Şokil 3.b. İnsanın sinir sistemi. 1.
Baş beyin. 2. Onurğa beyin. 3.
Mühiti sinir sistcmi.
inkişafı ilə yanaşı olaraq heyvanlar-da hiss üzvləri də inkişaf edir və təkmilləşir.
Sinir sisteminin və re-septorların inkişafından asılı olaraq psixi inikas forması da
mürək-kəbloşir. Heyvanlarda yeni psixi funksiyalar meydana gəlir və tə-kamülün
nisbotən aşağı mərhələsində özünü göstəron psixi funksiyalar (duyğular,
qavrayış, hafızə və s.) təkmilləşir. Sinir sistemi no qədər mürəkkəbdirsə, psixika
da bir о qədər təkmilləşmiş olur.
Baş beynin inkişafı onurğalı-ların
təkamülünde xüsusi əhəmiy-yət kosb edir
(bax: şəkil 4 və 5).
Baş beyində müxtəlif funksi-yaları
yerinə yetirən lokallaşdınl-mış müoyyon
sahələrdo yer tutan morkəzlor yaranır.,
Bu morkəzlər xüsusi sinir tö-rəmoləri -
assosiasiya zonaları vasitəsilə qarşılıqlı
əlaqoyə girir, Heyvan nə qodor yüksok
inkişaf etmiş olursa, həmin zonalar bir о
qodor tokmilləşmiş olur. Mərkozi sinir
sisteminə
malik
heyvanlar^
mühitin
tosirlorini daha adekvat surətdə əks
etdirirlor. Yüksək su-rotdo toşəkkül etmiş
heyvanlarda sinir fəaliyyotinin əsas fondunu
şərti reflekslərin məcmusyu toşkil edir.
Beloliklə, aydın olur ki, psixi funksiyalar heyvanın yaşayış şə-raitindən vo
sinir sisteminin xüsu-siyyətlərindən asılı olaraq inkişaf cdir. Bos, bu xüsusiyyətlor
onla-rın davranışında песо əks olunr?
Torvari sinir sisteminə malik olan
heyvanlar mühitin tosirlorinə əsasən
tropizmlər
formasında
ге-aksiya
göstərirlor.
Düyünlü
sınir
sistemi
səviyyəsindo heyvanlann
davramşında tropizmlor müşahidə olunsa da, əsas yeri instınktıv davranış forması
vo ya instinktlər tutur. Onların davranışında vər-dişlor do özünəməxsus rol
oynamağa başlayır. Borulu sinir sistemi səviyyəsindo iso qeyd olunan davranış
formalan ilə yanaşı intellek-tual davranışa rast golirik.
Tropizmlor nodir? Onlar песо tozahür edirlor?
T г о p i z m (yunanca tropos - dönmək, istiqamət demək-dir) termini ilk
dəfə bitkilərin günəşə doğru horokotlorini təsvir et-
Şimpanze
Böyük bcyin
Şokil 4. Baş bcyin böyük ya-
rımküroləri mərkəzi sinir sisteminin ən
mürokkob və ali şöbosıdir. O, məməli
heyvanlarda çox inkişaf etmiş, insanda isə
on yüksək səviy-yəyə çatmışdır. Böyük
yarımküro-lorin orta həcmi insanabonzər
mey-munlarda 600 sm' oldugu halda. in-
sanda 1400 sm'-dir.
Böyük bcyin
İnsan
mək məqsodilə işlədilmişdir. (Azərbaycan dilində «günəbaxan» sözü bu
cəhətdən maraqlıdır.) Fransız psixologiyasında tropizm tcrmininin sinonimi kimi
«taksis» (yunanca taxis - qayda, uyğun-laşma deməkdir) terminindən istifadə
olunur. Bizim ədəbiyyatda bitkilərin müvafiq reaksiyaları daha çox tropizm,
heyvanlann reak-siyaları isə taksis sözlərilə ifädə olunur. Bəzən həmin sözlərdon
si-nonim sözlər kimi do istifadə olunur.
