya praksimetrik metodlar (xronomctriya, profesioqrafik tosvirlor, molumatin, görülmüş işin, о ciimlədən şagird işlərinin, miixtolif növlü əsərlərin və i. a. qiy-motlondirilməsi;) ğ) modclleşdirmo (riyazi, kibernctik və i. a.); d) bioqrafik metodlar (insamn hoyat yoluna aid faktların, tarixlorin vo hadisolorin, sənədlorin, şəhadətnamələrin vo s. tohlili).

Nəzərdon kcçirdiyimiz mctodların hansılarından və песо istifa­do olunmasi tədqiqatçının hansı toşkilati mctodlardan (müqayisəli, longityudal vo ya kompleks) istifado etməsindon asılıdır.

Üçüncü qrup metodlar materialların işlonilməsi priyomlarını ohato edir. Homin metodlar aşağıdakılardan ibarotdir:


  1. komiyyot (riyazi-statistik) tohlili;

  2. keyfiyyət tohlili (materiallar tip, qrup vo variantlara göro təsnif olunur. tohlil ctmək üçiin sociyyəvi nümunolor seçilir və s.).

Dördüncü qnıp metodlar şərh metodlari adlanır. Onlar struk-tur vo genetik metodlann miixtolif variantlarından ibarotdir. Bu metodlann kömoyilə öyrənilən psixi proses vo ya xassonin, moso­lon, tofəkkür, hafizo, toxoyyiil, qabiliyyotlor vo s. strukturu tohlil olunur vo yaxud miioyyon bir yaş dövründə (tutaq ki, 3 yaşından 6 yaşına, 3 yaşından 10 yaşına, 3 yaşından 15 yaşına kimi) inkişaf xiisusiyyotlori aydınlaşdırılır.

Beloliklə do miiasir psixologiyada todqiqatin biitiin silsilosini

108 ohato edon metodlar sistemi - təşkilati. empirik, elmi materiallarin komiyyət-keyfıyyət tohlili vo interpretasiya metodlari yaranmışdır. Bu metodlar psixologiyanin miixtolif saholorindo - sosial, siyasi, hiiquq. ctnik, əmək, yaş vo pcdaqoji psixologiyada, eloco do başqa saholərdə öziinəməxsus şokildə totbiq olunur.
§3. Psixologiyanin tədqiqat metodlari

(psixologiyada insamn psixi hoyalmi öyrənərkən faktik materi-allan osason ikinci qmpa aid etdiyimiz metodlann vasitosilo topla-yirlar. Onlardan bəziləri ilo tanış olaq. Elmin öyrəndiyi saho ilo olaqodar oldo edilon ilkin molumat müşahidə, yoni bilavasito ho­min hadisəni nəzərdən kcçinrıok yolu ilo müoyyon_e^TıJ\ Müşahi-do mctodu dedikdo psixi hadisolorin cəroyanına miidaxilo ctmodon onu baş verdiyi tobii şəraitdo moqsodəuyğun vo miintozom surot­do izlomok nozordo tutulur. Müşahido psixoloji faktlan öyronmok, tosbit etmok üciin böyük ohəmiyyotə malikdir. Müşahido vasitosi­lo istor aynca bir şəxsin, istorso do miioyyon qrupun psixoloji vo-ziyyoti barodo qiymotli molumat oldo etmok miimkiindiir. Onun köməyilə insamn şoxsi vo ictimai hoyatinda nozoro çarpan hadiso vo dayişiklikləri müoyyonləşdirmok olar.

C^lüşahidə mctodunun totbiqinin miioyyon şərtləri vardir:


  1. Müşahidə elmi cohotdon miihiim problemin öyrənilmosino yönəlməlidir.

  2. Müşahidə mütəşokkil və ardıcıl surotdo təşkil cdilmolidir.

  3. Öyronilən hadiso barodo daha ətraflı molumat oldo ctmək iiçün homin hadiso miixtolif şoraitdo nozərdən keçirilmoli, ona to-sir edon bütiin amillor otraflı vo doqiq surotdo aydınlaşdırılmalıdır.

