Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19

157-34

prosesindo nəzərə almağa başlayır və öz hərokətlərini bir-birinin hərəkətləri ilə uzlaşdırırlar. Onlann işindo özünəməxsus ahong omolo golir. Həm işin məhsuldarlığı artır, hom də işçilər iş prosesindon və onun nəticəlorindən razı qalırlar.

Bu zaman bir çox hallarda işçilər arasında az və ya çox dorocodo yaxınlıq omolo golir, hotta bəzən yoldaşlıq münasibotlon dostluğa çevrilir. Belə hallarda onlar bir-birino psixoloji cəhətdən uyuşmağa başlayırlar ki, bu da birgo iş şəraitində işçilərin bir-birino alışması üçün əlvcrişli şorait yaradır.

Psixoloji uyuşma insanlann qarşılıqlı təsiri prosesindo əmələ gəlir və onların bir-birini təmin etməsində, bir yerdo olduqda darıxmamasında, daha yaxşı işləməsində, söhbətdən doymamasında ifado olunur.

Beləliklə, biz iki anlayışla - birgə işləməye alışma vəuyuşma anlayışları ilə tanış oluruq. Bos, onlar bir-birindən no ilo fərqlənir? Birgə işləməyə alışmaq insanlann rosmi (işgüzar) münasibətləri, uyuşma isə qcyri-rəsmi (şəxsi) münasibətləri üçün səciyyovidir.

Qeyri-rosmi münasibətlər soviyyosində hor hansı bir adamın başqası ilə sözü tutmursa, ondan uzaqlaşır, başqa adamlarla yaxınlıq edir. Başqa sözlə, qeyri-rəsmi münasibətlərdə insanlann bir-birini təmin edib-etmoməsi onlann xiisusiyyotlori ilə şərtlonir. Halbuki rosmi münasibətlərdə birgo işin xarakteri daha mühüm ohomiyyət kosb edir. Bu zaman iki işçinin bir-birino miinasiboti onlann bir-birindən xoşu gəlib-gəlməməsi ilo miioyyon oluna bilmoz. Kollcktivdo insanlann münasibətləri bilavasitə rəğbot hissi ilo deyil, sosial normalarla miioyyon olunur. Birgo işləmok zərurəti öz oksini onda tapir ki, insanlar bir-birini iş yoldaşı kimi qiymotlondirir, bir-birinin şəxsi keyfıyyətlərindon daha çox peso kcyfıyyotlorinə üstünlük verirlor. Onlann bir-birilə qarşılıqlı miinasibotlori peso keyiiyyotlori ilo deyil, şoxsi keyfiyyotlori ilo şərtləndikdə iso birgo işləməyə alışma uyuşma ilo əvəz olunur.

Birgo işləməyə alışma ilo uyuşma əslində bir-birilo qarşılıqh olaqədədir. Uyuşma işçilərin bir-birinə ahşmasında həmişo mühüm rol oynayır: uyuşmazlıq iso hansı formada olursa-olsun, onların arasında müxtolif tipli münaqişolorin yaranması ilo noticolonir.

Əmək, pedaqoji və ya şagird kollektivlərində uyuşma təsirli ro oynayır. Ailə həyatında onun əhəmiyyəti xususilo böyükdür.

Qrup uyuşması insanlara empirik surətdə çoxdan molumdur.

530

Alpinistlər, təyyarəçilor, səyyahlar, idman məşqçilori vo b. güzəran təcrübəsi əsasında belo bir nəticəyə golmişdi ki, kiçik qruplarda adamlar bir-birino eyni dorəcədə uyuşa bilmirlor. Sosial-psixoloji tədqiqatlar da həmin nəticəni təsdiq edir.

Birgə fəaliyyətin səmərəli olmasının şərtlərindən biri uyuşma fenomeni ilə əlaqədardır. Bir çox xüsusi hallarda, qrup uzun müddot aynlıqda və mürəkkəb şəraitdo fəaliyyot göstərdikdə, məsələn, ekspedisiyalarda, kosmik uçuşlarda, gəmi səfərlərində və s. bu cohət daha aydın nəzərə çarpır, bilavasitə qrupdaxili qarşılıqlı münasibətlərin inkişaf dinamikasını şortləndirir.

Y. Qaqarin vo A. V. Lebedevin «Psixologiya və kosmos» kitabında təhlil edilən bir eksperimentin nəticələri bu cohətdən maraqlıdır.

70 sutka orzindo davam etmiş eksperimentdə 3 nəfər - həkim Stanislav Buqrov, mühəndis Leonard Smireçevski və radio-jurnalist Yevgeni Tcrcşşcnko iştirak cdirdi. Onlar gündolik yazırdılar. Y. Tereşşenko «startdan» üç həfto sonra öz gündəliyində yazırdı: «Növbə, nahar, tibbi müayinə, yuxu... Həyatımız çox qızğın, amma ycknəsəq keçirdi. Boş vaxtımız demək olar ki, qalmırdı. Amma artıq yorğunluq hiss edirəm. Stanislav anqladı, gözlərinin altı qaraldı, Leonardın, gözlori qızardı vo baxışları dəyişdi. Bəzən danışığındakı xeyirxahlıq itirdi. Mübahisəni xatırladan cüzi narazılıqlar meydana çıxırdı ki, bu da, əlbəttə ki, xırda şeylərin üstündə olurdu».

Y. Tercşşenko bir həftodən sonra isə yazırdı: «Növbə, nahar, yoxlama, yuxu... Vaxt daralır. Bir günü о birindon seçmok olmur. Yavaş-yavaş sinir yorğunluğu baş verir. Biz əsəbiləşməyə başlayınq. Özümüzü işləməyə məcbur etmək çətinləşir. Daim hara isə qapını açmaq, nə isə başqa şey görmək istəyirik. Hamısı birdir.. Təki yeni şey olsun. Darıxırıq».

Həkim ilə mühəndis arasında psixoloji uyuşmazlıq əmələ gəlmişdi: onlann arasında vaxtaşın, istirahot zamanı konflikt yaranmağa başlamışdı. Proqram yerinə yctirilsə də, eksperiment iştirakçılarının özlərinin qeyd etdikləri kimi, psixoloji uyuşmazlıq onların hamısının əhvalma monfı təsir göstərmişdi.

