§ 1. iimumi psixologiya haqqinda məlumat
Ümumi psixologiya psixologiya elminin osas problemlorini nozori vo
eksperimental istiqamotdo işləyir. Psixologiyanin mctodo-loji, nozəri-tarixi
mosololorinin, mosolon, psixi proscslorin omolo golmosi, psixoloji qanunlarm
miioyyon edilmosi, todqiqat metodla-rının nozori-praktik mosololorinin
öyrənilmosi onun başlıca vozi-fosidir. Ümumi psixologiya foaliyyot vo
iinsiyyotin, eloco do şəx-
Konkret
foaliyyot
saholorino
gore
siyyətin iimumi psixoloji məsələlorini öyrənir. Psixi proseslərin, psixi halların
vo fordi psixoloji xüsusiyyotlərin qanunauyğunluqla-rını aydınlaşdırmaq,
psixologiya elminin osas anlayışlannı xarakte-rizo etmok iimumi psixologiyada
miihiim yer tutur.
Bununla borabor iimumi psixologiyada xarici obyektiv alomin subyektin
beynindo inikas qanunlanna daha artiq diqqot yetirilir. Homin inikas prosesinin
beyin mexanizmləri aşkar edilir.
Ümumi psixologiya daha çox obyektiv alomlo, predmetlorlo insan
arasındakı münasibətə diqqot yetirir, insamn alomi песо dork etmosi,
informasiyanı qəbul edib yenidən işləməsi prosesinin daxili mexanizmini
öyrənir. Başqa sözlo, iimumi psixologiyada
on
plana subyekt-obyekt münasibəti
keçir.
Ümumi psixologiya psixologiya elminin hor bir sahosinin inki-şafının
fundamental əsasını toşkil edir.
§ 2. Psixoloji fan hrin təsnifatı
Miiasir ensiklopediya vo lüğətlordo psixologiya elminin yiiz-dən çox
sahosi haqqinda molumat verilir. Onlan sadalamaq yolu ilo tosvir etmok elmi
idrakın
metodologiyası
baxımından
moqsodouy-ğun
deyildir.
Bos,
psixologiyanin bu miixtolif saholorini песо tos-nif etmok olar? Psixoloji
todqiqatlar göstərir ki, psixoloji fonlorin böyük əksəriyyəti konkret foaliyyot
saholorini öyrənir. Onlann bir çoxu iso inkişafın psixoloji aspektlorini vo
şoxsiyyotin cəmiyyətə münasibətini öyrənir. Homin cohəti nozoro alsaq
təsnifatın osası kimi: 1) konkret foaliyyot, 2) inkişafın psixoloji aspektləri və 3)
şoxsiyyotin cəmiyyotə münasibəti məsələlorini götürmək məqsə-dəuyğundur.
Şokil 18-də psixoloji fonlorin bu baxımdan təsnifatı verilmiş-
dir.
Psixoloji fonlorin böyiik oksəriyyəti konkret foaliyyot saholorini öyrənir.
Miixtolif foaliyyot sahələrində insan amilini giiclon-dirmək üçün onlardan hor
birinin böyük əhəmiyyəti vardır. Bu haq-da aydın təsəvvür oldo etmok üçün
pcdaqoji psixologiyanı qisa xa-rakterizo etmok kifayotdir.
Pedaqoji psixologiyanin predmetini tolim vo torbiyo prosesinin psixoloji
qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi təşkil edir. О şa-girdlərdə qavrayış, diqqət,
hafizə, təfəkkür, təxəyyül və s.-nin tər-biyəsi məsələlərini tədqiq edir,
intellektual foaliyyotin səmərəli
80
insamn cəmiyyotə münasibo-tino görə
Şokil 18. Psixoloji fonlorin təsnifatı.
yolu vo vasitələrinin müoyyonloşdirilmosi problemlorini öyrənir. Miiasir dorso
verilon psixoloji tələbləri müəyyən cdir, pedaqoqla -şagirdlər arasmdakı
qarşılıqlı miinasibotlori vo şagird kollcktivin-doki miinasibotlori, şagirdlərin
fərdi-psixoloji xiisusiyyotlorini ay-dınlaşdırır.