  4. Elmi müşahidolərin nəticəlori doqiq surotdo qeyd edilməli vo lazım goldikdə asanlıqla bərpa olunmalıdır.

  5. Müşahi4ə_iio onun nəticəlorinin tohlili müşahidəçidən ob-ycktivlik tələb eeUr^

Müşahidənin etibarlı notico vcrməsi üçün qarşıya çox doqiq və aydın məqsod qoymaqla yanaşı, miioyyon sxemdən do istifado et­mok lazimdir. Bu hom do müşahidə nəticələrini asanlıqla tosbit et-moyo kömok göstərir. Müşahidə matcriallarını tosbit etmok üçün miixtolif texniki vasitolordon (maqnitofon. foto, kino, stcnoqram. gizlin kinoya çəkmə, sosyazma vo s.-don) istifado edilir. Bu zaman hadisolorin tobii gedişinə xələl gətirən heç bir horəkətə yol ver-

109 mək olmaz. Yəni üzərində müşahidə apanlan adamlar hansi niy-yətlə, nə məqsodlə, nə üçün müşahidə edildiyini bilmoməlidir.

Tədqiqat prosesində müşahidə mctodundan miixtolif formalar-da istifado etmok mümkündür. Son zamanlar uzunmüddətli (bir пе­со il orzindo apanlan) müşahidoləro daha böyiik ohomiyyot verilir. 70-ci illorin ikinci yarısından başlayaraq müşahidonin xiisusi bir növü kimi «iştiraklı müşahidə»dən» istifado edilir. Belo müşahidə aşağıdakı kimi təşkil olunur: tədqiqatçı omək qnıplarında, yaxud xüsusi dəstəlordo miixtolif miinasibotlori öyrənmək üçün homin sahədə işə girir, müşahidə ediləcək hadisələrə qoşulur, yoni təbii prosesin iştirakçısı olur. Bununla da hor hansi miihitdo foaliyyot göstorən adamlann keçirdikləri hiss vo hoyocanlan bilavasito özü yaşamalı olur, onlann psixoloji voziyyotini daha doqiq surotdo oy-rənmək, başa düşmok, mənalandınrıaq iiçün tobii proscsin iştirak-çısına çevrilir.

Müşahidə metodu psixoloji hadisolor barodo miioyyon qodor qiymotli material vero bilir. Lakin onun bir sıra nöqsanları da var­dir. Bu nöqsanların bir qismi müşahidə obyektinin xiisusiyyotlorin-dən asılıdır. Mosolon qrupda şoxsiyyətlorarası miinasibotlorin bii­tiin çalarlarını (hotta iştiraklı müşahidədo belo) əhatə etmok olmur. Burada vaxt amili do miihiim rol oynayır. Müşahidəçini maraqlan-dıran cohotin özünü no zaman biiruzo verocoyini qabaqcadan mii-əyyənloşdirmok çotindir, onu gözləmək lazım golir. İkinci qəbil nöqsanlar isə müşahidoçinin öz foaliyyoti ilə olaqodardır. Onun təcrübə zənginliyi, işə münasiboti, qarşıdakı todqiqatin moqsod vo vozifəsini kifayot qodor aydın dork edo bilməsi, faktlan seçə bil-mək, mənalandınnaq, elmi tohlildən kcçirmok bacarığı və s. müşa-hidoyə təsir edir. Deməli, müşahidə matcriallarının şorhindo todqi-qatçının şoxsi keyfıyyotlorindən asılı olaraq miioyyon qodor sub-yektivlik özünü göstəro bilir. Bundan başqa, müşahidə vasitosilo oldo edilon faktların təbiiliyi ilə yanaşı, onlann no dərəcodə qanıı-nauyğun olduğunu müəyyənloşdirmək, başqa sözlo, qanunauyğıın-luğu təsadiifdon ayırd etmok də çətinlik törədir.

Bütiin bu çatışmamazlıqlar başqa metodlann, ilk növbədə ise eksperimentlorin kömoyi ilə aradan qaldırıla bilor.