Uyuşma insanlann xiisusiyyotlori ilə bilavasitə bağlıdır. Bu sahədə iki hala daha geniş təsadüf olunur:

a) müşahidolor göstərir ki, insanlann tələbatları, fəaliyyət motivləri, maraqlan, sosial yönümləri, əqidəsi və s. oxşar olduqda onlar bir-birlərinə asanlıqla uyuşurlar;

b) bir çox hallarda iso insanlann müəyyon kcyfiyyotlori, xüsusilə temperament vo xarakter olamotlori oxşar olduqda, onlar bir-birinə uyuşa bilmir; oxşar olmadıqda, əkslik təşkil ctdikdo, oslindo bir-birini tamamladıqda asanlıqla uyuşurlar.

Y. Qaqarin vo V. Lcbcdcvin «Psixologiya vo kosmos» kitabinda oxuyuruq: «Vosxod-2» kosmik gomi heyotindon xiisusi soliqo vo mütəşəkkillik tolob olunurdu. Şlüz kamerasından keçorok gomi kabinosindon adamin kosmik fəzaya keçməsi kimi miirokkob mosolonin holli tarn qarşılıqlı anlaşma, inam, bir-birino arxayin olmaq şəraitində mümkün idi.

Vozifoləri heyət üzvləri arasında bölüşdürdükdə onlann peso hazirliqlanndan çox (Belyayev do, Leonov da yüksək ixtisaslı təyyaroçi idilor) fordi-psixoloji keyfiyyəti nəzərə alınırdı. Belyayevo on qorxulu hallarda özünü itirməmək, böyük irado və mətanət, məntiqi təfokkür, dərin özünütəhlil, böyük təkidlilik, çətinlikləri dof etmok xas idi.

Leonov isə temperametino görə xolerik tipə mənsubdur. Qüvvətli, qətiyyətli və qoçaqdır. Yüksok qavrama qabiliyyətinə malik olduğundan bütün bir lövhoni yadında saxlayır, sonra da onu yenidən təsvir edirdi.

Xaraktercə bir-birinin tarn oksi olan bu iki şəxs mürokkəb proqramı müvəffəqiyyotlo yerinə yctirən yüksək qrup omələ gotir-məkdə bir-birini tamamlayırdı. Adi məşğolodən başqa Bclyaycvlə Leonov, indiyə qədor dünyada heç kosin olmadığı şəraitdə - dorin vakuumda vo dayaqsız fəzada işlomək üçün hazırlaşırdılar. \J3

Şlüzlomə vo həyatı «tominctmo» sistemlərini idaro etmədo uy-ğun horokotlor üçün xüsusi trenajorlarda A. A. Leonovun gəmidən kosmik fəzaya çıxması və kabinəyə qayıtması imitasiya olunurdu.

Qoza halında da horokotlor nəzordə tutulmuşdu: mosolon, açıq kosmosda kosmonavtın başına bir hadisə gəldiyi və komandirin ona yardım göstənnoyinə chtiyac olduğu hallar çox diqqətlə hazır-lanmışdı.

Belyayevlə Lconov üçün birgə məşqlərdə əldə edilən mütəşəkkilliyin nə dorocədə mühüm olduğunu onlar uçuşdan sonra dəfəlorlo qeyd etmişlər.

Lakin, Y. Qaqarin vo V. Lebedevin qeyd etdikləri kimi, birgo işləmə problemi tokco kosmik gomi vo onun sistcmlorini idarəetmə horokətlərinin uyğunluğu ilo bitmir. Uzun siiron kosmik uçuşlarda adamlara tokco bir yerdə çalışmaq deyil, hom do bir ycrdə dincəlmək, yəni uzunmüddətli qrup tocridi şəraitindo

532 yaşamaq lazımdır. Bax, clə bu zaman heyot üzvləri arasinda qarşılıqlı əlaqə, bir sözlə, möhkom monolit kollektivin yaranması üçün lazım golon hor bir şey holledici ohomiyyot kosb edir.

Hal-hazirda sosial psixologiyada qrup uyuşmasının todqiqi sahosindo yeni istiqamət formalaşmışdır. Qrup uyuşması effektlori stratometrik konsepsiya baxımından tohlil olunur. Kollektivdo şoxsiyyətlərarast münasibətlərin strukturuna müvafıq olaraq qrup uyuşmasmın miixtolif soviyyolori forqlondirilir (temperament vo xarakterin uyuşması 1-ci, rol gözləmələrinin uzlaşması 2-ci, sorvət meyllorinin vohdəti 3-cü soviyyodo qrup uyuşmasının osas parametri kimi tohlil olunur).

Todris qruplan, istehsalat briqadalan, ekipajlar, idman komandaları vo başqa qruplan komplektloşdirmoyin meyaıiarının işlənilməsi qrup uyuşmasının tədqiqinin başlıca məqsədini təşkil edir. Son zamanlar sovet psixologiyasmda bu istiqamotdo miihiim praktik ohomiyyoto malik olan maraqlı noticolər oldo edilmişdir. «Vosxod-2» kosmik gomi heyətinin komplcktləşdirilmosi prosesindo qrup uyuşması effektlorinin nozoro alinmasi buna on yaxşı misal ola bilor.

3. Liderlik problemi

Qrupa daxil olan adamlar qrup foaliyyotinin mozmununa vo bir-birlorino miinasibotdo eyni mövqedo dayana bilmozlor.

Həcmindən vo xarakterindən asılı olmayaraq qrupdaxili münasibotlor paritct (latinca - paritas vo ya paritatis boraborlik demokdir) xaraktcr daşımır, başqa sözlə, qrupda şoxsiyyətlərarası münasibətlər qrup üzvlorinin sosial-psixoloji statusunu oks etdirir. Sosial psixologiyada bu cəhot «rohbər işçi», «lider» vo s. kimi anlayışlarla ifado olunur.

Hor bir qrupun öz başçısı olur. Psixologiyada kollektivin idaro edilməsi prosesindo iki cəhəti - rohborlik vo lider-1 i у i forqlondirirlər.

Rohborlik - nisbətən yüksək soviyyəli təşkilatlar tərofındon rəsmi surətdə təsdiq edilmiş əsasnamo çərçivəsindo rəsmi solahiyyətin tətbiqi yolu ilo kollektivin idarə olunması prosesidir. I.idcrlik dedikdə, işçilordən birinin şəxsi niifuzunun kollektivin bir çox və ya bütün üzvlərinin davranışına təsiri nəzərdo tutulur.

Lidcr rolunda başqalarına təsir göstərməyi, onları fəaliyyətə tohrik ctməyi bacaran işçilor çıxış edə bilirlor. Lider özünün

533

işgüzar və şəxsi keyfıyyətləri, ünsiyyətə girmək, adamlarla rabito yaratmaq qabiliyyəti ilə fərqlənir. O, məhz bu xüsusiyyətlər hesa-bına insanlann psixologiyasına təsir göstərə bilir. Bir sıra hallarda lider rolunda müəyyən adamlar qrupu da çıxış edirlər. Sosial psixologiyada belo qrupa kollektiv subyekt deyilir.