Tropizm və ya taksisin iki mərhələsini fərqləndirirlor, birinci mərhələdə
canlı orqanizm müvaflq qıcıq (işıq, kimyəvi, mexaniki və s.) istiqamətino
yönəlir, ikinci mərhəlodə həmin istiqamotdə yerini doyişir. Ali hcyvanlarda
hafızənin inkişafı zomininde mne-motaksis (yunanca mnemotaxis - yadda
saxlamaq deməkdir) müşa-hidə olunur: heyvan müəyyən ərazidə davranış üçün
mühüm olan oriyentirləri yadında saxlayır. Hcyvanın inkişaf səviyyosindən ası-lı
olaraq tropizm və ya taksis müxtəlif formalarda özünü göstərir.
I n s t i n к 11 о r (latınca - instinktus - oyanma demokdir) genetik cəhətdən
tropizmlərlə bağlı olsa da, mahiyyət etibarilə yeni davranış forması kimi
mcydana çıxır. İnstinkt termini müxtəlif vaxtlarda müxtəlif mozmun ifadə
etmişdir. Bir sıra hallarda şüurun əksini təşkil edən halları, bəzən insanın
«düşünülməmiş», «impul-
Pişik
Böyük bcyin
Şokil 5. Ltmbrional morhələlərdo bcynin inkişafı.
siv» horəkətlərini, insan psixikasında «heyvani cəhətləri», bəzən isə mürəkkəb
şərtsiz reflcksləri ifado etmək üçün instinkt terminin-dən istifadə olunmuşdur.
Müasir psixologiyada terminin monası doqiqləşmişdir; o, elmi tcrmin kimi
«gcnetik cohətdən təsbit olun-muş», «irsən möhkomlonmiş», «anadangəlmə
davranış» mənasını ifado edir.
İnstinktiv davranış forması zəncirvari xarakter daşıyır: o, hər hansı bir
qıcığın (iy, sos, duruş, dəri reaksiyaları, rong və s.) təsiri ilə əmələ golir və
ardıcıl surətdə davam edir. Müxtəlif hallarda hö-rümçoyin tor toxumasını, bal
ansının şan qayırmasını müşahidə et-səniz, bunu asanlıqla müəyyon edo
bilərsiniz. İlk baxışdan bu hə-rəkotlər məqsodouyğun horokotlərə bənzoyir,
əslində isə belə dc-yildir. Aşağıdakı misallar bu sahədən səciyyəvidir: - ogor bal
üçüıı nəzərdə tutulmuş şanmın arxa tərəfıni kəssək, arı yararsız şana mü-vafıq
miqdarda bal doldurur vo balın о biri tərəfdon axmasına bax-mayaraq şanın
üzünü mumla suvayır.
Zooparkda saxlanan Neıo adlı şirə bodbəxlik üz vennişdi: xəs-
təlikdən sonra tükləri tökülmüşdü. Onunla bir qəfosdə qalan digər vəhşilər keçəl
şirə məhəl qoymayır və tcz-tcz ona hücum cdirdilər. Psixoloqlar Nero üçün süni
yal düzəltməyi təklif ctmişlər. Şir tək-lifın onun xcyrinə olduğunu hiss edibmiş
kimi parikin geydirilmə-sinə mane olmamışdır. Pariki geydirəndən sonra şirlərin
Neroya qarşı reaksiyası о dəqiqə dəyişmişdir.
Bu cəhotdən aşağıdakı misal da maraqlıdır: qanşqada feromon adlı ifrazat
hasil edən vəzilər vardır. Başqa qanşqalar bu feromon-ların kimyəvi tosirini
duyur. Tozə ölmüş qanşqa müəyyən feromon ifraz edir. Onda bir-iki gündən
sonra çürüntü iyi omələ gəlir. Bu çürüntü iyini duyan qanşqalar ölünü yuvadan
bayıra çıxarır. Bu instinktiv davranışdır. Qanşqaların ölü qanşqanı düşünmədən
yuvadan kənara atdıqlarını sübut etməkdən ötrü bclə bir təcrübə apar-mışlar: ölü
qanşqada hasil olan çürümə mohsulunu diri qarışqanın üstünü çəkirlər. Başqa
qanşqalar iyin tosiri nəticosindo diri qarış-qanı, onun müqavimət göstərmosino
baxmayaraq, ölü qarışqa kimi yuvadan bayıra atırlar. Diri qarışqa yuvadan
uzaqda qalmayır və ye-nidon öz yuvasına qayıdır. Lakin üzərino sürtülmüş
çürüntü məh-sulunun tosiri onu yenidən ölü kimi yuvadan uzağa apannağa vadar
edir. Diri «meyitin» yuvadan uzağa daşınması şoklində olan belə instinktiv
hərəkət təcrübəni aparan şəxs torofındon qarışqanın üzə-rinə çəkilmiş məhlul öz
təsirini itirənə qədər davam edir.