Pedaqoji psixologiyanin aşağıdakı sahələri vardır: tolim psixologiyasi
(didaktikamn,
xiisusi
metodikalann,
proqramlaşdırılmış to-limin, oqli
omoliyyatlann formalaşmasının vo s. psixoloji osaslan);
157 6
tərbiyə psixologiyasi (şəxsiyyətin tərbiyəsi metodikasının psixoloji əsasları,
şagird kollcktivinin psixologiyasi, islah-əmək pedaqogi-kasının psixoloji
osasları); müəllim psixologiyasi, anonrıal uşaqlar-la təlim-tərbiyə işinin
psixologiyasi.
İnkişafın psixoloji aspektlərini və şəxsiyyətin cəmiyyotə mü-nasibətini
öyrənən psixoloji fonlorin do ohəmiyyəti böyükdür.
Böyük Vətən müharibəsindən sonrakı illərdo yaş psixologiya-sının
inkişafında yeni mərhəlo başlamışdır. Psixologiya elminin bu sahəsi uzun
Iqtisadi
psixologiya
Sosial
psixologiya
Təbliğatin
psixologiyasi
[
[
Etnopsixo-
logiya
Idarəetmonin
psixologiyasi
Siyasi
psixologiya
81
Yaş
psixologiyasi
Cinsi
tərqlərin
psixologiyasi
Psixodiaq-
nostika
İnkişafın
psixoloji
aspektlo-
rinə göro
Г
[
anomal inkisafın
psixologiyasi
diferensial
psixologiya
miiqayisoli
psixologiya
Əmok
psixologiyasi
Incəsənot
psixologiyasi
Tibbi
psixologiya
Pcdaqoji
psixologiya
Dədii yaradıcılı-ğın
psixologiyasi
Pa tops
i-
xologiya
Elmi yaradacihgin
psixologiyasi
Hüquq
psixologiyasi
Horbi
psixologiya
Psixofor-
makologiya
Estctik
qavrayi-şın
psixologiyasi
Kosmik
psixologiya
Ticarot
psixologiyasi
Psixolerapiya
Kommunal
psixologiya
Təyyaroçilik
psixologiyasi
Parapsixolo-
giyasi
Miihondislik
psixologiyasi
Idman
psixologiyasi
müddət uşaqların yaş xüsusiyyətlərini öyronmiş və düzgün olaraq u.şaq
psixologiyasi adlanmışdır. Hal-hazırda o, uşaq-lar və ycniyetmələrlo yanaşı
gonclərin, yaşlı adamın və qocaların da yaş xüsusiyyətlorini öyrənir. Bu monada
da ona у a ş p s i x o l o g i y a s i dcyilir.
Anormal uşaqların psixoloji xüsusiyyətlorinin öyrənilməsinin do praktik
əhəmiyyəti aydındır. Bu sahədə apanlan tədqiqatlar yaş psixologiyasi
mosololorinin öyrənilməsi baxımından da qiymətli-dir.
Miiasir psixoloji fənnlor icorisindo sosial psixologiya da mü-hüm yer tutur.
Bu, hor şcydon əwəl, özünü onda göstərir ki, bu sa-hodo apanlan todqiqatlar
psixologiya elminin digor saholorindo bir sıra problemlərin həlli üçün böyük
mona kosb edir. Son zamanlar yaş, pedaqoji, kosmik, hərbi, miihondislik,
idman, kommunal, siyasi, ticarot, incosonot psixologiyasi vo s.-do totbiqi sosial-
psixoloji problemloro daha çox diqqot yctirilir. Psixologiya elminin, demok olar
ki, hor bir sahosinin sosial-psixoloji problemləri vardir. Sosial psixologiyanin
prcdmetini nozoro alsaq, bunu tamamilo qanunauy-ğun hal hesab etmok olar.
Sonrakı bölmələrdə sosial psixologiyanin vacib mosololori ba-rodə otrafli
molumat verilocoyini nozoro alaraq burada etnik psixologiyanin osas
problemlori haqqinda nisbotən geniş molumat ver-moyi zoruri hesab cdirik.
Çünki etnik psixologiya barodə ilkin qisa molumat belo, xalqı, etnosu öz
psixologiyasina yaxindan bolod ol-mağa vo özünü dork etmoyo yönoldə bilor.
Bu iso miiasir dövrdə xalqımızın hor bir övladı üçün çox vacibdir.
§3. Etnik psixologiyanin əsas problemhri
Etnik psixologiya nədir vo nəyi öyrənir? Homin suallara çavab verməzdən
əwəl söhbətə bir neçə misalla başlamaq istordik.
82
Bitkiləri qorumaq vo gülləri, çiçokləri qırmamaq üçün Alp ço-
mənliklərində lövhələr asılmışdır. Fransız dilində yazılmışdır: «Bu gözəl
çiçəklərdən zövq alın, amma onu nə iiçün qınrsınız?» İngilis dilində yazılmışdır:
«Zəhmot olmasa, çiçəkləri qırmayın». Alman-lar üçün artıq bu, xahiş deyil,
qadağanı bildirir: «Çiçəkləri qırmaq qadağandır!»
Heç bir şərh vemıədən soruşmaq istordik: Homin lövhələrin hamısını eyni
məzmunda yazmaq olmazdımı? Nə üçiin onlann hor birisi ayn-ayrı xalqın
dilindo başqa cür yazılıb və bunun xüsusi sə-bəbi varmı?
Bir «xırda» misal. Almanlarda belo bir qayda var: kimsə küçə-dən keçərkən
çirkli vitrin və ya çox çirkli avtomaşın görsə onu vu-rub sındınnağa haqqı var.
Heç kos onu bu iş üstündə no hüquqi, nə də mənəvi cəhətdən cozalandıra və ya
tonbeh cdo bilməz. Çünki onlann etnik adət-ənənəsində möhkəmlənib ki, heç bir
şeyi çirkli qoymaq olmaz. Təsadüfı deyildir ki, onlar çox zaman küçələri sa-
bunla yuyurlar. Bos, belə ctnik-psixoloji xüsusiyyolləro bələd ol-maq azmı
əhəmiyyətə malikdir? Oradan yaxşı cəhət götüro bilərik-mi? Yaxşı şeylərdən
ibrət götünnəyimiz — yəni, səkilərimizi təmiz saxlamaq, sabunla yumaq bir
yana qalsın, heç olmazsa insaf edib (Bakı şəhərinin öziində belə) beşinci, altmcı
vo ya daha yuxarı mərtəbələrdən icorisindo şüşə qablar və ağır cisimlor olan
zibil tor-balannı bəzən adamlar keçib gedən səkilərə atmayaq... Onun pis nəticəsi
barodə nə üçün düşünmürük?
Bir ibrotamiz misalı da xatırladaq. Məşhur alman fılosofu Hegel öz xalqının
bir miihiim etnik psixoloji xüsusiyyətini belə ifadə edirdi: «mənim xalqım
arxivariusdur (və ya arxivarius xalqdır). Ar-xiv öz taxçalarında tarixi hadisolori
vo faktlan hifz etdiyi kimi, alman xalqı da öz yaddaşında öz tarixini hifz edib,
qoruyub saxlaya-raq gələcok nəsilləro verir». Yəni alman xalqı ilk növbədə öz
tarixini yaxşı bilməklə seçilir. Bos, bunun etnik psixoloji mənası nə-dir? Əvvəla,
öz tarixini yaxşı bilon, ona dərindən bolod olan xalq özünü yaxşı dork edir,
özünü, öz mövqeyini düzgün qiymətləndirir.
İkincisi, belo xalq öz tarixinə bolod olduqda onun ibrət dorslo-rini də yaxşı
mənimsəyir, ilk növbədə öz tarixində cəlbedici nə varsa, onu hifz edib
saxlamağa və inkişaf ctdirməyə cəhd edir. De-moli, öz xalqının tarixinə dorindən
bələdlik onun üçün süzgəc ro-lunıı oynayır. Yaxşıları seçib götürmək,
pislərindənsə yaxa qurtar-maq, uzaqlaşmaq! Hor hansı bir xalqın belo bir gözəl
etnik psixoloji xüsusiyyətini bilmək, ona yaxından bələd olmaq bizim üçün azmı
ohəmiyyət kosb edir? Onu öyrəndikdə hcç olmazsa özümüz-dən soruşa bilorik:
bos bizdo necədir, biz do elə olsaq, yaxşı olmaz-mı?
Homin misallar bizi daha mürəkkəb suallarla qarşılaşdırır: etnik psixoloji
xüsusiyyətlər nədir, onlar песо əmələ gəlir, onları bil-məyin, onlara bələd
olmağın.nə kimi clmi-nəzəri vo praktik əhə-miyyəti var? Yaxud bu problemlə
hansi elm sahəsi məşğul olur, onun respublikamızda inkişafı barədə nə demək
olar?
Əlbəttə, burada homin sualların hamısına tam tofsilatı ilo cavab vennək
mümkün deyildir; ona görə do, osason problemlə ilkin ta-nışlıq üçün zəruri olan
cəhətlərə toxunmaq istəyirik.
Gotirilmiş misallardan da aydın olur ki, hor bir xalq, hor bir millot özünün
məxsusi psixoloji xüsusiyyətlərinə görə də bir-birin-dən ciddi surətdə fərqlənir.
Bunlar hər bir millətə və ya xalqa xas olan etnik psixoloji xüsusiyyətlər adlanır.
Homin etnik psixoloji xüsusiyyətlorin mahiyyəti, səbəbləri, mexanizmi və
təzahür xiisu-siyyətləri xüsusi bir elm sahəsi - etnik psixologiya torofindon öy-
rənilir.
«Etnik psixologiya» söz birloşmosindo «etnik» sözünün özünə-məxsus
məntiqi mənası vardır: burada öyrəmlən psixoloji hadisə-lərin yalnız spesifik
cohətləri «etnik» sözü ilo ifadə olunur, başqa sözlə, etnik psixologiya ayrı-
ayrılıqda etnik vo ya psixoloji hadisə-ləri öyrənmir. Onun əsas məğzini etnik
psixoloji hadisolor toşkil cdir. Bunu песо başa düşmək olar? Homin suala cavab
vennok üçün ilk növbədə anlayışın lüğəti monasına diqqət yetirmək lazimdir.
Etnik psixologiya - etnopsixologiya (yunan dilində etnos -xalq, tayfa
demokdir) əvvəllər sosial psixologiyanin mühüm bir sa-hosi kimi miioyyon
qrupda insanların etnik ümumiliyi və milli mənsubiyyoti ilə şərtlənon psixi
xüsusiyyətlərini, davranış vo rof-tar tərzini öyrənmişdir. Hazırkı dövrdo iso etnik
psixologiya fənlə-rarası bilik sahəsi olub insanlann psixikasınm etnik
xüsusiyyətləri-ni öyrənir. Yəni milli, irqi, etnik mənsubiyyəti nəzəro almaqla in-
sanların psixoloji xüsusiyyətlərini öyronən bir elm sahəsidir.
Məlumdur ki, etnik milli psixologiyanin problemləri çox və rongarəngdir.
Buraya bu vo ya digor xalqa məxsus olan etnik ste-reotip və yönümlər, adət-
ənənələr, milli xarakterlər, hisslər və s. daxildir. Lakin burada bir песо cəhət
diqqoti xüsusi olaraq cəlb
84 edir. Başqa sözlə, hor bir xalqın etnik
psixologiyasi, yaxııd ctnik psixoloji
xüsusiyyətləri molız həmin cəhətlərin
məzmun
və
xarak-terinə,
təzahur
xassələri və intensivliyino görə təyin
cdilir. Demo-li, hor etnos, hor bir xalq
özünəməxsus etnik psixoloji xüsusiyyət-
lərə malik olur və həmin xüsusiyyotlər
onlann davranış və rəftar tərzində,
miinasibotlor
sistemindo,
adət-
ənənələrində, sərvət meyllorində və s.
özünü biruzo verir. Yoni ctnik qarşılıqlı
miinasibotlor sayəsində elə psixoloji
xüsıısiyyətlər təşəkkül edir ki, onları
yalnız
homin
qrupun
etnik
xüsusiyyotlərini araşdırmaq sayəsində
izah etmok olar.
Sual olunur: etnik psixologiyada hansı problemlər ön plana kc-çir və xalqın,
millətin özünü dork ctmosino, özüno dərindən bolod olmasına,
özünütəkmilloşdinnəsinə yaxından kömək edir? Elo bunlar etnik psixologiyanin
osas problemloridir.
1.
Etnik
özünüdərketmənin
xüsusiyyotlori,
mexanizmi,
etnik
özünüduyumun vo monlik şiiunınun formalaşması, təzahür fonna-ları vo
soviyyolori problemi. Homin problemlo olaqodar olaraq etnik inkişafın xüsusi
pillosi kimi özünüdərketmənin, milli şüurun tə-şəkkülü, fonnalaşması, inkişaf
soviyyolori, etnos üzvlərinin rəftar və davranışma, özünə və başqalarına olan
miinasibotlor sistcminə, özünüduyumuna təsir mexanizmi və təzahür
xüsusiyyətləri də araşdınlır.
2.
Miixtolif səciyyəli etnik qrupların psixoloji xüsusiyyotləri-nin
araşdırılması problemi. Bu problemlo olaqodar olaraq etnik psixologiya, sosial
psixologiyada olduğu kimi, etnik qruplann miixtolif parametrlorini nozoro
almaqla orada baş veron etnik psixoloji hadisolorin mahiyyotini, xarakter
xiisusiyyotlorini, etnos iizvlorinin roftar vo davranışlarına tosiretmo dorocosini
vo s. araşdırır. Böyük etnik qruplarda, xalq vo millot (makromiihit) soviyyosindo
miioyyon morasimlorin, adot-ənənəlorin, modanın, şayiələrin, ictimai ohvallann,
dini morasim vo ayinlorin yayilmasimn, tozahiirlorinin qanunauyğunluqları,
başqa sözlə, böyük etnik qrup kimi xalqin, millotin psixoloji problcmləri
araşdınlır.
Kiçik etnik qruplarda (mikromiihitdo) etnik psixoloji hadisolorin
öyrənilmosi. Buraya qapali etnik qruplarda psixoloji uyuşma, şoxsiyyotlərarası
miinasibotlor, qrup iqlimi, qruplann tiplori, qrup yekdilliyinin soviyyolori vo
soboblori, qrupun sorvot mcyllori vo s. kimi məsələlər daxildir. Mosolon, ogər
ailəni kiçik etnik qrup hesab etsok, onda validcyn vo uşaqlar arasmdakı
miinasibotlorin xa-
85 rakteri, dinamikası, orada etnik adət-ənonolərin xüsusiyyətləri və s. kimi
mosələlər etnik psixoloji araşdırmanın obyekti ola bilor.
3.
Etnik stereotip vo yönümlor problemi. Burada etnik stcreotip vo
yönümlorin mahiyyoti, toşəkkül etmo mexanizmi, tozahiir xiisu-siyyətləri,
şəxsiyyətlərarası vo etnoslararasi miinasibotlor sistemindo yeri todqiq edilir.
4.
Etnik (milli) xarakter problemi. Etnik vo milli xaraktcrin to-şəkkülü,
fonnalaşması çox mürəkkəb psixoloji hadisə olub, qrup üzvlərinin rəftar vo
davranışında, foaliyyot və ünsiyyətində, ümu-mən miinasibotlor sistemindo
özünəməxsus şəkildə təzahür edir. Tipik etnik vo ya milli xarakter əlamətlorinin
formalaşması, ona şəxsiyyətin yetişdiyi sosial şəraitin, təlim-tərbiyə sisteminin,
eləcə də təbii imkan və xüsusiyyətlərinin tosiri mosololorinin araşdırıl-ması
homin problemin holli üçün ciddi əhəmiyyət kosb edir.
5.
Etnik adət-ənənələr, milli hisslər problemi. Məlumdur ki, etnik adət-
ənənə etnos üzvlərinin tarixən yaranmış və nosildən-nəsi-lə keçən foaliyyot və
davranış formalan, rəftar qaydaları, onlarla bağlı olan anlamlar və təsəvvürlərdir.
Müsbət etnik adət və ənənə-lərin təşəkkülü ilə yanaşı tarixi prosesdə onlann
dəyişilməsi, tə-bəddülatı və ya pozulması da yalnız ayrı-ayrı şəxslorin dcyil, həm
do etnik qrupun davranış vo roftanna ciddi təsir göstərir, onu bəzən poza bilir.
Buna görə do ctnik psixologiyada homin problemlorin miixtolif aspcktlərdən
tədqiqinə xüsusi diqqot yctirilir.
Demoli, etnik psixologiya insanların miioyyon etnik qrupda, xüsusi etnik
mühit və şəraitdə formalaşması ilo olaqodar olaraq onlann psixi simasında,
psixoloji xüsusiyyətlərində baş verən dəyi-şikliklərin qanunauyğunluqlarını,
təzahür xüsusiyyotlərini öyrənən elm sahəsidir.
Bu vo ya digər xalqın vo ya etnosun etnik psixoloji xüsusiyyət-lərinə boləd
olmaq, onları öyronmək miixtolif xalqlar və millətlər arasinda qarşılıqlı
miinasibotlorin düzgün qurulmasına, onların opi-timal variantlarının tapılmasına
yaxından kömok edir. Demoli, etnik psixologiyanin hom ciddi clmi-nəzəri, hom
do çox böyiik praktik əhəmiyyəti vardir.
XIX osrin sonu, XX osrin əvvəllərindən başlayaraq sosial psixologiya ilo
yanaşı, etnik psixologiya da sürotlə inkişaf etmoyo vo müstoqil elm sahosi kimi
fonualaşmağa başlayır. Bu dövrdə etnik psixoloji hadisolor, elmin sərhoddi, təsir
dairəsi müəyyənləşdirilir, sosial stereotip vo yönümlərə, adot vo ənənələrə, milli
xaraktcrlo-
86 ro, toqlid, tolqin vo s. aid material
toplanib tosvir olunur, gerido qalmış
xalqların etnik psixoloji xüsusiyyətləri
barədə xcyli molumat oldo edilir.
XX osrdo xiisuson do ctnik psixologiya problcmlərinin oyronil-mosi
metodlan vo texnologiyasi sahosindo ciddi nailliyyotlor oldo edilmişdir.
Etnik psixologiya öz mövzusuna vo todqiq etdiyi problemlorin xarakterino
goro psixoloji elmlor sistemindo sosial psixologiyaya daha yaxın olduğu üçün
sosial psixologiyada totbiq edilon todqiqat metodlarindan yerino goro, burada
daha geniş miqyasda istifado olunur.
Əlbətto, etnik psixologiyanin todqiqat metodlannin öz spesifik
xiisusiyyotlorinin olmasi, onlann totbiqinin miioyyon tolobloro cavab vermosi
vo hor bir etnopsixoloji todqiqatin moqsod vo vozifo-lərindən asılı olaraq
özünəməxsus cohotlor kosb etmosi nozordon qaçınla bilməz.
Etnik psixologiyanin osas qaynaqlari vo ya odow-nodii irsi-mizdo etnik
psixoloji xüsusiyyotlərin inikası haqqinda. Etnik vo ya milli psixologiyanin
miixtolif qaynaqlari var. Onlann araşdıııl-ması hor bir etnosun, xalqin vo ya
millotin psixoloji xiisusiyyotlo-rini öyrənmək, müoyyənləşdimıək üçiin ciddi
əhomiyyət kosb cdir. Bu cohotdon Azorbaycanda ctnik psixoloji ideya vo
fikirlorin təşəkkülü diqqoti xüsusi olaraq colb edir.
Azorbaycanda etnik psixoloji fikrin çox qodim tarixi vardir. Ilk etnik
psixoloji tosovviirlorin təşokkülü xalqin qodim adot-onono, morasim vo
ayinlori, oylonco vo oyunlan ilo bağlı olmuşdur. Ailo vo moişət (toy, yas vo s.)
morasimlorindo kiitlovi sosial psixoloji hadisələrin maraqlı xarakteristikalarına
təsadüf edilir. Xalqin hoyat müşahidələrinə vo empirik tocriibosino osason oldo
edilon ctnik psixoloji biliklor, məişot təsəvvürləri təsviri bilik soviyyosindo, ilk
növbodo şifahi xalq yaradıcılığı vo bodii ədəbiyyat niimunolorindo oks
etdirilmişdir.
Azorbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı bu baximdan diqqoti xiisusi olaraq colb
cdir. Keçəl, Küpəgirən qarı, Kosa obrazlan uzun mud-dot, hom do xalqin
miioyyon sosial etalon vo stcreotiplorini ifado etmişdir. Azorbaycan
lotifolorindo xalqin miixtolif ctnik psixoloji hadisolor haqqındakı ictimai rəyi
özünün parlaq ifadəsini tapmış-dii. Molla Nosroddin, Bohlul-Danondo xalqin
zelmindo «insan sor-
87 rafi» kimi moşhurlaşmışlar, onlar песо
deyorlor, osl praktik sosial vo etnik
psixoloqlar idilor.
Azorbaycan xalq ədəbiyyatının qodim yazılı - abidosi «Kitabi-Dodo
Qorqud»da insamn miixtolif cmosional halotlori tosvir cdil-miş, davramş
normalarında özünü biruzə veron xəyanot, lıosəd, qorxaqlıq, forarilik kimi monfı
cmosional sifətlor tənqid edilmişdir.
«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanları insanlann qarşılıqlı münasi-bətlərinin
etnik-psixoloji tohlili baxımından diqqoti xüsusilə cəlb edir. Dədə Qorqud
qonağa hörmət etməyən tənbol qadınlan pislo-yir, yaxşı qadınları tərifləyirdi.
Qadının başqa adama, məsələn, qonağa münasibotə görə sə-
ciyyələndirilməsi
Azorbaycan
ictimai
fıkir tarixindo etnik-psixoloji
xarakteristikanm ilk nümunosi kimi qiymotlidir.
«Kitabi-Dədə Qorqud» nəinki tayfadaxili və tayfalararası miinasibotlorin
psixoloji tohlili, hom do miixtolif etnik qrup üzvləri arasinda miinasibotlorin
psixoloji tohlili, eloco do miixtolif etnik psixoloji fcnomcnlorin, xiisusilo stress
şoraitindo etnik qrup iizvlo-ri arasinda miinasibotlorin tosviri baximmdan daha
ohomiyyotlidir.
XI osrdən başlayaraq Azorbaycanda ctnik vo sosial psixoloji ideyalar
folsofi traktat vo bodii odobiyyat niimunolorindo daha ge-niş surotdo öz oksini
tapir.
Azorbaycanda sosial-psixoloji ideyalann inkişafında Bohmon-yar, Xaqani
Şirvani, Nizami Goncovi, Imamoddin Nosimi, Mohom-məd Fizuli,
Abbasquluağa Bakıxanov, Mirzo Fotoli Axundov, C.Məmmədquluzadə,
M.Ə.Sabir, Ə.Haqverdiycv, Üzeyir Hacıbo-yov, Hüseyn Cavid, Cofər Cabbarli
kimi görkəmli folsofi fikir nii-mayəndələrinin, şair vo yazıçılanmn böyük
xidmoti olmuşdur.
Odur ki, odəbi-bədii irsimizdə öz oksini tapmış etnik xiisusiy-yətlərimizi
dərindən öyrənib oradan lazımi nəticolor çıxara bilmok bu günümüz üçün daha
vacibdir. Bununla da hom iimumon etnik psixoloji xüsusiyyətlərimizi dorindən
öyrənmok vo adekvat surotdo dork etmok sayəsində xalqımıza özünü düzgün
tanımaq vo qiy-motlondinnokdə yardım etmiş oluruq.
Hom do ədobi-bədii irsimizdə öz oksini tapmış mənfı etnik psixoloji
xüsusiyyotlori öyrənib dork etmok osasinda onlardan yaxa qurtannaq, yoni milli
tokmilliyo nail olmaq miimkiin olar. Biitiin bunlarla yanaşı başqalarının bizim
mənfı vo ya miisbot etnik xiisu-siyyətlorimizdən öz əleyhimizə istifado
etmolorino yol vcrmorik.
Nozoro almaq lazimdir ki, Azorbaycanda etnik psixoloji fikrin
88 inkişafında XIX vo XX osrin yazıçı
vo miitoflokirlori daha miihiim rol
oynamışlar.
A.Bakıxanovun
«Nosihotnamo» vo «Təhzibül-əх-laq»
osorlorindo miixtolif ctik problemlor
psixoloji kontckstdo tohlil olunmuşdur.
Onun
«Mənəviyyat
fəlsəfəsi»
adlandırdığı
etika
vo
torbiyə
nozoriyyosindo
maraqh
psixoloji
hadisoləro toxunulmuş-dur, tolim vo
tərbiyənin köməyi ilo noinki aynca bir
insamn, iimumon etnosun əxlaq vo
mənəviyyatını moqsodəuyğun surotdo
do-yişdirməyin
mümkiinlüyü ideyası
osaslandırılmışdır.
Homin
idcya
M.F.Axundovun osorlorindo daha bariz
şokildə özünü biruzə ver-mişdir. Təlqin,
şayiələr, bir sıra başqa kütləvi psixoloji
hadisolor
barədə
M.F.Axundovun
osorlorindo
maraqh
faktlar
vardir.