Miiasir sosial psixologiyada liderlik anlayışının 50-dən çox tərifı mövcuddur. ABŞ sosial psixologiyasinda xiisusilo bir-birino uyğun gəlməyən vo məhdud «mini nozoriyyolori» oks etdiron müxtəlif torifloro tosadiif olunur.

Sovet psixologiyasinda liderlik qrupun, qrup foaliyyotinin inteqrasiyasının mexanizmi kimi tohlil olunur. O, sosial-psixoloji fenomen kimi miixtolif obyektiv vo subyektiv amillorin tosiri noticosindo meydana çıxır. Bu baximdan liderlik aşağıdakı kəmiyyətlorlə bilavasitə baghdır:

1. 
   «Makromühit» - sosial-iqtisadi quruluş, siyasət, mədəniy-yət, ideologiya.
   
2. 
   «Mikromühit» - kiçik qrupun sosial, sosial-psixoloji, psixo­loji hadisələri (tipik vo qeyri-tipik sosial şərait, qrup foaliyyotinin mozmunu, moqsodi, vozifolori, sosial-psixoloji iqlim vo s.).
   

3. Liderin vo qrupun digor üzvlərinin (tabe işçilərin)
şəxsiyyətinin fordi-psixoloji xassolori (intellekt, emosional-iradi
sahəsinin xüsusiyyətləri, təşkilatçılıq qabiliyyətləri, kommunikativ
keyfıyyətlər vo s.).

Psixoloji ədəbiyyatın tohlili əsasında liderliyin üç funksiyası miioyyon edilmişdir:

a) liderin təşkilatçılıq funksiyası (TF); b) informasiya funksiyası (İF); v) sosializasiya funksiyası (SF).

Təşkilatçılıq funksiyası onda ifado olunur ki, lider qrupun moqsodini miioyyon edir, qorar qobulunu, aktual situativ vo perspektiv moqsodlorin yerino yetirilmosi yollari, Usui vo vasitələrinin planlaşdırılmasını təşkil edir, rol vo vəzifə bölgüsü apanr, qrup uzvlorini konkret işlərə tohrik edir, onlann birgo fəaliyyət soylorini olaqolondirir vo s. Qrup foaliyyotinin somoroli olmasi namino, bir torofdon, zəruri informasiyanın toplanmasi, işlənməsi vo hifz edilmosi, digor torofdon, onlann qrup iizvlorino vaxtında verilməsi infonnasiya funksiyasının osas cəhotini təşkil edir.

Sosializasiya funksiyasi iso liderin miioyyon keyfıyyətləri formalaşdınnaq vo torbiyo etmok moqsodilo qrup iizvlorino

534 göstərdiyi təsirləri oks etdirir. Liderin istifado etdiyi pozitiv vo neqativ sanksiyalar da SF-уә daxildir.

Liderlik funksiyasının həyata keçirilmosi dinamikası istor liderin özünün, istərsə do qrupun sosial-psixoloji xarakteristikalan ilo bilavasitə bağlıdır. Qrupun öz məqsədlərini müvəffəqiyyətlo həyata keçirməsi vo ya müvəffoqiyyətsizliyə uğraması, qrupda həmrəylik səviyyəsi və ya konflikt şəraitinin yaranması - bunların hamısı özünəməxsus formalarda liderlik funksiyalarının həyata keçirilməsi dinamikasında oks olunur.

Psixoloqların tədqiqatları göstərir ki, rəhbərlik vo liderlik miixtolif sosial-psixoloji fenomenlərdir. Onlann eyniləşdirilməsi elmi cohotdən səhv, praktik nöqtcyi-nəzərdən isə zərərlidir. Sovet psixologiyasinda rohbər işçi və lider arasında aşağıdakı fərqlər müəyyən olunmuşdur:

1. 
   Rəhbərlik rosmi əsasda meydana çıxan, miixtolif sosial toşkilat və institutlarda məqsədyönlü xarakter daşıyan sosial prosesdir. Liderlik isə qrupdaxili şəxsiyyətlərarası münasibətlər əsasında spontan (qapalı, gizlin) surətdə əmələ gələn prosesdir; о, təşkilatin əsasən psixoloji səviyyəsini oks etdirir. Əgər rəhbər işçi rəsmi surətdə təyin olunursa, lider qeyri-rəsmi surətdə irəli sürülür.
   
2. 
   Rəhbərlik makromühitin əsas tələbat və mənafeyinə miivafiq olaraq formalaşdırılır və həyata keçirilir; o, qrupda işlərin vəziyyəti vo onun foaliyyotinin nəticələri üçün qanun qarşısında məsuliyyət daşıyır. Liderlik iso gizli bir proses kimi qrup üzvlərinin toləbat vo mənafeyinə müvafıq surətdə meydana çıxır və mövcud olur; o, qrupun foaliyyoti üçün hüquqi cəhətdən çox vaxt şəxsi məsuliyyət daşımır.
   

3. 
   Rəhborlik daha çox stabil xarakter daşıyır, onun təsir sahəsi son dərəcə genişdir; müəyyən subordinasiya və reqlament daxilində makromühitlə əlaqə saxlayır. Rəhbər işçi başqa təşkilatlarda öz qrupunu təmsil edir vo onun həmin qruplarla münasibətini şərtləndirən məsələləri holl edir. Liderlik iso daha çox dinamikdir, şəxsiyyətlərarası münasibətlərin formalaşması xüsusiyyətlərindon köklü surətdə asılıdır; liderin təsir sahəsi əsasən mikromühit səviyyəsi ilo - qrupdaxili münasibətlərlə məhdudlaşır, onun makromühitlə əlaqəsi iso son dərəcə mohduddur və təsadüfı xarakter daşıyır.
   
4. 
   Rəhbər işçiyə qanunla müəyyən hüquq və səlahiyyət verilir. Lider iso qanunla miioyyon edilmiş sanksiyalar sistemino malik deyildir.
   

535

5. Rəhbər işçinin bu və ya digor mosələyə dair qərar qəbul ctməsi əsasən vasitəli xarakter daşıyır. O, böyük informasiya sis­temi kanallarına malikdir və qərar qəbulu zamanı öz solahiyyotını aşağı pillə işçilərinə həvalə edə bilər. Lider iso qrupda qəranfl qəbul edilmosində bilavasitə iştirak edir. O, müoyyən bir informasiyanı qeyri-rəsmi rabitə kanalları sistemi ilə əldə edir.