Instinktiv davranış formalanna heyvanlann hamısında geniş tə-sadüf olunur.
İnkişaf etmiş heyvanlarda onlar daha mürokkob xarakter daşıyır. Məsələn, yaşlı
ali meymunlarda instinktiv davranış ibtidai heyvanlann instinktindon osaslı
surotdə forqlənir. Ali mcy-munlarda (xüsusən şinpanzedə) anadangolmə
davranış forması olan yuva tikmək instinkti mövcuddur. Tobii şəraitdə onlar
budaq-larda yuva qururlar. Müşahidələr göstorir ki, mcymunlann yuva qurmaları
onların materialı seçərkən praktik təhlildən istifadə et-molərinə, yəni onları
yararhlığına göro ayırmalanna səbəb olur. Todqiqatın gedişi prosesində
meymunlann quruculuq «fəaliyyəti» gəmiricilərin (siçovulun) yuva qurması ilə
müqayiso edilmişdir. Müxtəlif bərkliyə malik olan matcrialdan, məsələn, ağac
budağın-dan və kağızdan həm şimpanze, həm də siçovul eyni tipli yuva qururlar:
yuvanın əsasını nisbətən bərk materialdan, iç səthini isə daha yumşaq
materialdan düzəldirlər. Əgər şimpanzcyə və siçovula yalnız yumşaq material
versək, onlar homin matcrialdan yuva qur-mağa başlayırlar. Əgər heyvanlar
əvvəlco toqdim olunmuş matcri-
26 aldan yuva qurub qurtarandan sonra onlara daha bərk material ver-sək,
dərhal heyvanlann reaksiyalannın keyfıyyətcə fərqli olduğu aşkara çıxar.
Şimpanze daha bərk materialı alan kimi, dərhal yuva-nı yenidən qurmağa
başlayır. Əlinin bir hərəkəti ilo o, yumşaq materialdan düzəltdiyi yuvanı kənara
itəloyir, bərk materialı götürür və ondan yuvanın bünövrosini qurmağa başlayır.
O, yalnız bundan sonra yumşaq materialdan istifadə cdir, onu yuvasının
içərisinə» döşəyir. Bu cür şəraitdə siçovullar bork materialı yumşaq materia-lın
üzərinə qoyaraq tikintini davam ctdirirlər. Beləliklə, siçovullar-dan fərqli
olaraq meymunlar, hətta instinktiv surətdə hərəkət edən-də belə, xarici şəraiti
nəzorə alırlar.
İnstinktiv davranış anadangkəlmədir. Bu onun başlıca xüsusiy-yətidir.
Müvafıq qıcıq təsir göstərən kimi instinktiv davranış da bir növ öz-özünə
yaranmağa başlayır. Lakin son zamanlar xüsusilə meymunlar üzərində aparılan
müşahidəlor göstordi ki, nisbətən mürəkkob instinktiv davranış tormaları öz-
özünə əmələ gəlmir. Onlar əsasən sürü şəraitindo formalaşır. Məsələn,
müəyyən edil-mişdir ki, sürüdən təcrid cdilmiş meymun balalarında seksual
dav-ranış müşahidə olunmur. Tocrübə aşağıdakı kimi apanlmışdır: üzə-rində
təcrübə aparılan cavan mcymunlardan hər biri ayrıca qəfəsə salınmışdır. Onlar
bir-birini görsə və eşitsə də, bir-biri ilə fıziki ün-siyyətə girmək imkanından
mohrum idilər, başqa sözlə, seksual oyunların baş vermosi imkanı aradan
qaldırılmışdı. Müəyyən vaxt keçdikdən sonra tədqiqatçılar homin
mcymunlardan nəsil almaq məqsədilə onları bir ycrə buraxanda molum oldu ki,
seksual davra-nışm formalaşması bilavasitə qrup effckti ilə şərtlonir.
Başqa tədqiqatlar da bu nəticəni sübut edir. Q. F. Xarlou təzə doğulmuş
Masasas rhesus növlü meymunlan analanndan ayınb on-ları fərdi qəfəslərdo
saxladı. Qofəslərə yan-yana iki cansız ana mo-deli qoyulmuşdu. Onlardan hər
ikisinin «bədəni» tor-tor məftildən hazırlanmışdı. Lakin birincidən fərqli
olaraq ikincinin üstünə tüklü parça çəkilmişdi. Birinci ananı şərti surətdo
«moftil апа», ikincini isə «рагса апа» adlandıraq. Onların arasında bir fərq do
var idi: «məftil ana»nın əmzikləri var idi: meymunları həmin əmziklor va-
sitəsilə ycdirdirdilor (şəkil 6).
Təcrübələrin gcdişindo maraqlı noticələr alındı: meymun bala-ları öz
günlərinin çoxunu «рагса апашп» yanında keçirirdilər, ona daha çox sığınır,
onu daha çox əzizləyirdilər. Bu göstərir ki, ana ilə bala arasında rabitolərin
yaranmasında cismani təmas daha böyük
27
əhəmiyyətə
malikdir,
aclığın
əhəmiyyəti isə nisbəton azdır (məftil
ananın əmzikləri olsa da, meymun
balalan ona çox vaxt yaxın get-mirdilər).
Meymun
balalarına qəfıldən tanış
olmayan hər hansı bir əşya göstərdikdə
də, onlar adətən «рагса апапт» yanına
qaçırdılar (şəkil 7).
Xarlou eksperimentləri müxtəlif variantlarda təşkil edirdi. On-lardan
bəziləri ilə tanış olaq. Hksperimentin bir variantında meymun balası 180 gün
«рагса апапт» yanında bəslənildikdon sonra onu 90 gün tək saxlayırlar. 90
gündən sonra meymun balasını «рагса апапт» yanına buraxırlar; o, ilk
vaxtlarda olduğu kimi, «рагса апауа» sığınmağa, onu tumarlamağa, yalamağa
başlayır. Deməli, 90 gün meymunla «рагса апа» arasında əvvəllər yaranmış
cmosio-nal rabitələri poza bilməmişdir.
Eksperimentin başqa bir variantı: meymun balalarını 3 qrupa -А. В və V
qruplarına böldülər.
A qrupunda meymun balalannı 180 gün tok (anasız) saxladılar, sonra isə
onlara ümumi «idman meydançasında» başqa meymunlar-la oynamaq imkanı
verdilor.
В qrupunda meymun balalan 180 gün «рагса апапт» yanında saxlanıldı,
onları yalnız bundan sonra başqa meymun balalarımn yanına buraxdılar.
V qrupunda da meymun balaları «рагса апашп» yanında saxla-nılırdı. Lakin
onlara ovvoldon eyni vaxtda başqa meymun balalan ilo birlikdo oynamaq üçün
şərait yaradılmışdı.
Eksperimentin nəticələri göstərdi ki, mcymunun başqa mcy-munlardan
təcrid cdilmosi nəticosində onların davranışında dəyi-şikliklər əmələ golir. A
qrupundan olanlar başqa meymun balalan ilə oynamır, onlarla əlaqə saxlamırlar.
Hotta onlann «рагса апа» ilo oyunu belə, başqa qruplardakı meymunların öz
anaları ilə oyunun-dan seçilirdi. В qrupıındakı meymun balalan hətta «рагса
апапт» yanında büzüşüb künco sığınırdılar. Halbuki V qrupuna daxil edil-miş
meymunlar başqa meymun balalan ilo asanlıqla əlaqoyə girir, birgə oyunlarda
sorbəst iştirak edirdilor.
Xarlou meymun balalan üzorində müşahidəlorini ıı/.un müddət davam
etdirmişdir. O, müəyyən etmişdir ki, В qnıpuna daxil edil-miş
meymun
balalannın scksual davranışında sonralar ciddi poz-ğunluqlar əmələ gəlir. Onlar,
hətta ana olduqda bclə, öz balalarına «апа kimi» yanaşmırlar: ya öz balalan ilə
ümumiyyətlə maraqlan-mırlar, ya da onları vurur, ümidsiz halda ona sığınmaq
istoyon ba-
28 lasını özündən uzaqlaşdırır. Halbuki V qrupuna daxil edilmiş meymun
balalan böyüyəndən sonra özlərini normal surətdə aparırlar.