(jEksperimcnt m e t о d u müşahidodən fərqli olaraq nisboton qı-sa mucldətdo daha doqiq nəticolər əldə etməyə imkan verir. Ekspe-riment zamanı alim-psixoloq (eksperimentator) öyrənilocok ada-mın foaliyyot göstərmosi - hor hansi bir eksperimental tapşırığı ye-

110 ппо yetirməsi ücürı şəraiti niyyətli surotdo yaradır və həmin şorai-ti istədiyi vaxt dəylşırl)

Ekspcrimcntdə adoton iki kəmiyyoti - asılı olmayan (A) vo ası-lı (B) kəmiyyotləri fərqlondirirlər.

Eksperiment zamanı alim-psixoloq A kəmiyyətini (iş şoraitini, iştirakçıların tərkibini, hadisolorin ardıcıllığını, məsələnin xarakte-rıııi. təlimatı vo s.) doyişir, bundan sonra isə В kəmiyyətində baş vcron dəyişikliklori miioyyon edir. Beləliklə, ckspcrimcnt prose-iində A vo В kəmiyyətlori arasındakı asılılıq öyrənilir: A kəmiyyə-tı В komiyyətindon ovvol golir və onun səbəbini təşkil edir, В kə-miyyəti iso notico kimi özünü göstərir.

Eksperimentdo miixtolif cihazlardan, texniki vasitələrdən, şo-killordən, mətnlərdən və s.-dən istifado olunur (şokil 20). Belo cksperimentlər adoton laboratoriyalarda vo ya xüsusi otaqlarda apa-rılır (şəkil 39). Bu cəhoti nozoro alaraq onlara laboratoriya eksperi-ıncnti deyirlor.

Göründüyii kimi, miişahidodon forqli olaraq ekspcriment za-manı tədqiqatçı foal tərof kimi çıxış edir, miioyyon psixoloji hadi-wnin mahiyyətini izah etməkdon ötrü zəruri olan şəraiti özü yara-dır.

Psixoloji hadisoləri todqiq etmək üçün eksperimcntin qoyuluşu bir sıra çətinliklorlə olaqodardır. Eksperimentin obyckti sadəcə canlı orqanizm dcyil, yüksok şüura malik insanlardır. ünlar əxlaq vo davranış normalan vo s. barodo nəinki miioyyon bilikloro ma­likdir, hom do homin biliklorin monboyini vo təşokkül yollarını bi-lirlor. Bu cohotlori do doqiq surotdo nozoro almaq vo öyrənmək hec do asan deyildir.

Xüsusilə özləri üzərində eksperiment qoyulduğunu hiss etdik-do, onlann rəftar vo davranışında, emosional aləmində istor-isto-moz miioyyon doyişiklik baş verir. Bu da eksperimental şoraiti çə-linloşdirir. Homin çotinliyi aradan qaldırmaq üçün nisboton siini •eciyyə daşıyan laborator eksperimentlo yanaşı tobii eksperiment növündon do geniş istifado edilir (Tobii eksperiment ilk dofo 1910-cu ildo A. F. Lazurski torofindon totbiq olunmuşdur.)

Tobii ekspcrimentdo xiisusi eksperimental şərait yaradılmır. Hadiso tobii şəraitdo, mosolon, dors zamani öyrənilir.

Psixologiyada eksperimentin xiisusi formasi kimi foımalaşdın-cı eksperimcntdon istifado olunur. Onun adi mahiyyotini doqiq ifa-do edir: forcnalaşdırıcı eksperiment todqiqat prosesindo şagirdlərin

111 və ya başqa şexslərin öyrədilməsini, onlarda müəyyən keytiyyət lərin inkişaf ctdirilmosini nəzərdə tutur.

Psixoloji hadisolor çox mürəkkob və rəngarəng olduğu üeün onlan miixtolif yol və vasitələrin köməyi ilo todqiq etmok müm-kündür. Təbiətşünaslıq elmlərinin miixtolif saholorindo olduğu ki­mi, müşahido vo eksperiment metodlari psixologiya elmində osas metodlar hesab edilir. Başqa metodlar iso kömokçi metodlar ki­mi nəzordən keçirilir. Bu baximdan psixodiaqnostik metodlann ohomiyyotini qeyd etmok lazimdir.