Beləlikiə, rohborlik və liderlik idarəctmə prosesinin iki miixtolif torəfi-hüquqi hakimiyyot (rohborlik) vo psixoloji tosir (liderlik) - kimi özünü göstərir. Kollektiv soviyyosindo onlann hor ikisi rohbor işcinin nüfuzunda təcəssüm edir.

Sosial psixologiyada liderin miixtolif tiplərini fərqləndirirlər. Onlardan ikisi - rosmi (formal) vo qeyri-rosmi (qeyri-formal) lider-lər diqqəti xiisusilo colb edir.

Rosmi lider kollektivdo xidmot vo peso nüfuzuna malik olan inzibati vo ictimai rohbordir. Lakin nozoro almaq lazimdir ki, rosmi lidcr olmaq üçün yalnız miioyyon inzibati vo ictimai vozifo tutmaq həlo kifayot deyildir. Bunun ücün hom do işgüzar vo şəxsi keyfıyyətlərin elə çulğalaşması zəruridir ki, onlann foal təzahürü rohbor işçinin sözün osl mənasında şoxsi nüfuzunu təmin etsin. Rəhbər işçi ancaq bu zaman rosmi lidcro çcvrilir. —Rohbor işçi eyni zamanda lider rolunda çıxış etdikdə, kollektivin ahəngdar inkişafı üçün əlverişli psixoloji şərait yaranır. Rohbər işçinin hom do lider olması bu gün işçilorin modoni-texniki səviyyəsinin yüksək dərəcədə artdığı bir şəraitdə xüsusilə böyük ohəmiyyət kəsb edir.

Əksər hallarda kollektivin rəhbori hom do onun lideri olur. Bu mürəkkəb proses olub yuxarıda nəzərdən keçirilən miixtolif amillərlə şərtlonir. Psixoloji səpkidə onlardan biri - rohbor işçinin özünün şəxsi keyfiyyətləri diqqəti bilavasitə colb edir. Homin məsolənin əhəmiyyətini düzgün qiymotləndirmək üçün nəzərə almaq lazımdır ki, işçilər rəhbər işçini adəton onun şəxsi kcyfiy­yotlori vasitəsilo «görürlon>, başqa sözlə, rəhbər işçido müşahido üçün ən münasib cohot məhz onun şəxsi kcyfıyyətləridir.

Kiçik qruplarda hor bir işçinin imkanları bu cəhətdən genişdir. Nisboton böyük qruplarda isə işçilər rəhbor işçiləri ancaq müəyyən vəziyyotlərdə müşahidə etmək imkanına malikdir. Çox maraqlıdır ki, rəhbər işçinin keyfıyyətlərinə işçilər kiçik qruplara nisboton böyük qmplarda daha çox hossasdırlar.

Apanlan tədqiqatlar göstərir ki, işçilər rəhbor işçinin pc keyfıyyətlərinə həmişə diqqət yetirir və onları yüksək qiymotlə

536 dirirlər. Bu о deməkdir ki, rəhbər işçi yüksok peşə keyfiyyətlərinə malik olduqda liderlik hüququ kəsb edo bilor. Bundan başqa, işçilor rəhbər işçiyə istehsalat vo müəssisənin təşkilatçısı və torbiyəçisi kimi də yüksək tələblor verirlor.

Bu cəhətdən rohbər işçinin intellcktual kcyfiyyotlori ilə yanaşı kommunikativ xüsusiyyətlori, toşkilatçılıq qabiliyyoti, rohborlik üslubu, unsiyyot vo liderlik qabiliyyoti, kollektivdo zoruri mənəvi vo psixoloji iqlim yaratmaq və saxlamaq məlıarəti çox əhəmiy-yətlidir.

Qrup rəhbər işçini yüksək qiymətləndirdikdə, nüfuzu ilo hesablaşdıqda, onun foaliyyotinin səmərəli olması üçün əlverişli şərait yaranır.

Bəzən kollektivin rəhbəri onun lideri ola bilmir. Kollektiv üzvləri arasında yaranmış münasibətlorin təhlili zamanı aydm olur ki, kollektivdo rohbor işçi, mosolon, məktəb direktoru ilə bərabər heç bir rəsmi səlahiyyəti olmayan, lakin ümumi işlərin həllino ondan çox təsir göstərən başqa bir işçi (riyaziyyat və ya tarix müəllimi) də vardır.

Aydın məsələdir ki, bu, təsadüfı deyildir, onun təsir gücü kollektivdoki nüfuzu ilo bağlıdır. Sosiologiyada və sosial-psixologiyada belə şəxsə qeyri-rəsmi lider dcyirlor.

Rəsmi liderlə qeyri-rəsmi lidcr arasında ziddiyyətin olması hcç do zoruri deyildir. Onlar bir-birlərini qarşılıqlı surətdə tamamlaya da bilərlər. Lakin belo bir şəraitdə konflikt mənbəyi potensial surətdə mövcuddur və onun vaxtında qarşısmı almağın böyük ohomiyyəti vardır. «İki qoçun başı bir qazanda qaynamaz» - atalar sözü güzaran təcrübəsinə istinad etsə do, ciddi sosial-psixoloji mənaya malikdir. Bu baxımdan qeyri-rəsmi liderin meydana cıxması şəraitinin tohlili xüsusi aktuallıq kəsb edir.

Sosial psixologiyada qeyri-rosmi liderin təsvir olunmuş tipləri içorisində pozitiv və neqativ qeyri-rəsmi liderlər xüsusilə mühüm yer tutur.

Pozitiv qeyri-rosmi lider öz davranışında yüksək əxlaqi prinsiplərə istinad edir vo kollektiv üzvlərinə müsbot təsir göstərir.

Ncqativ qeyri-rosmi lider isə adətən mənfı əxlaqi prinsiplərə istinad cdir və kollektiv üzvlorinə pozucu təsir göstərir.

Kollektivdo davranışın xarakterinə görə neqativ qeyri-rəsmi liderin iki tipini ayırd edirlər: təşkilatçı neqativ lider və kommunikator neqativ lider. Birinci tip özünün işgüzar fəallığı ilo forqlənir və çox vaxt qrup

537 üzvlərini ауп-ауп işlərə tehrik edir. Onlar adətən «tonqidçi» maskası geyirlər. Lakin təşkilatçı neqativ lider üçün tənqid osasəi) «şəxsi haqq-hesab сәктәк» və ya qrupda öz nüfuzunu saxlamaq, hətta daha da artırmaq vasitəsinə çevrilir. Buna görə də onlar özlərinin vəzifələrindən sorf-nəzər etdikləri halda, şəxsi «hüquq konsepsiyasını» şişirdir və onun əsl motivlərini miixtolif yollarla gizlədirlər. İkinci tip zahirən heç bir işə qanşmır, əslində iso imkan olduqda söz gozdirir, şayiə yayır, öz «mülahizəsini» söyləyir, iclasda «sadəlövh» görkom alıb «ikibaşlı» suallar vcrir. Onlar istehzalı gülüşdən tənqid vasitəsi kimi daha çox istifadə cdirlor. Belə «üzdəniraq» liderlər kollektivdə psixoloji iqlimin - bilavasito rabitədə olan adamlar arasında yaranmış qarşılıqlı münasibətlərin pozulmasında başlıca rol oynayırlar.

Qeyri-rəsmi neqativ lider miixtolif şoraitlərdo meydana çıxa bilər. Bunlardan aşağıdakılan qeyd etmok olar:

1. 
   Rosmi liderin kollcktivdo mövqeyinin zəif olması, onun kollcktivdo şəxsi nüfuzunun olmaması, ictimai işlərin zəif təşkili.
   
2. 
   Əməyin təşkilində, avadanlığın, maddi-texniki tochizatın vəziyyətindo nöqsanlann olması, rohbər işçi ilə tabe olanlar arasında qarşılıqlı miinasibətlorin sağlam olmaması.
   
3. 
   İctimai mənafcyə nisboton şəxsi monafcyə üstnlük vcron mikromühitin (işçilər qrupunun) olması və tərbiyə işinin aşağı soviyyodo qurulması.
   

4. Qrupda işçiləro monfı təsir cdə bilocək müəyyən şəxslərin

olması və s.

Rəsmi lidcrlo qcyri-rosmi lidcr arasında düzgün münasibətin yaradılması kollektivin möhkomlənməsi planında son dərəco zoruridir. Kollektivin rəhbəri (rəsmi lideri) əmələ gəlmiş kiçik qrupları yaxınlaşdırmaq əvəzinə onların monafeyini toqquşdunnaq, ixtilafı kəskinloşdirmək, qeyri-rəsmi lidcri təqib etmək taktikası vo strategiyası seçirsə, bu ancaq kollektivdə yaranmış konflikt şəraitini dərinləşdirə bilor. Rəhbər işçilorin neqativ lidcri bitorəfləşdirmək vo ya onu hönnətdən salmaq üçün oks tonqidckui istifado ctməsi do bir çox hallarda psixoloji baxımdan istənilon nəticəni vermir.

Təcrübəli rəhbər işçi öz kollektivindoki qeyri-rəsmi lideı loi ı onlann müsbət və monfı cəhətlorini yaxşı öyrənmoli, onlarla xeyirxah münasibətlər yaratmalı vo onlara kollektivin iimumi mo-nafeyino cavab verən istiqamətdə tosir göstərməlidir. Əgər neqati

538 liderin foaliyyoti asosial xarakter kəsb edirsə, onunla nəzərdə tutulan yollarla mübarizo apannaq lazımdır. Qanunda

Şagird kollektivlərində də qeyri-rəsmi liderlərə geni_s лпг

olunur. 30-40 nəfərdən ibarət olan sinifdə sinif пшпауөг^ә^н
başqa bir neço qeyri-rəsmi lider də fəaliyyət göstərirlər. Оп^з^л
nəfəri ohatə edən ayrı-ayn qeyri-rəsmi qruplara başçıhq . •
çox hallarda iso sinif kollektivinin həyatında daha п\Ци- ,
oynayırlar. ^{um го1}

Sinif rəhborlori və müəllimlər çox vaxt bclə hesab eçji_rj ь şagird kollektivində guya, ancaq dors olaçılan lider ola bil^l Halbuki psixoloji tədqiqatlar əsaslı surətdə göstərir 'y^yj siniflərdən başlayaraq şagird kollektivində «əlaçı şagirdlə»' ~_г lideri» statuslan arasında köklü fərqlər əmələ gəlir. «sıntın

Əlaçı şagirdlər bütün siniflərdə kollektivin həyat_In(j •• özlüyündə mühüm rol oynayırlar. Lakin onlar bir çox и п °л şagird kollektivinin liderinə çevrilə bilmirlər. Yeniy_e^ ^3I,f yaşında uşaqlar artıq bir-birinin şəxsi keyfıyyətlərinə dah diqqət yetirməyə başlayırlar. Yaş artdıqca, bu qiymət m_e ³ daha da dolgunlaşır. Böyiik məktəblilər çox vaxt insanlard_a ^-l ³£ qiymətlondirdikləri, lakin sinif yoldaşlarının çoxunda və ö>f^US^ görmədikləri bu keyfıyyətləri məhz müəllimlərin «adi» u etdikləri bəzi şagirdlərdə görürlər: tədricən onlarla hesab|_a °x sözü ilə oturub-durmağa, hətta özlərini bu vo ya digər rj₀ ³^³' onlara oxşatmağa başlayırlar. rəcədə

Bcloliklo də sinifdə «adi» şagird qeyri-rəsmi liderə _c

Kollektivdə şəxsiyyətlərarası münasibətlərin inkişafında h^'h^
əlaçı şagird öz-özlüyündə onun rolunu oynaya bilmir və oy_n °^ç ј^г
bilmoz. ^a^^{a a}

Tərbiyə işində bu mühüm psixoloji amil zoruri surətdB_n alınmalıdır. Əgər sinif rəhbəri və müəllimlər şagird koll_eu^ƏZƏ^^Ə liderinə çevrilmiş «adi» şagirdin nüfuzu ilə hesablaşmasal_aı!^Vinin hor hansı yolla hörmətdən salmağa çalışsalar, psixoloji сопЛи"" ciddi səhvə yol vermis olarlar. Onlar şagird kollektivinrj^{Ə ƏI}j surətdə formalaşmış şoxsiyyətlərarası münasibətləri dj_Q ^ГЈ,^а öyrənməli, qeyri-rəsmi liderlərin yaranması şoraitini təhlil «?° ?■ vo onlann fəaliyyotini kollektivin həyatı ilə üzvi _s, "1 ^¹ əlaqətəndirməlidirlər. ^rətdə

539 4. Kollektiv, unsiyyot vo şoxsiyyətin inkişafı
Şəxsiyyot песо inkişaf edir? Onun formalaşmasına lıansı amillor daha сох tosir göstorir? Bu suallara cavab vermok üçün şəxsiyyot psixologiyası ilo yanaşı pedaqoji psixologiya elnıino müraciət etmək lazımdır.

Pedaqoji psixologiya müstəqil elm sahosi kimi XIX əsrin ikinci yansında əmolo gəlmişdir. Hal-hazırda o, psixolo­giya elminin inkişaf etmiş sahəlorindon biridir. Pedaqoji psixo-logiyanın üç bölmosi vardır. Həmin bölmələr aşağıdakılardır: tolım psixologiyası, torbiyə psixologiyası və müollimin psixologiyası.

İstər təlim və tərbiyə, istərsə də müəllimin psixologiyası məsələləri mürəkkəb vo çoxcohətlidir. Biz burada onlan yalnız şoxsiyyətin inkişafında kollektiv vo ünsiyyətin rolu baxımından qısa nəzərdən keçirocəyik.

Gəlin, əwəlco, tərbiyə psixologiyasından başlayaq. Tərbiyə psixologiyası pedaqoji prosesin moqsədyönlü təşkili şoraitində insanın şəxsiyyət kimi formalaşmasının psixoloji qanunauy-ğunluqlannı öyrənir. Bəs, şoxsiyyot песо formalaşır? Onun osas mexanizmi nodən ibarotdir?

Məlumdur ki, insan təbioti dəyişə-dəyişə özü do doyişir. Bu müddəanın psixologiya, о cümlodən pedaqoji psixologiya elmi üçün metodoloji ohomiyyəti vardır. Insan xarici aləmo aktiv surətdə təsir göstərir, məqsodyönlü foaliyyot prosesindo onu və özünü şüurlu surətdə doyişir. Bu о demokdir ki, şəxsiyyotin forma-laşmasının osasını məhz şüurlu aktiv foaliyyot toşkil cdir. Məsələnin pedaqoji cəhətinə gəldikdə iso ilk növbodə onu qeyd ctmək lazımdır ki, uşaq şəxsiyyətinin formalaşmasına məqsod-yönlü təsir göstərmək üçün onun fəaliyyəti, birinci növbədə, osas (aparıcı) fəaliyyəti səmərəli təşkil olunmalıdır. Şagirdlərin omək torbiyəsinə xüsusi diqqot yctirilməlidir. Onları ictimai faydalı əməyə psixoloji cəhotdən hazırlamaq, əxlaqi şüur və hisslorinin formalaşmasında ictimai-faydalı fəaliyyətdən daha somərəl istifado ctmok zəruridir.

İstor oyun, istər təlim, istərsə də omək foaliyyotinin səciyyəvi xüsusiyyoti vardır: onlann hamısı uşaq kollck t i v i şəraitində həyata kcçirilir. Mosolənin belə qoyuluşu uş kollcktivini şəxsiyyətin formalaşmasınm şorti kimi nozord keçirmək imkanı verir.

Uşaq kollektivinin özünomoxsus xüsusiyyətləri çoxdur. Əg

540 biz onu digər kollektivlərlə müqayisəli surətdə nəzərdən keçirsək, bir cəhəti ayrıca qeyd ctməliyik: uşaq kollektivindo müollim və ya tərbiyəçi artıq fonnalaşmış şoxsiyyətlərlə deyil, hələ fonnalaşan şəxsiyyətlərlo iş aparır. Uşaq kollektivinin xüsusi tərbiyə funksiyası da məhz bununla şərtlənir.

Uşaq kollektivini psixoloji baxımdan səciyyoləndirorkən iki mühüm mosəloyə xüsusi diqqət yetirilməlidir:

1. 
   Uşaq kollektivindo cəmiyyoto xas olan ictimai münasibətlor özünün konkret ifadəsini tapır. Uşaqların kollektivdaxili qarşılıqlı münasibətlər təcrübosini mənimsəməsi onların şoxsiyyotinin formalaşması üçün həllcdici əhəmiyyəto malikdir. Uşaq kollcktivi nəinki uşaqlann bütun münasibotlərinin formalaşması, hom do inkişaf etməsi, keyfıyyətco dəyişilməsi üçün on tosirli sosial mühitdir. Bu münasibətlərin düzgün qurulması, təşkili tərbiyənin səmərəliliyi üçün vacibdir.
   

Şagirdlərdo mənovi kcyfiyyətlərin formalaşmasının köklərini do, birinci növbədə, mohz burada kollcktivdaxili şəxsiyyotlərarası münasibətlor praktikasının monimsənilməsindo axtarmaq lazımdır. Bu keyfiyyətlər çoxşaxəlidir. Onların nüvosini birgo yaşayış təşkil edir.

2. 
   Əgər biz uşaq kollcktivini unsiyyot aspektində tohlil etsək, onun ikinci mühüm xüsusiyyətini müəyyən edo bilorik. Şoxsiyyətin fonnalaşması baxımından onun ünsiyyət prosesi ilə bağlı xüsusiyyotlorinin ohəmiyyotini do ayrıca qeyd etmok lazımdır. Bu məsoləni aydınlaşdıraq.
   

Uşaq kollektivindo unsiyyot tipinin osas forması dialoqdur. Dialoji ünsiyyotin monoloji ünsiyyotdən ən başhca psixoloji fərqi nədədir? Şəxsiyyətin fonualaşmasında onlardan hansı - monoloq vo ya dialoq daha mühüm rol oynayir?

Monoloji nitqdo «başqa adam» passiv tamaşaçı kimi iştirak edir. Onun (başqa adamın və ya adamların) olması danışanı ancaq ünsiyyət situasiyasına daxil edir. Bu zaman «başqa adam» əsasən mənim özümə deyil, mənim haqqında danışdığım predmetə (monoloqun məzmununa) münasibot bosləyir. Təsadüfi deyildir ki, monoloq zamanı ünsiyyətin məqsədi do, nəticosi do danışanın bir şəxsiyyət kimi özünü ifado etməsi faktı ilə bağlıdır. Ünsiyyotin həmin fonnası psixodiaqnostika planında, yəni ınüvafıq şoxsiyyət üçün əhəmiyyətli olan cəhətlorin real məzmununun müoyyən edilməsində olduqca qiymətlidir.

541

Psixoterapiyada monoloqdan geniş istifadə olunması da məhz

bununla bağlıdır.

Monoloji ünsiyyətdən forqli olaraq dialoji ünsiyyət onunla xa­rakterizo olunur ki, mənim söhbət etdiyim adam mənim təkcə haq­qinda danışdığım predmetə deyil, birinci növbədə, «mənim özü-mo» münasibot bəsləyir. Onu da əlavo edək ki, ünsiyyotin forması homsöhbətin «төпә» boslədiyi foal münasibətindən bilavasito ası-lıdır. Ünsiyyətin dialoji forması miioyyon mənada ümumi kollektiv ünsiyyot iqliminin olmasını, həmsöhbotlərin ümumi hisslorlə yaşa-masını nəzərdə tutur. Bu zaman «тәп» istər-istəməz «hisslərimi», «fikirlorimi» başqa adamlarla bölüşə-bölüşə onlarla miixtolif mü-nasibət sisteminə daxil olduqca, «özümii» tanıyıram, özümün yeni keyfıyyətlərimi, xassolərimi görməyə başlayıram. Dialoji ünsiyyət şəraitində həmsöhbət adamlar bir-birinin motivasiya sahəsino, sərvət meyllərinə, həyat mövqcyino mühüm təsir göstərirlor. Bu isə şəxsiyyətin mənlik şüurunun, əxlaqi şüurunun, münasibətlər sisteminin vo s. formalaşmasında həlledici rol oynayır.

Beləliklə, kollektiv uşaqlan ictimai-faydalı məsələlərin həllinə foal surətdə cəlb etməklo onların ünsiyyot tələbatının nəinki miixtolif formalarda təmin cdilməsi, hom də inkişafı üçün əlvcrişli şərait yaradır. Bu isə öz növbəsində şəxsiyyətin inkişafı üçün geniş imkanlar açır. Uşaq kollektivinin funksiyalan çoxdur. Onlardan ikisini: uşaq kollektivinin tərbiyə və ictimai-faydalı funksiyalarını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bu funksiyalardan hansı əsasdır? Нәг ikisi. Lakin göstərmək lazımdır ki, uşaq kollektivinin tərbiyə funksiyası onun ictimai-faydalı funksiyası vasitəsilə həyata keçirilir. Əks halda uşaq kollektivinin tərbiyə funksiyası özlüyündə

ohəmiyyətini itirir.

Uşaq kollektivin təşkilindo onun ictimai-faydalı funksiyasının həyata keçirilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Bunun üçün bi-rincisi, fəaliyyotin məzmunu düzgün seçilməlidir. İkincisi fəaliy-yət prosesindo bütün münasibətlər sistemi birgəyaşayış prinsipi əsasmda təşkil edilməlidir. Üçüncüsü, kollektiv nəinki təşkil olun-malı, hom də «öz-özünü toşkil etmolidir», yoni kollektiv öz foaliy­yotinin subyektinə çevrilməlidir. Bunun üçün kollektiv öz fəaliyyə-tini planlaşdırmalı, öz iizvlərinin işini və davranışını kollektivin məqsədi vo sosial normaları baxımından tənzim ctməli, onları qiy-mətləndirməli, ictimai rəydən təsirli vasitə kimi istifado etməlidir.

Moktobdo tolim işi tərbiyo işi ilə vəhdotdo aparılır. Dors təlimin əsas təşkilat forması olmaqla yanaşı, tolim-tərbiyə prosesi-

542 nin elə vasitəsini təşkil cdir ki, miiasir məktobin qarşısında duran bütün vəzifələr mahiyyət etibarilo məhz orada holl olunur.

Tolim prosesindo müollim on azı üç vəzifəni holl edir: о, a) şa-girdlərə elmin əsaslan haqqinda biliklər verir, zəruri bacanq və vordişlər aşılayır; b) onlann bilik, bacarıq və vərdişlərə müstəqil surətdə yiyələnmosi üçün idrak fəaliyyotlərini inkişaf etdirir; v) cəmiyyətimizin ideoloji, sosial, əxlaqi və estctik toloblərinə mii­vafiq olaraq şagirdlərin şəxsiyyətini formalaşdınr və tərbiyə edir.

Bu üç vəzifo bir-birilə vəhdətdədir və birlikdə məktəbin vahid təlim-torbiyo vozifəsini təşkil edirlər. Onlan dors prosesindo песо nozəro almaq olar? İlk baxışda sual adi görünsə do, miiasir psixo-logiyanin tolim vo tərbiyə nəzəriyyəsi üçün mosolonin belo qoyu-luşu prinsipial ohomiyyoto malikdir. Golin, suala cavab vcrmok üçün tolimin məzmunu vo təşkilat forması anlayışlarından istifado cdok.

Tolim prosesi osason iki formada həyata keçirilir. Onlardan biri siniflo frontal iş, ikincisi iso fordi iş adlanir. Miiollim dorsin vaxt büdcosinin böyük əksəriyyətini adətən frontal işə sorf cdir: о, bu zaman zahiron biitiin siniflo işloyir. Lakin frontal iş prosesindo şagirdlərin bir-birilo olaqosini psixoloji sopkido tohlil etsok, görəcəyik ki, o, noinki zahiri, hom do son doroco mohdud xarakter daşıyır: şagirdlər bir sırada, bir corgodo, bir partada otursalar da, bir yerdo işləmirlər. Hor şagird fordi şokildo müəllimin izahını qavra-yir, onunla bir partada vo ya digor partada oturmuş şagirdlər kimi inşa işini fordi surətdə yazır, digor şagirdlər kimi müəllimin toklif ctdiyi məsələni holl edir. Dərsdə iimumi moqsəd var, lakin sözün əsl mənasında kollektiv iş yoxdur. Əgor şagirdlərdən hər hansı bi-risi yazı taxtasında cavab vcrən və ya inşa yazan yoldaşına kömək etmok istosə, onun bu hərəkəti ən yaxşı halda intizamsızlıq hcsab olunur; müəllim onu, adətən, bu vo ya digor formada cəzalandırır.

Frontal iş kimi, fordi iş prosesindo do şagirdlorin bir-birilə olaqəsindon sözün əsl mənasında danışmaq mümkün deyildir. Qəribə mənzorə yaranır: şagirdlərin foaliyyotinin mühüm sahəsini təşkil edən tolim mahiyyot etibarilo elə təşkil olunur ki, bu zaman onlann bir-birilo işgüzar (fonnal) ünsiyyəti üçün əslində əlverişli şərait yaranmır. Məktəbin osas vozifələrindən biri-birgə fəaliy-yətdə foal iştirak etmok - onun on yaxşı tərbiyə vasitəsi hesab olunduğu halda, şagirdin tolim foaliyyotinin təşkilindo həmin cəhət kifayət qodər nəzərə alınmır. Bu isə öz növbəsində onunla nəticələnir ki, sinifdə şagirdlər arasında əlaqə və münasibətlər bir

543 çox halda başqa, ikinci dərəceli, hətta bəzən pedaqoji cəhou zərərli foaliyyot növləri əsasında əmələ gəlir.

Beləliklə, təhsilin tərbiyə vəzifələri ilo təlim prosesinin ənənəvi formaları arasında ziddiyyətlər müşahidə olunurdu Qabaqcıl müəllimlər bu cəhəti görür və tənqid edirdilər. Onlar vo ziyyotdon çıxış yolunu dərsdə ağırlıq mərkəzini frontal işdən fordi iş sahəsinə keçirməkdə görürdülər.

Bu yol doğrudurmu? Şübhəsiz ki, doğrudur. Əgər təlimıu fordiləşdirilməsi şagirdlorin qabiliyyətləri, meyllori və maraqları haqqında elmi cəhətdən mötəbər məlumata əsaslanırsa, faydalıdu. Lakin təcrübə göstərir ki, kütləvi məktəb şəraitində, belo bir mühüm vəzifənin həlli hcç do asan deyildir.

Bəs, çıxış yolunu harada axtarmalı? Ölkəmizin psixoloqları bu suala tamamilə aydın cavab verdilər: onlar uşaq kollektivindo ün-siyyotin qanunauyğunluqlarını nəzərə alaraq dorsi ş a g i г d -lorin kollektiv tədris-idrak fəaliyyəti əsasında təşkil etməyi təklif etdilər. Başqa sözlə, psixoloqlar tədris prosesini elo toşkil ctməyi mosləhət gördülər ki, şagirdlər onun bəzi mərhəlolərində nəinki bilavasitə müəllimlə, hom do bir-birilə əlaqə saxlasmlar; pedaqoji tosir şagirdlərə bilavasitə (müəllim -şagird) deyil, dolayısı ilə (müəllim - şagird - şagird) göstərilsin; dərsdo elo situasiya yaradılsın ki, şagirdlər bilikləri valideynlərin və müəllimlərin xatirinə və ya cəzadan qorxduğuna görə deyil, maraqla mənimsəsinlər.

Şagirdlərin kollektiv tədris-idrak fəaliyyoti aşağıdakı kimi təşkil olunur:

a) kollektivdo eyni vaxtda icra olunan iş (şagirdlər sinif yoldaş-
lannın cavabını şərh edir, ona olavolor edir vo ya düzəliş verirlor);

b) iki şagirdin birgo işi;

v) qrup işi (qrupda on azı üç, on çoxu 6-7 şagird olur);

q) qruplararası iş;

ğ) frontal-kollektiv foaliyyot.

Nozərdən keçirdiyimiz iş formalanndan birincisindo kollektiv foaliyyot nolo sado xaraktcr daşıyır. İkincisində kollektiv foaliyyo­tin olamotlori daha aydın nəzərə саф1г. Qrupla iş kollektiv foaliy­yotin şərtlərini (iimumi moqsodin dork olunması, vozifolorin moq-sədouyğun bölgüsü, qarşılıqlı asılılıq vo nəzarət) nisboton tam həyata keçinnək imkanı verir. Qruplararası işin toşkili ilo şagirdlə-rin kollektiv todris-idrak foaliyyoti daha yiiksok ohomiyyot kosb edir. Frontal-kollektiv foaliyyot iso şagirdlərin todris-idrak foaliy-

544 yətinin təşkilinin on yüksək səviyyəsi kimi özünü göstərir. Adın-dan göründüyü kimi, bu zaman frontal iş elo təşkil olunur ki, şa-girdlorin todris-idrak foaliyyoti kollektivçilik prinsiplorino tamami-lo vo bütünlüklə cavab verir. (Dors prosesindo şəxsiyyotlararası münasibətlor yaradılır, şagirdlər bir-birinə qarşılıqlı kömok göstə-rirlər, onlar bir-birinə nəzarət edir və bir-birinin işini qiymət-ləndirirlər.)

Beləliklə də şagirdlərin kollektiv todris-idrak foaliyyoti onlann qarşılıqlı münasibətlərinin inkişafında mühüm rol oynayir. Şagirdlərin bir-birilə əməkdaşlıq etməsi və qarşılıqlı yoldaşlıq köməyi dərsdə əlverişli emosional iqlim yaradır. Kollektiv todris-idrak foaliyyoti prosesindo şagirdlərin təlim motivləri yeni keyfiyyətlər kosb edir. Onlann idrak maraqları fonnalaşır, sosial foallığı artır, emosional-iradə sahəsinin, qabiliyyətlori və meyllərinin inkişafı üçün olverişli şərait yaranır. Ən başlıcası isə onlarda məsuliyyət hissi, kollektivçilik, müstəqillik, işə yaradıcı münasibət formalaşır.

Bir cəhəti də ayrıca qeyd etmək lazımdır: psixoloqlar son zamanlar unsiyyot şəraitində psixi proseslorin xüsusiyyətlərini öyrənməyə başlamışlar. Bu istiqamətdə aparılan eksperimentlərin iimumi sxemi fordi vo birgo foaliyyot şoraitində psixi (osasən koqnitiv) prosesləri müqayisəli təhlil etməkdən ibarət olmuşdur. Birinci halda adi (yaxşı işlənilmiş) eksperimental qaydalardan, ikinci halda isə qoşa (ikinəfərlik) eksperiment prinsipindon istifado olunmuşdur. Birinci vo ikinci halda tədqiqat metodikasında əsas fərq bundan ibarət olmuşdur ki, qoşa eksperimentdə iştirak edən adamlar bu vo ya digər tapşırığı birlikdə unsiyyot şəraitində həll etmişlər. Psixoloqlar sensor-perseptiv proseslorin, təsəvvürlori, mnemik və fıkri proseslorin xüsusiyyətlərini bu istiqamətdə müqayisoli tədqiq etmişlər.

Eksperimentlər əsaslı surətdə göstərir ki, ünsiyyət şəraitində özünənəzarət prosesləri xüsusilə aktivləşir, insan özünün idrak fəaliyyətini şüurlu surətdə tonzim etməyə başlayır. Psixi proseslorin məhsuldarlığı artır və s.

Biz şagirdlərin kollektiv todris-idrak fəaliyyətindən danışarkən, bu cohoti də nəzorə almalıyıq. Qabaqcıl müəllimlərin təcrübəsi göstorir ki, dors kollektiv iş formaları əsasında təşkil edildikdə, şagirdlərin idrak foaliyyotinin aktivləşdirilməsi üçün xiisusilo əlverişli şərait yaranır.

Aydın mosələdir ki, şagirdlorin kollektiv todris-idrak

545