Bundan başqa, son zamanlar apanlmış todqiqatlar noticosindo əldə edilmiş i
m p r i n t i n q faktlannin miioyyon edilmosi ma-raqlıdır; xüsusilə К. Lorentsin
qazlarla apardığı təcrübələrin təhlili göstərdi ki, vaxtilə, tamamilə vo bütünlüklə
anadangəlmə, irsi, instinktiv davranışa aid edilən bir çox davranış fonnaları
oslindo həyatda qazanılmadır.
K. Lorents qaz yumurtalarını iki yero ayınb, onlardan birincilə-ri ana qazın
altma, ikincilori isə inkubatora qoymuşdu. Yumurtadan qaz balalan çıxdtqda
onların bir hissəsi ana qazla birlikdə dən ax-tarmağa başlayır, inkubator qazları
isə ilk dəfo Lorentsi görür və hər ycrə onun arxasınca getməyo başlayırlar (şəkil
8).
Qaz balalarının hamısını bir yerə yığıb üstlərini böyük bir qutu ilə örtdülər.
Bir qədərdən sonra qutunu götürdülər: qaz balalan öz «valideynlorini» - ana qazı
vo Lorentsi görən kimi dərhal iki у его ayrıldılar. Horəsi «öz valideyninin»
yanına getdi. K. Lorents bu ha-disoni «imprintinq» adlandırdı.
İ m p r i n t i n q (inkiliscə - imprint - hokkolma dcməkdir) quş vo heyvan
balalarının öz həyatlarının ilk çağlarında (ilk saatlar-da və ya birinci günlərdə)
bilavasitə yaxınlıqda yerləşən mütəhər-rik cisimləri təsbit etmək və yadda
saxlamaq qabiliyyətinə dcyilir. Müəyyən edilmişdir ki, ogər cisim (və yaxud
adam) hərokot etmir-sə, qaz onu görən kimi dayanır. Halbuki yumurtadan
çıxandan sonra qaz balasının ilk dəfə gördüyü cisim hərəkət edirsə, о həmin
cis-mi yadında saxlayır və onu gö-rən kimi izlomoyə başlayır. Şəkil 9-da
imprintinqin öyrə-nilməsi sahəsində aparılmış
təcrübə təsvir olunur.
Mühit doyişkəndir. Ona təkcə instinktiv
davranış for-masında uyğunlaşma oslindo
mümkün deyildir. Bu zəmində də heyvanlar
mühitə hom də fərdi surətdə uyğunlaşırlar.
Onlar öyronmo, eləco do bir çox hallarda toqlid
yolu ilə müxtəlif vordişlərə yiyələnir-
29
lər.
Fərdi qazanılmış davranış formalan
dedikdə, heyvanlann yiyə-ləndikləri
vərdişlər nəzərdə tutulur. Bir məsələyə
diqqət edok; bu davranış fomıası nə
üçün fordi davranış fonnası adlanır?
İnstinktlər novo məxsusdur. Bu о
demokdir ki, eyni bir instinktiv
davranış müvafiq novo məxsus olan
heyvanlann, mosələn, itlərin hamısında
əsasən eyni xüsusiyyotlərlo təzahür
edir. Halbuki vor-dişlor fərdi xarakter
daşıyır. İki müxtəlif şoraitdə cyni
növlü iki itin birindo bir cür, о birində
isə başqa cür vərdişlər formalaşır, yəni
onlann formalaşması fərdi xarakter
daşıyır. Lakin bundan asılı ol-mayaraq
fərdi qazanılmış davranış formalan
instinktiv davranış formalan əsasında
təşəkkül edir. Bu iki davranış
formaları bir-birilə о qədər qarşılıqlı
Şokil 9. Ördək balası yumurtadan çı-
xandan sonra ilk dofo hərəkət cdən süni ana
ördoyi görür və onu izləməyə başlayır. Bu
imprintinqin yaranması ilə izah olunur.
əlaqodə təzahür edirlər ki, hətta bəzən
onları bir-birindon forqlondirmək çətin
olur. İmprintinq faktlannın müəyyən
edilməsi bu baxımdan böyük əhəmiyyətə
malik idi.
İntellektual davranış da genetik cəhətdən instinktiv və fərdi qa-zanılmış
davranış formaları ilə bilavasitə bağlıdır. Bu cəhəti nəzo-rə almadan intellektual
davranışı başa düşmok olmaz.
İntellektual davranış nədir? Ona nə üçün məhz «intellektual» davranış
deyilir? intellektual davranışın əsasını ayn-ayrı cisimlər arasındakı mürokkəb
münasibotlori oks etdirmək təşkil edir; bu zaman heyvan iki cisim arasındakı
əlaqoni tapdığına görə bu davranış formasını intellektual davranış kimi
xarakterizə edirlər (şəkil 10).
Akadcmik İ. P. Pavlovun Rəfael adlı meymunla apardığı təcrü-bəlor bu
sahədə klassik təcrübələr hesab olunur. Şəkil 10-da onlar-dan biri təsvir
edilmişdir.
Yuxarıdan banan asılmışdır. Otağa isə bir neçə yeşik və taxta parçalan
tökülmüşdür. Ac meymun bananı görən kimi atılıb-düş-məyə başlayır, yeşikləri
üst-üstə yığır, lakin əli banana çatmır, bir-dən gözü taxta parçasına sataşır,
məsələnin həlli yolunu tapir: taxta parçasından istifado edib bananı götürür.
Golin, təsvir ctdiyimiz tocrübədə bəzi cohətlərə diqqət edək.
Birincisi. Meymun ağacdan bir növ alət kimi istifado etdi. intellektual
davranışın mahiyyətini başa düşmək üçün bu faktın əhə-miyyəti böyükdür. Lakin
onu şişirtmodon düzgün qiymətləndirmək lazımdır.
Mcymunlar, adoton, qabaqcadan alət hazırlamırlar: alət onlar üçün
bilavasitə iş prosesində öz-özünə meydana çıxır,
tezliklə do öz əhəmiyyətini itirir. Bizim
misalımızda meymun bananı götür-dükdon
sonra alət kimi istifado etdiyi ağacı dərhal
tullayır, çünki
30
ağac onun üçün öz əhəmiyyətini itirir. Bu о
demokdir ki, meymunlar istifado etdikləri
alətləri qonımurlar. Başlıca cə-hətlərdən biri do
ondan ibarətdir ki, onlar özlərinin təcrübosini
başqa meymun-
lara, elocə do öz balalarına vermirlər. Əgər biz başqa bir meymunu homin
şoraito salsaq, bananı ağacla oldə etmok imkanını o, özü ax-tanb tapmalıdır.
İkincisi.
Meymunun gözü taxta parçasma sataşanda, məsolonin həlli
yolunu tapır. Alman psixoloqlarından V. Köler, K. Büler və b. bu faktı
«insayt» (inkiliscə - insight - anlama, birdon başa düşmək demokdir) termini
ilo ifado ctməyə başladılar.
Onlar insayt cffektini meymunlarda spcsifik insan tofəkkürü-nün
əlaniv)tı kımi qiymotlondirirdilər. TəsadüFı deyildir ki, sonralar alman
psixoloqları (M. Vertheymer və K. Dunker) insayt terminin-
31 dən insan təfəkkürünün xüsusiyyətlərini təsvir ctmək məqsodilə də istifadə
ctməyo başladılar. Meymunların intellektual hərəkotlə-ri konkrct praktik
təfokkür şoklində baş verir. Bu faktlar öz-özlü-yündə təfəkkürün filogenctik
köklərini başa düşmək baxımından nə qodər maraqlı olsa da, heyvanlann
intellektual davranışını insa-nın təfəkkürü ilə cyniloşdirmok olmaz. Biz sonrakı
bölməlordə bu-nun səbəblərini nozordən kcçirəcoyik. Burada isə həmin fıkri
əsas-landırmaq üçün bir təcrübə ilə tanış olaq. Qutunun içərisinə mey-vələr
qoyulnıuşdur. Onların qarşısında isə spirt lam past yanır. Meymun meyvəni
götürmək istəyir, lakin lampa olini yandırır və buna görə də meyvəni götürə
bilmir.
Qutunun yuxarı tərofində su bakı qoyulmuşdur. Tocrübə zama-nı meymun
tosadüfən su bakının kranına toxunur. Krandan su axır və lampa sönür.
Meymun meyvələri götürüb yeyir. Təcrübəni tok-rar edirlər. Meymun krandakı
su ilə odu söndürür və meyvoni gö-türüb yeyir. Bundan sonra hovıızun
üzorində sal düzəldirlər. Qutu-nu gətirib qoyurlar salın üzərinə. Su bakı iso
əvvəlki yerindo qalır. Tocrübəni davam etdirirlor. Meymun meyvəlori
götürmok üçün spirt lampasını söndünrıolidir. O, ətrafa baxır: hovuz su ilə
Şəkil 10. Meymunun eqli
davranışına aid locrü-bələr: a)
meymun ağacın kömoyi ilə
almanı götürür. b) meymun
tavandan asıl-mış meyvoni əldo
etmək üçün ycşiklori üst-üstə yı-
ğır.
v)
meymun
müvafıq
nümunələrə
osasən
oxşar
fiqurlan seçir.
doludur. Lakin meymun buna ohomiyyət vermir. O, yenə də əvvəlki su ba-kını
axtarır.
Su bakından su götürmək üçün meymun salın üzorinə qoyul-muş sınıq-
salxaq
кофи
ilə о tərəfə keçməlidir. O, belə do cdir: mcymun yanan lampanı
söndürmok üçün hovuzdakı sudan deyil, yenə də, nə qədor çətin olsa da, su
kranındakı sudan istifadə edir. Bu zaman o, təxminən belə «fikirləşir»: «krandakı
su ilə lampanı söndürürlən>, «hovuzdakı suyu içirlər» və s. Bu о demokdir ki,
mcymunda su haqqinda ümumiləşmiş anlayış yoxdur.
Əgər biz bu şəraito hor hansı bir uşağı salsaq, o, başqa cür ho-rəkət edər:
uşaq heç də «sınıq-salxaq»
кофи
ilə yıxıla-yıxıla о ta-ya kcçməz, hovuzdakı
suyun vasitəsilə odu söndürər, çünki о bilir ki, su odu söndürür, yəni onda su
haqqinda ümumi anlayış vardır.
intellektual davranış mürokkəb xarakter daşıyır. Meymunlar əllərinə düşən
cisimləri saatlarla parçalaya, hər vasitə ilə adamları aldadıb qofəsin yanına cəlb
edə, sürünən həşoratları müşahidə edə bilirlər və s. Meymunların davranışlarınm
bu xüsusiyyətləri onların yaşayış tərzi Пө izah olunur. Təbii şoraitdə qida axtaran
zaman meymun fasiləsiz olaraq «araşdırmaq» fəaliyyəti ilə məşğul olur.
32
Vəhşi şimpanzenin səksən biro qədor «xöroyi» vardır. Bunların ya-nsını
meyvələr, dörddə birini isə yaфaqlar təşkil edir.
Qalanları isə toxumlar, güllər, budaqlar, köklərdən ibarət olur. Bundan
başqa, şimpanze hoşoratlarla da qidalanır. Nadir hallarda onların süfrələrinə
kərtənkələ, kiçik gəmiricilər, hətta bozən daha böyük heyvanlar əlavə olunur.
Buradan aydın olur ki, meymunlar-da bolodloşmə tədqiqat davranışının yüksək
inkişafı, onların müx-təlif obyektlərə yönəlmiş «һəг şeyi bilmə həvəsi» tamamilə
müva-fıq bioloji köklərə malikdir. Meymunların qida kimi istifado etdik-ləri
meyvəlorin fonna və rəngləri onlar tərofmdon nəinki forqlon-dirilir, hətta şərti
refleksin yaranması noticəsindo müvafıq qida keyfıyyətləri ilo əlaqoləndirilir.
Qida axtaran zaman meymun səhvsiz olaraq yemoli mcyvələri yeyilməyən və
zəhərli meyvələr-dən fərqləndirir.
Lakin, bununla belo, qeyd ctmək lazmmıdır ki, instinktiv dav-ranış
heyvanlann əsas davranış formasıdır. Heyvanlar fərdi qaza-nılmış davranış
fonııalarından vo intellektual davranış formaların-dan zoruri hallarda istifado
edirlər. intellektual davranış heyvanlar üçün çox vaxt potensial imkan olaraq
qalır.
Dostları ilə paylaş: |