Psixologiyada psixodiaqnostika moqsodilo holo XIX osrin sonlarından başlayaraq testlordon istifado olunur. Test - ingiliscə^ sınaq demokdir. Psixologiyada da bu monada işlodilir vo fordi fərqlori öyrənmok moqsodilo totbiq olunur.

Testlor miixtolif tapşırıq vo suallar şəklindo mütəxossislor tə-» rolindən işlonilir. Testlərin psixodiaqnostik ohomiyyoti onlann el­mi cohotdon no dərəcodə osaslı olmasindan bilavasito asılıdır.

Psixodiaqnostik metodlar icorisindo sosiometriya (latinca şosietas - comiyyot vo yunanca - metrco - ölçmok demokdir.) mii hum yer tutur. Bu vo ya digor qrupda (kollcktivdo) insanlar arasr dakı qarşılıqlı miinasibotlori öyronmok moqsodilo ondan istifad olunur.

Sosiometriya amerikan psixoloqu C. Moreno torofindon işlə-nilmisdir. Biz artiq bilirik ki, hor hansi metoddan danışarkən iki co-hoti - onun metodologiyasi vo texnikasi mosololorini forqlondir mok lazimdir. Bir texniki priyom kimi sosiometriya qarşılıqlı mii­nasibotlori öyrənmək üçün olverişlidir.

Sosiometriyanın totbiqi qaydaları ilo qısa tanış olaq. Şagirdlo-ro, tutaq ki, aşağıdakı məzmunda vəroqo verilir:

Kiminlo birpartada oturmaq istordin?


  1. ci

  1. ci



Şagird suala cavab verorkən iiç nəfərin adını qcyd edir. (l-cii kiminlo oturmaq istəyir, əgor bu mümkün olmasa, 2-ci və 3-cii ki­minlo otunnaq istoyir?) Müvaliq suala sosiometrik meyar dcyilir. Bir sosiometrik seansda ən çoxu 4 sualdan istifado etmok olar (Во zon sosiometrik təcrübolordo «Kiminlo bir partada otunııaq istə-məzdin?» tipli suallardan da istifado olunur). Şagird suala cavab verdikdən sonra scçmənin motivini öyrənmok lazimdir. Sosiomet-

112 rik təcriibonin noticələri osasinda cədvol və sosioqram tərtib olu­nur.

Sosiometrik cədvəl formasına göro idman cədvəllorinə oxşa-yır. Codvəldo şaquli xətt üzro şagirdlorin (ovvolco qızların, sonra isə oğlanların) adı vo familiyası əlifba sırası ilə yazılır; üfliqi xott üzro onların sıra nömrəsi qcyd olunur (bax: cədvəl 1),

Tutaq ki, A. Almaz 1-ci P. Səbinə, 2-ci İ. Korim, 3-cü iso D. Şolalə ilə otunrıaq istoyir. Onların cədvoldo sıra nömrəsi müvafıq olaraq 5, 7 və 3-dür. Almazın adının qarşısında üfıiqi xott üzro ho­min nömrələrin altinda 1, 2, 3 rəqomlorini qcyd edirik. Bu о de­mokdir ki, A. Almaz beşinci şagirdlə, yoni P. Sobino ilo 1-ci, yed-dinci şagirdlə - İ. Korimlo 2-ci, üçüncü şagirdlə - D. Şolalə ilo 3-cü otunriaq istoyir. Cədvəldo şagirdlərin oturmaq istədikləri şa-girdlorin adi iifiiqi xott üzro belo qeyd olunur. Şaquli xott iizro ki-min neço səs almasi vo onlardan neçosinin qarşılıqlı olmasi qcyd edilir.

Codvol osasinda miixtolif fonnalarda sosioqramlar tortib oluna bilor (bax: şokil 22, 23).

C
ədvəl
J






Yüklə 4,29 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   38




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin