Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19
Yüklə 4,29 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Psixikanın ehtiyatları
- 5. Psixoloji tosir prosesindo şoxsiyyət amilinin rolu
- MÜNDƏRİCAT ÖN SÖZ з I HİSSƏ PSİXOLOGİYA ELMİNİN VƏ PSİXOLOJİ PRAKTİKANIN MÖVZUSU VƏ VƏZİFƏLƏRİ I
- II F Ə S İ L PSİXOLOGİYANIN BİR ELM KİMİ
- III FƏSİL PSİXOLOGİYANIN SAHƏLƏRİ VƏ PSIXOLOJI PRAKTİKANIN VƏZİFƏLƏRİ
|
XXI F Ə S İ L ŞƏXSİYYƏTİN PSİXOLOJİ PROBLEMLƏRİ VƏ PSİXOLOJİ YARDIM 1. Psixoloji məsləhət və hokimsiz psixotcrapiya: problemlər və pcrspektivlər Müasir dövrdə psixologiya clminin totbiq sahələri günü gündən genişlənir. Cəmi bir ncçə ilo bundan əvvəl başqa elmlərin səlahiyyətinə daxil olan bir çox məsolələr artiq psixoloji istiqamətdə, yaxud bilavasitə psixologiya elminin imkanları çərçivəsində həll olunmağa başlayır. Bu proses, birinci növbodə, tibb clmləri, məsələn, psixoterapiya sahəsində daha aydın müşahidə olunur. Psixoterapiya iki yunan sözündən - psyche (ruh) + therapeia (müalicə) sözlərindən əmələ gəlmişdir. Tibbi ədəbiyyatda daha çox məqbul hesab edilon tərifə görə, psixotcrapiya xəstənin psixikasına və psixikası vasitəsilo orqanizminə müalicə tosiri sistemidir. Başqa sözlə, psixoterapiya dedikdə, insanin psixi tosir yolu ilə müalicəsi prosesi nəzərdə tutulur. Müalicə sözünə diqqot yetirin: psixotcrapiya bərqərar olmuş ənənəyə görə müalicə metodu hesab olunmuş və təbabətin səlahiyyətinə aid edilmişdir. 584 Bozi mütoxəssislər belo hesab edirlor ki, psixoterapiya psixiatriyanın tərkib hissosidir. Bir çox mütoxəssislərin, xüsusilo praktik psixoterapevtlərin fıkrincə, psixotcrapiya müstəqil elm sahəsidir. Psixoterapiyanın elmlər sistemində yen no qodər mübahisəli olsa da, mütəxəssislorin, demok olar, əksoriyyəti belo hesab edir ki, psixoterapevt iki elm sahəsini - psixiatriya vo psixologiya elmlərini mükomməl bilməlidir. Bu, psixoterapiyanın nəinki psixiatriya, hom do psixologiya ilə bağlı olduğunu tosdiq etmək demokdir. Psixotcrapiyanın inkişafında psixologiya mühüm rol oynamışdır. Əgər məsələnin tarixinə nəzər yetirsək, asanlıqla görərik ki, psixoterapiyada formalaşmış ayn-ayrı istiqamətlər məhz psixoloji nəzəriyyələr əsasında əmələ gəlmişdir. Mosolon, xarici ölkələrdə psixotcrapiyada üç istiqamot - psixoanalitik, bihevioristik və ekzistensial-humanistik psixoterapiya daha сох inkişaf etmişdir ki, onlar da freydizm, biheviorizm vo humanistik psixologiya zominindo formalaşmışdır? Keçmiş SSRİ-do do psixoterapiyanın inkişafında sovet psixologiyasının nailiyyotlori mühüm rol oynamışdır. Böyük Vətən müharibəsindən sonrakı illərdə dcmoqrafık proseslər - doğum, ölüm, nigah, boşanma, miqrasiya və s. dünyanın qlobal problemlərinə çevrilirdi. Urbanizasiya prosesləri genişlənirdi: şəhər əhalisinin sayı sürətlə artır, yeni şəhərlər və qəsəbələr əmələ gəlirdi. Elmi-texniki inqilab vüsətlo ictimai həyatın bütün sahələrinə nüfuz edirdi: istehsalat prosesləri avtomatlaşır vo mexanikləşdirilir, robot texnikası omolo gəlir, sənaycnin kompyüterləşdirilməsi proscsləri həyati mona kəsb edirdi. Yeni peso sahələri sürətlə inkişaf edirdi. Bu şəraitdə insan amilinin xüsusi əhəmiyyət kəsb etməsi ilə əlaqədar olaraq ictimai hoyatın miixtolif saholərində yeni psixoloji problemlər mcydana çıxırdı. Onlann böyük əksəriyyəti insanin şəxsiyyəti ilə bağlı problemlər idi vo psixoloji yardım yolu ilo holl edilə bilərdi. Lakin qarşıya nəinki metodiki, hom də metodoloji əhəmiyyəti olan sual çıxırdı: bu köməyi sağlam insana kim - psixoloq, yoxsa psixoterapevt göstərməli idi? «Sağlam» sözünə diqqət yetirin: söhbət xəstəyə deyil, sağlam adama psixoloji kömək göstərməkdən gedirdi. Psixotcrapiya tibbi elm kimi bu məsələni holl edə bilərdimi? Xəstənin psixoterapiyasi zamani istifado olunan 585 müalicə üsullannı sağlam adama tətbiq etmək пө dərocodə səmərəli ola bilordi? V. Şişkovun «Stranniki» adlı maraqlı povestinin fəsillərindon biri «Hipnoz təcrübəsi» adlanır. Onun qısa mozmunu belədir: xüsusi intcmatların birində uşaqlar intizamsızlıq edirdilər. Onların qarşısını heç cürə almaq mürnkün olmurdu. Bu zaman direktor uşaqlara tosir göstormək üçün intemata psixiatr dəvət ctdi. ü, uşaqları hipnoz üsulu ilə müalicə ctməyə başladı (yadda saxlayaq ki, hipnoz psixoterapiyanın osas üsullarından biridir). Psixiatr uşaqlarla 6 hipnoz seansı keçirmişdi. Beşinci seansdan sonra uşaqlarda dəyişikliklər əməlo golmişdi: onlar sözo baxmağa başlamışdılar. Psixiatr bunu müalicənin təsirilə izah edirdi. Lakin birdən-birə gözlənilməz hadisə baş verdi: 6-cı scansdan sonra uşaqlardan 7 nəfəri gecə vaxtı internatdan qaçdılar. Onlar bu zaman internat dircktorunun papağını, aşpazın gümüş saatını, eləcə də odeyal, çongəl-bıçaq və s. oğurlayıb özlori ilo aparmışdılar. «Stranniki» bodii əsər olsa da, çox mühüm cohəti dəqiq ifadə edir: intcrnat uşaqları xəstə deyildilər, onları xəstə uşaqlar üçün səmərəli olan üsullarla müalicə etmək toşəbbüsləri istənilən noticəni verə bilnıozdi. Sağlam uşaqlara psixoloji (eləcə do pedaqoji) yolla tosir göstərmək lazım idi. Gəlin, bu baxımdan yuxarıdakı suallara cavab verək: sağlam adama psixoloji köməyi kim göstərməlidir? Sualın məntiqi cavabı belədir: sağlam adama psixoloji kömoyi psixoterapevt deyil, psixoloq göstərməlidir. Bu şəraitdo xəstə adamlann müalicəsi ilo yenə də psixoterapevt məşğul olur, psixoloq isə sağlam adamlara psixoloji yardım göstərir. Nəzərə almaq lazımdır ki, psixoterapevtin psixoloqla ovoz olunması ilə işin əslindo mahiyyoti dəyişir. Psixoloq psixoterapevt kimi müalico ctmir, о, sağlam adama özünün psixoloji problemlorini, mosolon, öz münasibətlorini, davranış motivlorini, başqa adamın xüsusiyyətlərini və s. dork etmokdə psixoloji yardım göstərir, psixi sağlamlığını qoruyur. Əslino qalsa, hokimsiz psixoterapiya ideyası heç də təzə mosələ deyildir. Əgər biz insanlann çoxosrlik iinsiyyot tocrübəsini nozordən keçirsok görorik ki, onlar mahiyyət etibarilə hokimsiz psixoterapiyanın sadə formalanndan istifado etmişlər: kcnposini öz xoş sözlori ilo ovunduran, yaralı olindon öpo-öpo uşağın ağrısını-acısmı alan ana, hosrətlə anasının yolunu gözjəyon nəvəsini şirin sö/-sphbeti ilo sakitləşdirən nənə, dəcol şagirdi öz faydalı 586 məsləhətləri ilə qayda-qanuna öyrədon tərbiyəçi, şirin söhbətləri ilə şagirdin hoyat yolunu müəyyən edən müəllim... Kim öz hoyat təcrübosində belo adamlara rast gəlməmişdir?! Lakin bu təsir formaları adamlardan xüsusi məharət tələb edir. Təsadüfi deyildir ki, hor bir ana, ata, nənə, baba, tərbiyəçi vo ya müəllim söz vasitəsilo uşağa tosir edo bilmir. Əksər hallarda onlar uşaqla söhbət edərkən yalnız öz həyat təcrübəlorinə istinad cdir, ycrli-yersiz öyüd-nəsihət verir, bu zaman çox vaxt pedaqoji takt gözləmir və песо dcyərlor, qaş düzəldəndo vurub göz çıxarırlar. Psixoloji yardım məsələləri ilo psixoloqun məşğul olması həkimsiz psixotcrapiya təcrübəsində yeni mərhələ kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Psixoloq bu hoyati məsələləri песо həll cdə bilər? Psixologiya elminin böyük praktik əhəmiyyəti vardır. Psixoloji biliklor ictimai təcrübənin miixtolif saholorində tətbiq olunur və böyük fayda verir. İnsan amilinin xüsusi aktuallıq kəsb etməsi ilo əlaqədar olaraq tətbiqi todqiqatlann əhomiyyəti daha da artırdı. Lakin tocrübə göstərirdi ki, müasir dövrün tətbiqi-psixoloji problemlorini əvvolki illər üçün xaraktcrik olan yollarla, hətta clmi-tədqiqat institutlarında, laboratoriya və kafcdralarda bilavasito praktik əhəmiyyəti olan məsəloləri öyrənməklə həll ctmək mümkün deyildir. Elmin praktika ilə intcqrasiyasını bilavasito təmin edən ycni fonna lazım idi. Bu zərurotin aydın dərk edilməsi nəticəsindo ölkədə tətbiqi tədqiqatların aparılması üçün geniş imkan yaradan «р s i x о 1 о j i x i d m ə t» sistemi təşəkkül tapmağa başladı. Psixoloji xidmət xalis praktik təşkilatdır. Fundamental todqiqatların apanlması onun vozifosinə daxil deyildir və daxil ola da bilməz. Psixoloji xidmotin osas vəzifəsi psixologiya elminin nailiyyətləri səviyyəsində praktik problemləri həll ctməkdən ibarotdir. İnkişaf etmiş ölkolərdə homin məsələyə xüsusi diqqot yetirilir. Hətta keçmiş sovet ittifaqında ictimai hoyatm miixtolif sahəlorində psixoloji xidmət 60-cı illərin sonu - 70-ci illərin ovvəllərindən etibarən təşkil olurunağa başlamışdır. Moktobdə, miixtolif xidmot saholorindo psixoloji xidmotin təşkili işinə də geniş yer verilmişdi. Psixoloji xidmotin yeni vo perspcktivli bir sahosi -ailo x i d m о I i formalaşm'sdu. Lakin, qeyd ctmok lazımdır ki, holo bizdo psixoloji xidmotin vahid sistemi yaradılmamışdır. Holo do bir çox zavod vo fabriklordo psixoloji 587 xidmət məsələlərinə əslində əhəmiyyət verilmir. Praktik psixoloqun mövqeyi bir çox cəhətdən hələ dəqiq deyildir. Psixoloji xidmət prosesindo, bir torofdon, rəhbər işçiləro, mühəndislərə vo s. digor torofdon votondaşlara müxtəlif formalarda əməli moslohətlər və tövsiyəlor verilir. Ailədə və kollektivdə mənəvi-psixoloji iqlimin yaradılması, konfliktlərin aradan qaldınlması kimi məsələlərin həllində psixoloji yardım göstorilir. Bu zaman qeyri-adckvat reaksiyaları və davranış formalarını aradan qaldırmaq məqsədilə psixoloji korreksiya üsullarından da istifado olunur. Hal-hazırda sənaye, kütləvi kommunikasiya və təbliğat, hüquqa zidd davranışla mübarizo, ticarət, ictimai iaşə, məişət xidməti, avtomobil nəqliyyatı və başqa sahələrdə psixoloji xidmətin miixtolif formalarından istifado zəruridir. Müasir dövrdə ailə problcmləri do xüsusi aktuallıq kəsb edir. Tosadüfi deyildir ki, 70-ci illərin sonu - 80 cı illərin əvvəllərindən etibarən ölkəmizin bir çox şəhərlərində, о cümlədən Bakı şəhərində miixtolif müəssisələrin nəzdində tibbi-psixoloji vo ya psixoloji məsləhotxanalar təşkil olunmuşdur. Onların başlıca məqsədi, birinci növbədə ailonin möhkomlənmə-sinə, uğurlu və xoşbəxt ailo kimi inkişaf etməsino kömək etməkdən ibarotdir. Hor bir ailə təkrarolunmazdır. Ailə məsləhətxanaları üçün bu fakt prinsipial əhəmiyyətə malikdir: onlar hor bir konkret ailəyə vo onun ayn-ayn iizvlorino fordi yanaşır, gcniş psixoprofılaktik iş apanr, ailonin dağılmasını, ailo üzvləri arasındakı uyğunsuzluğu, ailo üzvlərində alkoqolizmin, osob xostoliklorinin omolo golmosini şərtləndirən sosial-psixoloji soboblori miioyyon edib aradan qaldırırlar. Toossiif ki, bu məsələlərə respublikamızda lazimi diqqot yetirilmir. Qarabağ müharibəsinin dəhşətlərini görmüş, dərin sarsıntılara düçar olmuş minlərlə qaçqın və köçkünlərə psixoloji yardım təşkil edilməmişdir. Müqayisə üçün bir fakta diqqət yetirək. 2002-ci ilin avqust ayında içərisində 143 nəfər hərbçi olan vertalyotun qəzaya uğraması nəticəsində 126 nəfər tələf olmuş, Rusiya prczidcnti ilk növbədə tələf olanlann ailələsinə psixoloji yardım göstərilməsini zəruri hesab etmişdir. Burada bir məsələni do qeyd etmok lazımdır: ailo «dramları» uşaqların torbiyosi işinin keyfıyyotinə mənfı tosir göstərir. Məhz buna görə do ailo xidməti hom do ailo tərbiyəsinin səmərəliliyinin 588 artırılmasına, uşaqların ahongdar inkişafının tomin olunmasına xüsusi diqqot yetirir. Ailo məsləhətxanalarının osas istiqamotlorindon birini do yeniyetmə vo gənclərlə aparılan iş təşkil edir. Bu cohoti iimumi şəkildə nəzordən kcçirsək, onu yeniyetmə vo gəncloro uğurlu ailo həyatı üçün zəruri olan psixoloji mədəniyyətin aşılanması kimi xarakterizo edə bilərik. Sosioloji, psixoloji vo pedaqoji tədqiqatlar göstərir ki, oğlan və qızların, hor şeydən əvvəl, ailə həyatına hazırlanmasını köklü surətdə yaxşılaşdırmaq lazımdır. Əvvəllər bu vəzifəni ailə müvəffəqiyyətlə yerinə yetirirdi. Qız əksər hallarda, demək olar ki, eynilə anasımn, oğlan uşağı isə atasının həyat yolunu təkrar edirdi. Ailo ənənələri nəinki möhkəm hom də çox sadə vo yeksənəq idi. Ana gələcək ailə həyatı üçün zəruri olan bütün hikmətləri bu vo ya digor dorocodo qızına öyrədə bilirdi. Oğlan uşağı da atasından kişi rolunun sirlərini öyrənirdi. Miiasir dövrdə ailə həyatı normalan davamsız olmuşdur. Valideyn nüfuzunu şərtləndirən amillər xeyli dəyişilmişdir. Valideynlər uşaqları ailə həyatına hazırlamaq üçün kifayot qədər vaxt və qüvvəyə malik deyildirlər. Valideynlərin hotta bir çox yaxşı ənonələri onlann övladlarının ailə həyatında qəbul olunmur. Bu şəraitdə gənclorin ailə həyatına hazırlanmasında ümum-təhsil məktəbləri ilo yanaşı, hom də xüsusi xidmət saholərinin, birinci növbədə. ailo məsləhətxanalarının rolu artır. Ailə məslohotxanalarının əsas vəzifəsi ailədaxili münasi-bətlərin ahəngdar inkişafına, ailə üzvlərinin, hor şeydən əwəl, uşaqların şəxsiyyətinin inkişafı üçün əlverişli şərait yaradılmasına kömək etməkdən ibarot olsa da, o, hom də yeniyetmə vo gənclərlə müəyyən iş apanr, tək kişi və qadınlara nigah problemlərinin həllində kömək göstorir və s. Ailə xidmətinin işində psixoloq və pedaqoqlarla yanaşı sosioloq, hüquqşünas, psixiatr, seksoloq, eləcə do ailə təsər-rüfatının təşkili üzro mütəxəssislər iştirak etməlidir. Bu, bir çox məsələnin kompleks şəkildə həlli baxımından böyük əhomiyyətə malikdir. Son zamanlar bir çox ölkələrdə psixoloji məsləhotin yeni və perspektivli sahəlorindən biri kimi orta və ali məktoblərdə də psioloji xidmət fonnalaşmağa başlamışdır. Müasir dövrdə moktobdo psixoloji xidmətin təşkili xüsusi 589 aktuallıq kəsb cdir. Məktəbdə psixoloji xidmotin təşkili məktəbin osas strateji məqsodinin şoxsiyyətin hərtərofli inkişafı sahəsində bütün praktik problcmlərin müvəffəqiyyətlə həll edilmosində mühüm vasitə olacaqdır. Moktəbdə psixoloji xidmotin on məsul vəzifələrindən biri şagirdlərin əmok təlimi və peşəyönümü ilə bağlıdır. Şagirdlərə fərdi yanaşma, onlann tolimdə çətinliklərinin aradan qaldırılması, uşaq şəxsiyyotinin inkişafmdakı nöqsanların, məktəblilərin təlimdə gcri qalmaları və intizamsızlığı hallannın psixoloji səboblərinin diaqnostikası vo onlann aradan qaldırılması üçün tədbirlərin müəyyən edilmosi, şagirdlərin tərbiyə vo tolimi prosesindo meydana çıxan çətinliklərin psixoloji profılaktikası üzrə iş - bunlann hamısı məktəbdə psixoloji xidmotin vəzifolorino daxildir. Məktəb psixoloqları 6 yaşlı uşaqların təlimi, şagirdlərin qabiliyyot və istedadının vaxtında düzgün müəyyənloşdirilmosi kimi mühüm məsəlolərin, məktəb və ailə torbiyəsində meydana çıxan çətin problemlərin elmi cəhətdən düzgün holl olunmasında müəllim və valideynlərə yaxından kömək göstərə bilərlər. Psixologiyanın məktəb təcrübəsində tətbiqi uzun müddət əsasən yaş vo pedaqoji psixologiya problemləri ilə məhdudlaş-dırılmışdı. Elmdə elo bir vəziyyət yaranmışdı ki, hətta məktob həyatma aid hər hansı bir sosial-psixoloji fakt ən yaxşı halda sosial-psixoloji fakt kimi dork olunsa da, ycnə do daha çox yaş və pedaqoji psixologiya mövqeyindən izah olunmuşdur. Müasir psixologiyada bu məhdudluq müvəffəqiyyətlə aradan qaldırıl-mışdır. Hal-hazırda məktəb həyatının sosial-psixoloji problcm-lərinə daha çox diqqət yetirilməlidir. Sosial psixologiyanın başlıca problemlərinin - ünsiyyət, kollektiv və şoxsiyyot problemlorinin yaş aspekti vardır. Sosial psixologiyanm pedaqoji problemləri şəxsiyyətlərarası münasi-bətlər sahosi ilə olaqədardır. «Müəllim-müəllim», «müollim-şagird» və «şagird-şagird» tipli münasibətlər sahosi iso elo bir sosial-psixoloji amildir ki, ünsiyyətin zənginləşməsi, kollektivin inkişafı və şoxsiyyətin formalaşmasının tətbiqi problemlori bilavasitə onunla bağlıdır. Bu istiqamətdə aparılan tətbiqi tədqiqatlar belo bir fundamental fakta istinad etmolidir ki, qarşılıqlı münasibotlərin dəyişilmosi ünsiyyətin idarə olunmasını, birgə foaliyyotin, ünsiyyotin məqsədyönlü təşkili isə qarşılıqlı münasibətlərin idaro olunmasını şərtləndirir. Sinif kollektivinin, 590 uşağın mənsub olduğu qruplann, xüsusilə referent qrupun sosial-psixoloji xarakteristikası, ailədə və moktobdə şəxsi qarşılıqlı münasibətlər sistemindo şagirdin mövqeyi, uşaq və yaşlıların (valideynlər, müəllimlər və s.) bir-birini qavraması, müəllim vo valideynlorin şagirdi anlama səviyyosi, uşaq kollektivino müəl-limin münasibətinin xarakteri vo s. - bunların hamısı elə tətbiqi ohəmiyyətə malik olan sosial-psixoloji problemlərdir ki, müəl-limlər təlim və tərbiyo prosesindo onları həll etməkdə çətinlik çekirlər. Şagirdlərin tolimdo geri qalmasını da çox vaxt clə bu amillər şərtləndirir. Son zamanlar uşaqlarm tolim və torbiyəsindo qrup forma-larından daha geniş istifado olunur. Psixoloji xidmət şəraitində bunun üçün daha əlverişli zəmin yaranır. Məktəbdə psixoloji xidmotin təşkili hom do çətin tərbiyə olunan uşaqlar probleminin hollində təsirli rol oynayacaqdır. Ali məktoblərdə yüksok ixtisaslı kadrların hazırlığı sahasində do psixoloji xidmət böyük əhəmiyyət kosb cdir. Hal-hazırda inkişaf etmiş ölkələrin bir çox ali məktoblərində bu istiqamətdə zongin təcrübo əldə edilmişdir. Ali məktəbdə psixoloji xidmotin vəzifoləri geniş və çoxcəhətli olsa da, onlar əsasən dörd sahəni ohatə edir: 1) psixoloqlar ali məktəb psixologiyası sahəsində tədqiqatlar aparır; 2) həmin todqiqatlann nəticələrini təlim-tərbiyə prosesinə tətbiq edir; 3) ınüəllimlər və tələbəlor arasında psixoloji bilikləri təbliğ edir; 4) onlara elmi-psixoloji məsləhətlər vcrirlor. Ali məktobdə psixoloji xidmot yeni formalaşır. Onun hələ həll olunmamış çoxlu təşkilati, metodik, tətbiqi problemlori vardır. Lakin bir cəhət aydındır: istər orta, istər so do ali məktəbdə psixoloji xidmotin toşkili artıq dövrün təlobidir. Beləliklə, aydın olur ki, elmi-tcxniki torəqqi dövründo fundamental elmlərlə praktika arasmda tətbiqi elmlor foaliyyot gostərir. Tətbiqi elmlərin meydana çıxması nəinki elmin özünün, hom de ictimai praktikanın inkişaf səviyyəsi ilə bilavasitə bağlıdır. Elmi-tcxniki tərəqqi dövründə isə bu proseslorin intensivliyi xüsusilə artır. Psixologiya elmindo praktik məsələləri həll clmək üçün özünoməxsus elmi-praktik vəsilonin - psixoloji xidmət sahəsinin formalaşması bu baxımdan diqqəti xüsusilə colb edir. Psixoloji 591 xidmət psixologiya elminin praktikasında yeni hadisodir. Təcrübə göstərir ki, psixologiya elmi dövrün praktik problemlərini həll etdikcə ictimai tocrübənin miixtolif sahələrinə uğurla nütuz edir. Psixologiya elmi ictimai hoyatın miixtolif sahəlorinə uğurla nüfuz etdikcə, onun özünün inkişafı üçün yeni üfüqlər açılır. «İnsan münasibətləri» qlobal problemo çevrilir. Psixoloqun mövqeyi, psixoloji biliklorin tətbiq sahəsi köklü surotdə dəyişir. Yaxın gələcəkdə psixoloq bu gün heç do onun səlahiyyətinə daxil edilməyən vəzifələrin, mosolon, bilavasitə insan münasibətləri ilo bağlı olan və təbabət statistikasında xüsusi yer tutan şəkər diabeti, miokard-infarktı kimi xəstəliklorin profılaktikasında, diaqnostika-sında vo müalicosində həlledici rol oynayacaqdır. 2. Psixikanın ehtiyatları İnsan özünə və ətraf alomə təsir göstərmok, onu doyişdirmok kimi məsələlərlə daima maraqlanmışdır. Belo demok olar ki, boşəriyyotin əldo etdiyi bütün nailiyyətlər insan zəkasının, psixikasının hesabına başa gəlmişdir. Görosən, insanin psixi imkanlannın həddi-hüdudu varmı? Əgor varsa, onu fəth etmək mümkündürmü? Bu məsələlər insanları daima maraqlandınnış vo bundan sonra da maraqlandıracaqdır. Əsrlər boyu bir çox alim və mütəfəkkirlər əsərlərində bu məsələlərə tez-tez toxunmuşlar. Sokratın məşhur kəlamı yada düşür. "Ey insan özünü dork et!» Platon vo Aristotcl insan zəkasını onun davranışmın toşkilatçısı və hərəkətverici qüvvəsi hesab cdiblər. İmkanlar hərəkotdə, əməldə reallaşır, horəkot və oməl isə biliksiz mümkün deyildir. Heraklın qəhrəmanlığı, İlya Muromsun gücü haqqinda olan ofsanə və rovayətlər nəsildən-nəslə ötürülərək bu günə gəlib çıxmışdır. Yaxud yoqaların nəfəs almadan bir neçə saat qalması, şaxtalı havada bodoninin tempcraturunu normal səviyyədə sutkalarla saxlaması, toфağa basdırılıb, sonra ayağa durması və s. qabiliyyətlori vardır. Homycrlimiz Toliq Dadaşovun qeyri-adi telepatik qabiliyyəti hamını heyran cdir. Və yaxud vətənimizin dilbor guşəsi olan Qarabağ toфağının azad edilməsi uğrunda gedən müharibodə alnından avtomat gülləsi dəlib keçmiş əsgərin, sonradan normal 592 həyat sürməsi insan psixikasının heyrətamiz dorocodo sirli imkana malik olduğunu demirmi? Biomexanika adlı yeni bir elm sahəsi mövcuddur. О hərəkətin qanunauyğunluqlarını öyrənməklə məşğuldur. Onun kömoyilə idman yanşlarında proqnozlar öyrənilir. Hər onillikdə alimlər idmançılann fıziki imkanlarının hədlərini öyrənirlər. Bu gösto-ricılərin hər dofə yüksəldiyi müoyyonloşdirilir. Müasir dövrdə artiq insanlann maksimum imkanlarını öyrənmoklə məşğul olan -maksimalogiya adlı elm meydana golmişdir. Bu elm tibbi idman vo idman psixologiyasının sorhədlori daxilində formalaşmışdır. Əsrimizin əvvəlində moşhur fizioloq İ.P.Palov demişdir ki, insan haqqinda olan elmlorin qarşısında insanin psixikasının vo əsəb sisteminin böyük imkanlarının artırılması, inkişafı və ondan istifado olunması kimi əhomiyyətli məsələ dayanır. Digor rus psixoloqu B.Q.Ananyev isə psixologiyanın gələcəkdo əsas vəzifəsini psixikanın imkanlarının miioyyon edilməsində, onun inkişafı vo istifado olunmasının prinsip vo mexanizmlərinin öyrənilməsindo görürdü. İnsanın imkanlan, onun ehtiyatları dedikdə ilk növbədə psixi chtiyatlan nəzərdə tutulur. Bu пөуә görə belədir? Ehtiyat məsəlosi insanin davranış və hərəkəti, orqanizmin foaliyyotinin prinsip və mexanizmləri ilo six bağlıdır. Materiyanın mövcud olması özünü hifzetmə qanununa (zakon samosoxranenie) əsason mümkün olur. Onu da əlavo etmək lazımdır ki, enerji təminatı olmadan heç bir şey mövcud ola bilməz. Özünü hifzetmo orqanizmin uyğunlaşma mexanizminin hesabına baş verir. Uyğunlaşma (adaptasiya) prinsiplori canlı vo cansız alomdo fərqli surətdə baş verir. Cansız materiyada bu davamlı, sabit tarazlıq prinsipi üzrə gcdir. Məsələn daş о vaxta qədor öz daşlığını saxlayır ki, daxili molekulyar təsir xarici təsiro davam gətirsin (Qakın -təsir əks-təsirə bərabordir qanunu.) Canlı orqanizmlərin mövcud olması, yaşaması başqa prinsip üzro gedir. Bu prinsip davamlı dinamik müvazinətsizlik (bərabərsizlik) prinsipi adlanır. Bu prinsipin mahiyyəti ondadır ki, burada enerji axını daima qeyri-bərabər vəziyyətdə olur. Mosolon, heyvan orqanizminin maksimal aktivliyi onun tox olduğu vaxtda deyil, əksinə aclıq hiss etdiyi vaxtda öziinü göstərir. Bu sistemdə həmişə müvazinotsizlik vo ya bərabərsizlik şəraitinin olması canlı orqanizmin mövcud olmasının əsas şəraitini təşkil edir (toplaşan encrji ilə sərf cdilən cncrjinin bəraborsizliyi). Orqanizmdə enerji prosesləri vegetativ sinir sisteminin hesabına baş verir. Canlı orqanizmdə 2 cür enerji sistemi foaliyyot göstərir:
Ekzogen enerji sistemi enerjinin serf olunmasinda, endogen sistem iso enerjinin toplanmasında özünü göstərir. Bu sistemlorin enerji potensialı heç bir vaxt borabor olmur. Hor bir an orqanizmdo bu enerji potensialinda biri digərini üstələyir. Bütün bunlar qemostaz prosesləri adlandınlır. Orqanizmdo no qədər çox encrji sərfı baş verirso, onun toplanmasi mexanizmi do bir о qədər intensiv surətdo baş verir. Bu zaman borpa olunan enerji potensiah, ovvolki hoddon do bir qədor çox olur. Idmançıların məşq proseslori mohz bu prinsip üzrə hoyata keçdiyino görə, onlann fiziki imkanlannin səviyyəsi artir. Foalliq prinsipi bir mühüm xüsusiyyotə malikdir. İstənilən foaliyyot tələbatın təmin olunmasıdır. Mütəxəssislər tələbatları bioloji (orqanizmin) vo sosial (şəxsiyyətin) olmaqla 2 yero bölüblər. Ən yüksək tələbat isə insanın öz imkanlarını həyata keçirmək təlobatıdır. Əfsanə və rəvayotlorlə insanlann qəhrəmanlara boxş etdiklori qeyri-adi güc vo qabiliyyotlor, mohz onlann öz imkanlarından maksimum soviyyədo istifado etmək arzusu ilə bağlıdır. Imkanların realizasiyası, insan qarşısma qoyduğu məqsədo nail olduqda mümkün olur. Qarşıya qoyulmuş məqsodə nail olduqdan sonra, insan yeni məqsədə doğru can atır. Belə halın uşaqlarda da olduğurıu deyə bilərik. Bir oyuncaqla müəyyən müddət oyna-dıqdan sonra, о yenisinə doğru can atır. Əvvolki oyuncaq artıq onu qane etmir. Bütün bunlar fəallığın təzahür formalarıdır. Insanın imkanlannin elmi cəhətdən öyrənilməsi son 50 ildə daha aktual olmuşdur. Kibernetikanın banisi sayılan akademik A.İ.Berq insan imkanlannin təkamülü haqqında demişdir: «gələcək ağıllı avtomatlarındı» vo «texnikanın yerino yetirdiyi funksiyadan asılı olmayaraq,-son qərar həmişo imkana məxsus olacaqdır». Birinci fıkir XX əsrin 50-ci, ikinci fıkir isə 70-ci illərə təsadüf edir. 594
İnsan imkanlannin inkişafı onun tobiətindədir. Kosmosda 25 illik uçuş tocrübosino malik olan mütəxəssislor belə qənaotə gəliblər ki, kosmosa uçmaq üçün insanın heç do qeyri-adi qabiliyyətlərə malik olması vacib deyildir. Bunun üçün yaxşı, sağlam orqanizm, moqsədyönlülük vo bir də bu fəaliyyətə güclü motivin olması kifayətdir. İnkişafda ehtiyatlar mühüm rol oynayir. 1. İnsan üçün işlodilon «ehtiyat» termini etibarlılıq nəzəriy- yəsindən götürülmüşdür. Ehtiyata malik olma istonilən sistemin foaliyyot göstərməsinin osas şərtidir. Ehtiyatlanmanın 2 forması mövcuddur:
Struktur ehtiyatlanma dedikdə sıradan çıxa bilən elementləri əvoz etmək üçün lazım olan elementlor çoxluğu və ya onların ikiləşdirilməsi başa düşülür. Funksional ehtiyatlanma iso sistem üzərində düşən işin müəyyən hüdudlar (və ya diapazonlar) çərçivəsində yerinə yetirilməsini bildirir. Bu halda əsasən texniki imkanlardan söhbət gedir. Bu prinsipdən insanın ehtiyatlannın təhlili işində do istifado etmək olar. İnsanın struktur ehtiyatları haqqında neyrofızioloji və fizioloji ədəbiyyatlarda çox məlumat var. Mosolon, baş-beyin qabığının çoxmilyardlı neyronlarından çox cüzi bir hissəsi işləyir. Yaxud miixtolif funksiyaları yerino yetiron sağ və sol yarımkürələr, lazım gəldikdə biri digərinin funksiyasını üzərinə götürə bilir. Funksional ehtiyatlanma, funksional imkanlarla six bağlıdır. 2. Başqa sözlərlə desok, funksional imkan insanın öz bilik,
İnsanın imkanlannin inkişafının sərhodlori biokimyovi, neyrofızioloji vo fizioloji proseslər səviyyəsində öyrənilir. Amma osas problem isə psixikanın imkanlannı öyrənməkdən ibarotdir. Psixika orqanizmdo baş verən bütün proseslori, həmçinin davranış və fəaliyyətimizi do idarə edir. Buna göro də imkanların 595
38» inkişafı ilk növbədə psixikanın chtiyatı ilə bağlıdır. Psixikanın chtiyatı reallaşdınlmamış imkanlardır. Alimlər belə hesab edirlər ki, miiasir insanlar orla hesabla öz potensial inkişaflarının yalnız 30-40 faizindən, bəziləri isə ancaq 5b-60 faizindən istifadə edirlər. İmkanlann inkişafı iki morhələdə baş verir;
Digor torofdon, hərəki fəallıq insanda psixi sferanın fundamen-tini toşkil cdən mütloq və diferensial həssaslığın inkişafına kömək göstərir. Daha çox çevik olan uşaqlarda mütləq vo diferensial həssaslıq yaxşı inkişaf etdiyinə göro onlar tez gəzməyi öyrənirlər, həmçinin tez dil açır və oxuyurlar. Axırıncı iyirmi ildo ibtidai siniflərdə proqramın mənimsənil-məsində çotinlik çəkən uşaqların sayı çoxalıb. Səbob çoxdur, lakin bunlardan ən əsası psixi inkişafın zəifləmosidir. Valideynlor bu səbəbdən repititorlara, psixoterapevtlorə müraciət edirlor. Apanlan təhlil göstərdi ki, müasir uşaqlar 50-60-cı illərin uşaqlarından 2-3 dəfə az hərəkət edirlor. Uşaqların psixi inkişafının geri qalmasının on əsas səbəbi, mohz hərəki aktivliyin lazımi səviyyədə olmamasındadır. Bunun mühüm səbəblərindən biri do uşaqlann televizor qarşısında çox oturmalandır. Bu gün psixologiya elminə belo faktlar molumdur ki, xüsusi hərəki çalışmaların hesabına (diqqət, hafızə, təfokkür) konkret olaraq bəzi psixi funksiyaları inkişaf etdirmək mümkündür.
Bu məsələdə hərokətin rol və əhomiyyəti çox böyükdür. Hamıya yaxşı molumdur ki, insanin öz imkanlarını hoyata kcçirməsi, onun yorğun və ya gümrah, xəstə və sağlam olmasmdan 596 asılıdır. Məhşur idman psixoloqu R.M.Zayçonov A.IGupovla apardığı işlo bağlı yazır ki, о çox çətinliklə dünya çenıpionunu hoı kün 40 dəqiqə idmanla məşğul olmağa məcbur edirdi. Yalnız bir neçə məğlubiyyətdən sonra A.Kaфovun idmana münasibəti dəyişdi. Nəhayət o, fıziki hazırlığın istər yarışqabağı, istor də turnir vaxtı özünün tam mobilize olunması işində osas şərt olduğunu başa düşdü. İnsan yaşa dolduqca onun fəallıq imkanları azalmağa başlayır. Herontologiya clmi yaşlı adamların yiiksək fıziki və oqli potensiala nail olması üçün fiziki çalışmalara daha cox vaxt ayırması haqqinda kifayot qodor fakta malikdir. Mosolon: Xalq artisti İ.V.İlinskiy 80 yaşına kimi xizək sürməklə məşğul olmuşdur. Məşhur aviakonstruktor O.K.Antonov 70 yaşında 2-ci dərəcoli idmançı səviyyəsində şahmat oynayırdı. Bədən tərbiyosi, hərəki fəallıq somatik və psixi sağlamlığın qorunması üçün insanin aktiv həyat foaliyyotinin artırılması və həyat tonusunun, həmçinin ömrünün uzanması üçün səmərəli təsir vasitosidir. Autogen moşq fıziki fəallıq üçün çox vacibdir. Əzələ sisteminə tosir göstərməklə insanm psixofızioloji halını dəyişdirməyin yolları müxtəlifdir. Bura, xüsusi fıziki horokətləri (moşq, əl-qol hərokətləri, gimnastika) massaj və özünümasaj. əsnəməni, yuxudan sonra gərilməni (gərnəşmə) aid etmok olar. İnsan narahathq hissi keçirəndə, emosional cohotdon gorgin olduqda, əsobiləşəndə əllorini yumruq şəklində sıxıb-açdıqda, alnını vo boynunu sürtdükdə, bannaqlarının uc hissosi ilo stolu döyoclədikdə, var-gəl ctdikdə, həyocandan özünə «усг tapa bilmə-dikdo» ozələ aparatına təsir ctmeklə özü də bilmədən şüuraltı özünətənzimetmoyə nail olur. Bundan olavə artıq enerjinin digər profılaktik yollarla da orqanizmdən çıxarılması mümkündür. Mosolon, tonəffusün idarə edilməsi, diqqotin yönəlməsi, morkəzləşməsi, kcçirilməsi üsullan və s. Bunlar hamısı səmərəli fəndlərdir. Lakin, onlann təsiri məhdud intcnsivliyə vo bir sıra çatışmazlıqlardan xali deyildir. Bütün bu çatışmazlıqlardan psixofızioloji voziyyətin özünütolqinctməyin kompleks metodu sayılan Autogcn moşqin hesabına azad olmaq mümkündür. Alman alimi İ.Suits hipnozun köməyi ilə nevrotik pozuntuları müalicə etməyi sınaqdan çıxarmışdır. О hom do praktik yoqa təlimi ilo də yaxından tanış idi. Onu belo bir sual düşündürürdü: песо 597
Autogen məşq insanın öz davranışı üzərində özünütolqinin hökmüno dair sadoco hipoteza olmayıb, elmi cəhətdən əsaslan-dınlmış və təcrübədən, sınaqdan çıxanlmış metodikadır. Əlbəttə Autogen məşq insan orqanizmi üçün əhəmiyyətinə göro Allahın hökmü ilə insanlara tövsiyə olunan namazdan çox aşağıda dayanır. AM-dən fərqli olaraq namaz kigiyenik qaydalara əməl etməkdən (dəstəmazdan) başlayır. Bundan başqa namaz gündə 5 dəfə qılınmalıdırsa, Autogen məşq 2 dofə nozordo tutulur. Namaz, Autogen məşqdən fərqli olaraq, sutkanın bütün vaxt-lannda cyni müddətdo davam etmir. Belo ki, orqanizmin fəallığı ilə namaz vaxtı arasında düz mütənasiblik var. Mosolon: günorta vaxtı orqanizmin iş qabiliyyətinin yüksok olduğu vaxt, namazın sayı 10 rikətə çatır. Səhər vaxtı iso iki rikotdir. Autogen məşqdən fərqli olaraq, namaz vaxtı yerinə yetirilən hərəkotlər do əlavo olaraq insan orqanizminin sakitloşməsinə kömək göstərir. Namazda diqqətin mərkəzləşməsi baş verir. Bundan başqa gözlorin müoyyən nöqtəyə zillənməsi də çox ehomiyyətli bir işdir. Bütün bu proseslər hamısı insan orqanizminin və psixikasının din-cəlməsino, rahatlanmasına böyük fayda verir. Horn do burada mə-nəvi cəhətdən də təmizlonmo, həmçinin insanda sağlamlıq, dö-zümlülük, səbrlənmə və s. kimi iradi keyfiyyotlər tərbiyo olunur. Bunun əhəmiyəti haqqında Qurani-Kərimdə müəyyən ayələr də vardır. Bu mənada namaz qdmaq yalnız dindarlıq, dini fanatizm kimi qobul cdilə bilməz, bu hom do psixi sağlamlıq vasitəsidir.
Bioloji səviyyədəki sağlamlıqda orqanizmin bütün daxili üzvlərinin dinamik ahongdarlığı vo onlann xarici tosirloro adekvat reaksiyasi osas olur. Bu sahodo tobabotin tosiri nisboton somoroli olur. Psixoloji sağlamlıq iso başqa səciyyə daşıyır, yoni burada məsələyo şəxsiyyət kontekstindən yanaşılır vo onun psixi 600 bütövlüyü osas götürülür. Yoni sağlam şoxsiyyot kimdir vo ya no deməkdir mülahizosi ön plana kcçir. Əgər şəxsiyyətin bütün mühüm keyfıyyotləri kifayət qodor ahongdar inkişaf etmişso, onlar о qodor do davamlı, müvazinətli olur vo onun tamlığını pozmağa yönəlmiş tosirloro qarşı durmağa qabil olur. İnsanın psixi sağlamlığı о zaman pozula bilir ki, şoxsiyyotin xarakterində, inteqral psixi keyfıyyotlorindo bu vo ya digor neqativ cəhot özünü qabanq surətdo biruzə vcrir, xüsusən də mənəvi-əxlaqi sferada defekt nozorə саф1г. Psixiloji sağlamlıqdan sosial sağlamlıq səviyyəsinə keçid əsason şortidir. Çünki hor iki sağlamlıq səviyyosi bir-birini həm müsbot, hom do monfı monada asanlıqla şərtləndirə bilir. Lakin sosial şəraitin, ictimai münasibətlərin şəxsiyyətin psixi sağlam-lığına təsiri daha güclü olur. Yəni sosial-maddi və sosial-mənovi şərait, ailə münasibətlori, ünsiyyətin xarakteri, digər qarşılıqlı münasibətlərin səciyyosi psixi sağlamlığa ciddi tosir edir. Burada əlverişli sosial şəraitin olub-olmaması əsas yer tutur. Məlum olduğu üzrə həmin amil şəxsiyyətin psixi sağlamlığına həm müsbət, hom do monfi tosir göstorə bilor. Pozğun tərbiyo şəraiti, olverişli olmayan otraf mühit insanlarda müxtəlif xarakterli qeyri-adekvat, hətta kriminal səciyyəli davranışın mənbəyi olur. Belo olduqda şəxsiyyət mənəviyyatca pozulur, onun özünüidarə vo özünütənzimi lazımi səciyyodə ola bilmir. Psixi sağlamlığm meyarlan məsələsi miixtolif mülahizolorlə bağlıdır. Bəzilori bunun üçün psixi müvazinoti əsas götürürlor. Burada şoxsiyyoto xas olan emosional, iradi və idraki proseslorin песо foaliyyot göstormosinin xarakteri ön plana çəkilir. Adətən şoxsiyyətin psixi inkişafındakı pozğunluq vo ya anomaliya onun sosial əhatə ilo disqarmoniyasında (ahəngdarlığın pozulmasında), homin mühitə uyğunlaşa bilməməsində özünü göstərir. Həmin meyar üzvi surətdə iki başqa meyarla yoni psixikanın təşkilinin ahəngdarlığı vo onun adaptiv imkanlan ilo olaqədardır. Psixi müvazinotin ifadolilik dərocəsi insanın obyektiv şoraitlo ahongdarlığında, ona uyğunlaşa bilmək qabiliyyətində özünü gös-torir. Hövsolosiz, doyanotsiz adamlarda faktiki olaraq müvazinot pozulmuş olur. Ancaq psixi cəhətdən sağlam adamlarda, yoni müvazinətli şoxslordə davranışın sabitliyi vo onun xarici şəraito uyğunluğu aydın surətdo nozərə саф1г. 601 Müasir dövrdə psixiatriyaya insan şəxsiyyətinin ruhi sağlam-lığının vo rifahının qorunması və idaro olunmasına xidmot göstərən elmi əlavə kimi baxırlar. Belə bir fikri əsas götürürlor ki, psixi xəstəliklərin spesifık xüsusiyyətləri psixi özünüidarə hüdudlannda baş verən kənara çıxmaq hallan ilə şərtlənir. Psixoloji özünüidaro ümumiliklə psixi sağlamlığın ən mühüm kriteriyalanndan hesab edilir. Psixoloji özünüidarəyo aşağıdakı morhəlolər daxildir:
q) qərann hoyata kcçirilmosi və nəzarət. Bu mərhələlərin hor birində psixi sağlamlığı təmin etmoyə təsir göstərən proseslor inkişaf cdir. Fikrimizi izah cdək. Moqsodyönlülük şəxsiyyotə məxsus olan kcyfıyyət olub, insana onun nəyin naminə hərəkət etməsini göstərir. Həyatda məqsodin düzgün seçilmosi, psixi sağlamlığın təmin olunmasının on mühüm şərtlərindən biridir. Mosolon, hoyat yolunun düzgün seçilmosi, sənət seçimi, cəmiyyətdə yerini vo mövqeyini müəyyənləşdirmək vo s. hor bir şəxsin qəbul edəcoyi hoyati əhəmiyyətə malik olan məsolədir. Istər əmək sahəsindo, istorsə də həyatda öz yerini tapa bilməyən hor bir insanin timsalında comiyyot əvozcdilməz şəkildo maddi və monəvi zərər cokir, itki verir. Psixoloji zədənin ən böyüyü isə şəxsiyyətin özünə dəyir. İnsanın uzunmüddot xoşlamadığı bir işdo çalışması onun daxili psixoloji durumunun pozulmasına, şəxsiyyətin dcformasiyasına gətirib çıxanr. Ozünüidarə sisteminin funksional bütövlüyü ilk növbodə ondan asılıdır ki, informasiyaların qobulu ve tohlili prosesi no dorocodo səmərəli coroyan edir. Elo homin zomindo do orqanizm xarici alomi vo öz halotini, voziyyotini oks etdirir. Yoni insanin ətraf mühito bəlodləşməsinin osas şortini onun psixikasinm daxili vo xarici mühitinin düzgün oks etdirilmosi təşkil edir. Psixikada baş veron hor bir psixoloji dəyişiklik ətraf miihitdon golon idrak məlumatlarının şəxsiyyot tərəfındən düzgün oks edilmosi ilo bağlıdır. İnsanın süni şokildə informasiya axınından məhnım edilmosi (sensor aclıq) üzro apanlan təcrübolər göstordi ki, belə şəraitdə insanlar uzun müddot qala bilmirlor. İnsanın uzun 604 müddət «sensor aclıq» şoraitindo saxlanılması, onun psixikasında bəzi neqativ hallara gətirib çıxarır (illüziya, hallyüsinasiya) vo s. Digor cohotdon insanin qəbul etdiyi informasiyanın həddən ziyadə olması da psixikanın normal foaliyyotinin pozulmasına sobob olur. Buna göro do insanin hoyat foaliyyotinin normal şəkildə davam ctməsi üçün onun qobul etdiyi informasiya axını, insanin psixikasinm qobul edo bilocoyi optimal hocmo malik olmalıdır. Miiasir tonsil sisteminin osas xiisusiyyotlorindon biri holo do insana otraf alom haqqinda daha çox bilik vermokdir. Bu sobobdondir ki, insanin özü haqqinda, psixi imkanlan haqqinda malik olduğu bilik, hocm etibarilo otraf alom haqqinda bildik-lərindən çox azdir. Olanlar da fraqmentar vo dayazdir. Özünün psixi sağlamlığını qorumaq üçün, özünü idaro etmok üçün insan özü haqqinda osaslı nozori vo praktik biliyo yiyolonmolidir. Belo bir biliyin çatışmamazlığını hamımız ctiraf edirik vo onun törotdiyi ağır noticolordon iso təəssüf ki, çoxu-muzun xəbəri yoxdur. İnsan özünün psixi voziyyətinin «dilini aça bilmolidir» vo ona tosir göstərməyi, yeri goldikdo iso idaro etmoyi bacarmalıdır. Hor bir insan özünün güclü vo zəif xüsusiyyətlorini, həmçinin fıziki vo psixi imkanlannin soviyyosini diizgiin vo adekvat şəkildə qiymətləndimıolidir. insan psixi sağlamlığını idaro etmoyi bacar-malıdır. Psixi sağlamlığı idaro etmok üçün iso insan psixikasını moşq etdirmoyi bacarmah, onun imkanlarmdan xobordar olmah vo inkişaf etdirməlidir. İnsan həmçinin ağıl vo hisslorindo nizam-inti-zam yaratmağı bacarmalıdır. insana foal, şüurlu vo moqsodyönlü hoyat yaşamağı torbiyo etmok laznndir. Ona həmçinin davranış mədəniyyətinin tərkib hissəsi olan psixi özünütənzimin texniki xüsusiyyətlorini aşlamaq lazımdır. Başqa sözlo, insanda psixoloji modəniyyətin torbiyo edilmosi vacib mosələlərdəndir. Hər kiçik psixi problemdon ötrü həkim-psixoterapevtə, ekstrasensə, hipnozçuya və digər şofaverici insanlara müraciət etmək insanı otraf miihitdon asılı vo passiv voziyyəto salır. İnsan öz gücünə inanmalı, imkanlannin sərhədlərini bilməli vo lazım olduqda onlann hesabına öz-özünü tənzimləməlidir. Sağlam psixikaya malik olan şəxs, cəmiyyotdo mövcud olan davranış normalarına zidd olan qərar qəbul etmir. Başqa sözlə 605 desək, əgər insanın mənəvi statusu deformasiyaya moruz qalmayıbsa, onun qobul etdiyi qərar həm özünə, həm də ətraf-dakılara fayda verəcokdir. Mənovi cəhətdən etibarlı vo sağlam psixikaya malik olan şoxsiyyət oxlaqsız davranış və horokotlərə qabil olmayan aliconab, vicdanlı insandır. Qəbul olunmuş qərarın həyata keçirilməsi, şəxsiyyətdən bu mərhələ üçün vacib olan keyfiyyotlərin təcəssüm etdirilməsini tələb edir. Bu keyfiyyətlərdən һөг hansı birinin ifadə formasına görə, insanın psixi sağlamlıq voziyyəti haqqında mühakimə yüfütmok olar. Bclə hesab edilir ki, qarşıya qoyulmuş məsələlərin praktik həlli üçün lazımi fəallığı təmin etməyon passiv insan mənəvi cohotdən sağlam adlandınla bilmoz. Bundan başqa, fəal davranışı iflic edən tonbəllik də ruhun xəstəliyi kimi xarakterizo olunur. Digər tərəfdən, elə şəxsi keyfıyyətlər də məlumdur ki, insan onlara vaqif olmaqla qarşısına qoyduğu məsələləri uğurlu şəkildə həll edir. Bunlardan ilk növbədə borc və məsuliyyət hissini, cavabdehliyi, nizam-intizamlığı, iradəlilik, özünəsahibolma və s. kimi keyfiyyətlori qeyd etmək olar. Bu gün do həlo düzgün olmayan belə bir fıkir mövcuddur ki, nəzarət idarəetmə prosesində əsas həlqədir. Əslində idarəetmə prosesinin hər bir mərhələsi, - məqsədin müəyyənləşdiril-məsindən başlayaraq, qəbul edilmiş qərann həyata keçirilməsino kimi nəzarətin olması labüddür. Psixi özünüidarəetmo məsəlosindo, özünonozarotin xüsusiy-yətləri bir prosesə deyil, bütün psixi proseslərə aid olmalıdır. Beloliklə, dövri sxem üzrə (qəbul, yenidən işlənmə, qərar qobulu və onun həyata keçirilməsi) informasiyanın dəyişilmosi özünənəzarotlo müşayiət olunmalıdır. Bu da əvvəlcədən qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmanı və özünüdərketmə prosesinin somərəli cərəyan etməsini tomin edəcəkdir. Psixi sağlamlığın mühüm meyan olan özünənəzarət, lazımi səviyyədə təsdiq olunmaq əvəzinə daha çox xatırlanır. Bununla yanaşı yaxşı məlumdur ki, tcxnikanın idarə olunmasında ən çox pozuntular özünənəzarətin itirilməsindən iroli gəlir. Xəstə adamın davranışında aqressivlik, özündənçıxma, impulsivlik kimi özünü göstərən psixi pozuntular emosional nəzarətin zəiflomosinin montiqi nəticəsi kimi başa düşülməlidir. Psixi pozuntulann birsıra formalan emosional nəzarətin zoifləməsi noticəsində baş verir. Buna misal, xəstə adamlann davranışında 606 özünü göstərən impulsivlik, çılğınlıq, aqressivlik kimi halları qeyd etmək olar. Əgər normal adamda özünonozarət şübhənin aradan qaldınl-masına kömək edorsə, patoloji halda yoxlama bu məqsədə nail olmağa kömək etmir. Nevroz xostoliyino tututulmuş adamlarda özünənəzarət patoloji hoddə çatır. Yerino yetirilən horəkətin doğruluğu ilə bağlı olan şübhə hissi xəstəni dəfələrlo onu yoxlamağa məcbur edir. Digər tərəfdon, sərsəm idcyaya mübtola olan xəstənin heç bir özünənozarəto ehtiyacı olmadığını görürük. Obyektiv reallıqla hesablaşmadıqları üçün onlar sübut axtarmaqla məşğul olmaq istəmirlor. Tibbi nöqteyi-nəzərdən psixopatlar sosial cəhətdən çatışma-mazlıqlara malik olan insanlardır. Bu cəhət hər şeydən əvvəl onlarda öz davranışlanna qarşı olan özünənəzarotin zəifliyində özünü biruzə verir. Uzunömürlülüyün psixoloji əsaslan da maraqlıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, insanın sağlamlığı bir sıra zəruri amillərdən asdıdır. Müəyyən cdilmişdir ki, sağlamlığın 50% insanın həyat tərzindən, 20% irsi xüsusiyyətlərindən, 10% iso tibbi xidmətlərdən asılıdır. Hoyat tərzi dedikdo insanlann müəyyən ictimai-iqtisadi şoraitdə hoyat vo foaliyyoti, onun bu şəraitdə maddi və mənəvi tələbatlannın ödonilməsi, həmçinin ünsiyyot və davranış normalan başa düşülür. Sağlam həyat tərzi nisbətən məhdud bir anlayışdır. Həmin anlayış insan orqanizminin hoyat foaliyyotinin daxili vo xarici amillərinin vohdoti nəticəsində bu sistemin uzun müddət işləməsini, həmçinin orqanizmin möhkəmlənməsinə, şəxsiyyətin ahongdar inkişafına, əmok və istirahot üsullarının qarşdıqlı tosirini bildirir. Sağlam hoyat torzi, psixi sağlamlıq insanlann tobii tələbatına çcvrilməlidir. Belo olan halda insan heç bir çətinlik çəkmədən, könüllü şəkildə ona nail olacaqdır. Psixoloji sağlamlığın formalaşdmlması yalnız bədənin gigiyenası ilo deyil, həmçinin psixologiyadan - yəni ağılın hisslər üzərində ciddi nəzarəti və hətta qələbə çalmasından, «psixikanın müdrikləşməsindon»do asdıdır. Sağlam həyat torzinin tərbiyo olunmasına lap kiçik yaşlanndan başlamaq lazımdır. Elə etmək lazımdır ki, uşaqlarda sağlam həyat tərzinə daxili tələbat yaransın. 607 Adoton sağlam həyat tərzinin tərbiyə olunması, öyrədilmosi işində bir problemlo qarşılaşılır. Bu elə bir problemdir ki, onunla kiçik uşaqdan yaşlı adama kimi hamı üzləşir. Bu, sağlam adamın öz orqanizminin qayğısına qalması ilə bağlıdır. Belə ki, sağlam adam özünü yaxşı hiss etdiyi üçün sohhəti ilə maraqlanmır. O, sağlamlığının qədrini bilmir. İnsan öz sağlamlığı ilə naxoş olduğu, xəstələndiyi zaman yaxından maraqlanmağa başlayır, onun qayğısına qalmaq isteyir. Müasir dövrdə artıq uzunömürlülərin hoyat tərzlərinin psixoloji xiisusiyyotlori haqqinda miioyyon fıkir vo miilahizolor formalaşmışdır. Uzunömürliilərin psixoloji portrctlori haqqinda ümumiləş-dirilmiş təsovvürləri aşağıdakı kimi qruplaşdıra bilərik: Uzunömürlülər adəton məqsədsiz, mənasız yaşayış torzini qəbul etmir, goləcəyə çox inamlı olurlar. Onlann xarakterində qabarıq şəkildo özünü göstəron xüsusiyyotlor bunlardır: təmkinlilik, ardıcıllıq, xeyirxahlıq, işkiizarlıq vo s. Onların emosional həyatı üçün həyatsevorlik üstünlük təşkil edir. Bundan başqa, uzunömürlülor adotən pis ohval-ruhiyyədən, psixi gərginlikdən tcz bir vaxtda xilas olurlar, hor şeyi ürəklərinə salmır vo optimist olurlar. Onlar ətrafda baş verən hadisələrə və qarşılaşdıqlan problemə sakit miinasibot bəsləyirlər. Belələrində yumor hissi çox güclü olur vo imkan daxilində kəskin həyəcanlanmalardan uzaq gəzirlər. Onların təfokkür fəaliyyətində mühakiməlilik, chtiyatlılıq, həyat müdrikliyi, intellektuallıq, yaradıcı fəallıq, pis fıkir və niyyətlərdən uzaq olmaq üstünlük təşkil edir. Uzunömiirlülər adətən kinli yaddaşa malik olmurlar. Onlar baş vcrən pis hadisə və hərəkətləri tcz unudurlar. Özlərino münasibotdə özünohönnət və şəxsi ləyaqət hissi güclü olur. Onlar qocalmaya da çox sakit miinasibot bəsləyir vo bunu tobii proses kimi qarşılayırlar. Risk ctməyo meylli olmurlar. Herontologiyanın banilərindən sayılan İ.İ.Meçnikov bu məsolə ilə bağlı qeyd edirdi ki, ölüm qorxusu ahıl yaşında olan insan üçün öz mənasını itirir. İnsanlar öz təbii ömürlərini axıra kimi yaşaya bilmədikləri üçün ölümdən qorxurlar. Uzunömürlülor ailə üzvləri və yaxın adamlan ilə çox yaxşı münasibətdə olmağa çalışır, ətrafdakılara qarşı qayğıkeş ve diqqətcil olurlar. Onlar çalışırlar ki, qohumlan, qonşuları və iş 608 yoldaşlan konfliktə düşmosinlər, özləri do konfliktlərdən uzaq olmağa səy göstorirlər. Uzunömürlülər öz həyatlannı taleyin hökmü ilo deyil, arzu və bacanqlan əsasında qururlar. Onlar sağlamlıqlanna xüsusi diqtət yetirirlər. Uzaqgörənlik belələri üçiin adi davranış normasma çevrilir. Uzunömürliilər həfızənin, diqqotin zəifləmosi ilə əlaqədar olaraq davranış və hərəkotlərino psixomotorikanm hesabına nəzarət edir, bununla qarşıya çıxa bilən sohv vo xatalann qarşısını alırlar. Uzunömürlülük yolunda ən çətin sınaq dövrü öz sənəti, peşəsi ilo bağlı olaraq, rayon və kənd əhalisi üçün «təqaüd məşğuliyyətb məsoləsi о qodor ciddi problem olmur. Belo ki, hoyotyam sahodo çalışma meyli problemin holli üçün yaxşı çıxış yoludur. Yaşa görə toqaüdo çıxmaqla bağlı olaraq, ortaya bir neçə riskli amillər çıxır. Bunlar aşağıdakılardan ibarotdir:
5. Ailo vo comiyyətə ağır yük olmaq hissinin yaranması və s. Ümumiyyətlo insan yaşadığı həyatdan о zaman ləzzət alır ki, onun uzunömürlülüyü monovi, psixi sağlamlığı ilə üst-üstə düşür. Senekanın dediyi kimi: «Əsas о deyil ki, uzun ömür yaşayasan, osas odur ki, monalı yaşayasan». Ömriin mənalı yaşanmasınm dərin psixoloji əsaslan vardır. Burada insanin amal vo məqsodinin xarakteri, sərvət meyli, motivasiya vo miinasibotlor sistemi, monovi keyfıyyətləri miihiim rol oynayir.
Psixoloji məsləhot vo yardım xidməti bir çox ölkələrdo hələ yeni formalaşır. Psixoterapiyanın tarixi daha qədimdir. Bu sahodə oldo edilən zəngin tocrübə psixoloji tosir prosesindo şəxsiyyət amilini daha ətraflı aydınlaşdınnaq imkanı verir. Golin, əvvəlcə, məsələni bu aspektdə nəzərdə keçirək. Psixoterapevtlərin demok olar hamısı tosdiq edirlor ki, öz-özlü-yündo metodlar vo priyomlar deyil, psixoterapevtin şəxsiyyəti mü-alicə edir. Yeri gəlmişkən qeyd edok ki, pedaqoji təcrübo bu hoqi-qəti çoxdan təsdiq etmişdir: müəllimin şoxsiyyəti böyük təsir gü-cünə malikdir. Hər hansı tərbiyə mctodu öz-özlüyündə nə qədər somərəli olsa da, müollimin şoxsiyyotini ovəz cdə bilmoz. Bu mə-nada da haqlı olaraq deyilir ki, tərbiyə edənin özünü tərbiyo etmok la/ımdır. Bos, psixoloji tosir prosesindo tosir göstorilən adamın özünün şoxsiyyəti no kimi rol oynayir? Biz ona orqanizm kimi, yoxsa şəx-siyyot kimi yanaşmalıyıq? Şoxsiyyot amilini psixoloji tosir prosesindo песо nəzərə almaq olar? Bu suallan eksperimental material osasında aydınlaşdıraq. Bir eksperiment zamanı adamlari iki qrupa ayırmış vo onlara oyanma halı yaradan iynə vurmuşdular. Birinci qrupda preparatın göstərə-coyi tosiri izah etmiş, ikinci qrupda bu haqda heç bir molumat vcr-momişdilər. Birinci vo ikinci qrupda eksperiment zamani bundan başqa hcç bir fərq olmamışdır. Ног iki qrupda eksperimentator özü-nü eyni qaydada aparmışdı. Lakin iynoni vurandan sonra qrupun bi-rindo adamlar birdon-biro şadlanmağa vo ya hirslənməyo başlamış-dılar, digərində iso heç bir şcy hiss etməmiş vo özlərini adi qaydada aparmışdılar. Eksperiment prosesindo adamlann davranışını psixoloji cohot-don izah etmok cotin deyildir: izahatdan asılı olaraq onlann ineksi-yaya (dəri altina iyno ilo dənnan yeritmək) münasibəti miixtolif ol-muşdur. Bu eksperiment «epizoddur». Golin, indi təsəvvür edok ki, hor hansi bir adam, mosolon, zərurət üzündon uzun muddot psixotrop dorman qobul edir. Görəsən, bu onun özünə verdiyi qiymotloro, özüno münasibətinə, onun gerçəklik haqqındakı tosəvvürlərino tosir göstərirmi? Məsələyo ümumi şəkildə yanassaq, burada iki halın 610 mümkün olduğunu göro bilərik. Tutaq ki, iki xəstə nevrozdan mü-alicə olunur. Onlar xeyli sakitloşmişlər. Xəstənin biri belə hesab edir ki, onun sakitləşməsi qəbul etdiyi dərmanların təsiri ilə bağlı-dır. Digər xostə isə məsələyə şəxsiyyət baxımından yanaşır. O, göstərir ki, əvvəl xəstə idim, ona görə hirslənirdim. İndi iso sağal-mışam, adamlar moni, mən də onları düzgün başa düşürom. Həmin sözləri, golin, psixoloji tcrminlərlə ifadə edok. Onda molum ola-caqdır ki, xəsto özünün sakitləşməsini öz şəxsiyyətinin, özünün-özünə, başqa adamlara, dünyaya münasibətlərinin doyişilməsi ilə izah cdir. Psixoloji müşahidələr göstərir ki, ikinci xəstə birinciyo nisbətən daha tez sağalır. Tutaq ki, xostolərin hər ikisi müalicə kursunu qurtarmışdır. Onlar artıq dərman atmırlar. Həmin xəstələrdən hansında sonralar nevroz yenidən əməlo gələ bilər? Psixoloji müşahidələr göstərir ki, yeno do birinci xəstədə nevroz nisbətən asanlıqla əmolə gəlir, ikinci xəstəninisə yenidən nevroza tutulması chtimalı çox azdır. Psixoloji cəhətdən bunu no ilo izah etmək olar? Bü mühüm suala psixoloqlar belo cavab vcrirlər: ikinci xəstə müalico kursunu qurta-randan sonra da onun özü vo dünya haqqında dəyişilmiş təsəvvür-ləri mühafızo olunur. (Qeyd edok ki, onda özü haqqında sağlam adam təsəvvür yaranmışdır; о, özünü xəstə hesab etmir - onun rc-aksiyalarını, davranışını öz-özlüyündə bu təsəvvürlər formalaşdı-rır). Özünü pis hiss cdondə xalis fizioloji səbəblərlə əlaqədar olaraq alkoqoliklordo pcşmançılıq hissi yaranır, onlar özlərini nədo isə günahkar hesab edirlor. Bu zaman alkoqoliklordo, ani surotdo olsa da, öz həyatlarını doyişmək niyyəti əmələ gəlir. Psixoloqlar belo hesab edirlor ki, psixoterapiya sərxoşun «peşmançılığından» istifado etdikdo, alkoqolikin miialicosi daha somoroli gcdir. Təbabətdə belo bir aforizm vardir: xostoliyi yox, xostoni miia-lico etmok lazundir. Bu, о demokdir ki, xəstədə özü haqqında sag-lam adam tosovviirii yaratmaq , onun özüno vo otrafdaki adamlara münasibotini dəyişmək, başqa sözlə, şəxsiyyot amilini nəzəro almaq lazımdır. Təcrübəli psixoterapevt müalicə prosesindo şəxsiyyət amilinə xüsusi əhəmiyyət verir. Bu cəhəti nəzərə almadan xostoni somoroli müalicə etmək mümkün deyildir. Təbabətin hansı sahəsinə mii-raciət edirsiniz-cdin, hər yerdə həmin psixoloji həqiqətin şahidi olacaqsını/. 611 Yenə də bir misal göstərek. Məşhur hokimlərdən birinin adı ilə bağlı olan bir ohvalat molumdur: həkim ağır vəziyyetdo olan bir xəstəni müalicə edirdi. О, xəstə ilə ilk söhbətində ondan soruşdu: otaqda neçə nəfər adam var. Xəstə cavab verdi: iki nəfər. Hokim etiraz ctdi: - düz saymadın otaqda üç nəfər var. Xostə razılaşmadı. O, həkimi və özünü göstorib dedi: - otaqda iki nəfer var. Hokim armla dedi: otaqda üç nəfər var. Gəl sayaq: mən, sen, bir də... xos-təlik. O, inamla dedi: - əgər sen mənimlə müttefiq olsan, biz ikimiz birlikde xəsteyə qalib gəleceyik. Əger sen xestolikle müttofıq olsan, onda xəstolik qalib gəlocok. Bu əhvalatm məcazi mənası vardır. Şoxsiyyot amilini nəzəro almadan xəstəni səmərəli müalicə etmok olmaz. Psixoloji tosir do şəxsiyyet amilinə istinad etmelidir. Psixoloji məsləhət və yardım prosesindo do şəxsiyyət amilinin nəzərə alınması xüsusi ohomiyyəto malikdir: usağm da, yaşlı ada-mın da şəxsiyyətini öyrənmək və nəzərə almaq - soməroli psixoloji təsirin ən başlıca şorti belodir. Psixoloji tosir prosesindo şəxsiyyət amilini песо nozore almaq olar? Psixoloq məsləhot üçün ona müraciət edən adamın şoxsiyyəti-ni, cmosional reaksiyalanmn xiisusiyyotlerini, motivasiya sahosini, miinasibetlor sistemini vo s. ətraflı öyrənir. О, bu molumatlar osa-sinda hemin adamm özünə ve etrafdaki adamlara miinasiboti deyi-şir, qcyri-adekvat reaksiyalannı ve davranış formalarını islah edir, zoruri hallarda iso ailode vo kollcktivdo adamlann ona munasibeti-in dəyişir. Bir maraqlı mesoleyo de diqqoti celb edok: psixoloqlar praktik işçilerə, birinci növbodə iso miiollimloro psixoloji tosir zamani ho-mişə şəxsiyyət amilinin nozero alinmasim mosləhet görmüşlər. Onlar A.S.Makarenko, V.S.Suxomlinski vo b. tocriibelorine dofo-lərlə müraciət etmiş, görkəmli pedaqoqlann bu sahədəki «sirrini» onlann şəxsiyyət amilini nozero almasi ilo izah etmişlor. Bu giin psixologiyanın özünün totbiqi elmə çevrildiyi bir şəraitdə psixoloji məsləhət vo yardım praktikasi ancaq şəxsiyyət amili osasinda diiz-gün inkişaf edo bilor. Bu coheto do diqqot yetirmək lazımdır. ƏDƏBİYYAT I Azərbaycan müəlliflərinin psixologiya üzrə dərslik, dərs vəsaitləri və vacib monoqrafik əsərləri. a) Dərslik və dərs vəsaitləri.
613
b) PsixoloKİyanın aktualproblembr'ınə həsr edilmiş Ьэ-j əsərlər.
30. Алиев Б.Г. Психологические вопросы изучения преступления. Баку, "Ренесанс", 1999.
614
1989.
xüsusiyyətləri. Bakı, 1969.
məsələlori. Bakı, 1965.
56. Əlizado Ə.Ə. Müasir Azərbaycan moktoblorinin psixoloji problemləri. Bakı, 1994.
nəşiriyyatı, Bakı, 1986.
"Maarif', 1965. 59. Əlizadə Ə.Ə. Şagirdlərin yaradıcı foaliyyotinin psixologiyası. "Maarif' noşriyyatı, Bakı - 1968. 60. Əliyev B.H. Məhkəmə-psixoloji ekspertizasının ümumi nozəriyyəsi. Bakı, 1997. 61. Əliycv B.H. Cinayət vo mülki proscsdə məhkomə-psixoloji ckspertizası problcmləri. Azorbaycan Dövlət noşriyyatı, Bakı, 1996. 62. Şofıyeva E.İ. Uşaqlarda anomal psixi inkişaf. Bakı, 1997. 615 23. Шафиева Э.И. Эмоциональный стресс в условиях нормы и паталогии человека. Д.. Медицина, 1976. MÜNDƏRİCAT ÖN SÖZ з I HİSSƏ PSİXOLOGİYA ELMİNİN VƏ PSİXOLOJİ PRAKTİKANIN MÖVZUSU VƏ VƏZİFƏLƏRİ I FƏSİL PSİXİ HADİSƏLƏRİN MAHİYYƏTİ
616
III FƏSİL PSİXOLOGİYANIN SAHƏLƏRİ VƏ PSIXOLOJI PRAKTİKANIN VƏZİFƏLƏRİ
Yüklə 4,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|