M.Ə.Sabir,
C.Mommodquluzadə,
Ü.Hacıbəyov vo s. kimi görkəm-li
miitoffokkirlorin osorlorindo do xalqin
psixologiyasını, yoni şüur səviyyəsini,
mənfı
stereotip
vo
yönümləri
dəyişdirmək, onu yeni-loşdinnək, dövrün
toləblori səviyyəsino qaldırmaq meyli
güclü ol-muşdur. Xüsusən də M.Ə.Sabir
osorlorindo nəinki ayrı-ayrı qruplarda,
iimumon ctnosumuzda nozoro carpan
mənfı ctnik psixoloji xüsusiyyətlərin
aşkar
cdilmosi,
onlann
aradan
qaldırılmasına soy göstərilmosi daha
ibrətamizdir.
Etnik psixoloji baxımdan «Molla Nəsroddin»çiləri vo M.Ə.Sa-biri iki
başlıca məsolə düşündüriir. Əwola, xalqımız, millotimiz necodir, başqa sözlə
hansı etnik psixoloji xüsusiyyətləro malikdir? İkincisi, millotimiz, xalqımız песо
olmalıdır və bunun üçün no etmok lazimdir? İlk nəzərdə Molla Nəsrəddinçiləri
vo xüsusi böyük sənətkar M.Ə.Sabir osason birinci suala tam dolğunluğu ilo
cavab vcrib, yoni, biitiin etnik xüsusiyyotlorimizi, xüsuson do onun mən-fı
cəhotlərini, çatışmazlıqlarını tam dolğunluğu ilo açıb göstərir, yoni gcrçokliyin
(etnik xüsusiyyətlərimizin) «modelini» yarada bi-liblər. İlk nəzərdo ikinci sualın
cavabı nisbotən söniik kimi görü-nür.
Əslindo belo deyildir. Birinci sualla bağlı «Molla Nəsroddin» jurnalında
vo M.Ə.Sabir irsindəki tənqid və ifşa, yumor və satira son noticodo əslinə
qalsa ikinci suala cavab vermoyə kömək gösto-rir. Çiinki, psixoloji cəhotdon,
yumor vo kinayə kimi, satirada da hadisələrin zahiri komikliyi əsasında dram
vo faciə toqquşmaları durur. Elə buna göro do satirik osorlordo həyatın məntı
tərəflori çox vaxt qəsdən qabarıq, mübaliğoli, gülmoli, bozon də eybəcər
şokildə tosvir edilir. «Molla Nosrəddin» irsi və xüsııson də Sabir satirası da
mohz bu cəhotdon diqqoti colb edir. Homin satira yal-
89 nız ауп-ауп adamları deyil bütün milləti, xalqı belə etnik eybəcər-likdən
xilas etmoyə, onu özünü yaxşı dərk etməyo, təkmilloşdir-məyə yönoltrnək
istəyir. İlk növbədə etnosdakı fərdiyyətçiliyi, şoxsi mənafeyi hər şeydon
üstün tutmağı, yaltaqlığı, mütiliyi, tez təsirə düşməyi, vəzifəli şoxslərə
itaətkarlığı, elmə, maarifo biga-nəliyi, bir-birinin ayağından çəkmoyi və s.
ifşa etmok yolu ilə yox ctmək istəyir. Bu mənfıliklori bir yerdə gördükdə,
artıq heç şeydən qorxmur, yalnız harada müsəlman görür, ondan qorxur.
Əsrinin ai-nəsi olan dahi sənətkar etnik naqisliklorimizi görməyə, açıb-tök-
məyə bilməzdi. Eyni problemlə C.Məmmodqııluzadə də rastlaşmış və ona
göro də «MolIa Nəsroddin» jurnalını nəşrə başlarkən xalqın etnik psixoloji
xüsusiyyətlərini aşkar etmok vo ilk növbədə onlann xoşagəlməyən
cəhətlərindon xalqı xilas etmok yollannı axtarıb tapmaq qayəsini güdmiişdür.
Hom do nozoro almaq lazimdir ki, C.Məmmədquluzadə irsi, xüsuson do
«Molla Nosrəddin» jurnalı yalmz bir xalqin, bir etnosun etnik psixoloji
xüsusiyyotlərini oks ctdinnir, orada miixtolif millot-lorin, xalqlann, etnik, sosial
qruplann, ayn-ayn etnoslann etnik psixoloji xüsusiyyətləri oks etdirilmişdir.
Buna goro do homin irsi vo xiisuson do jurnali etnik psixoloji xiisusiyyotlorin
bodii inikasimn ensiklopediyası adlandinnaq olar. Bu cohotdon homin irs obrazli
deyilso, dibsiz bir doryadir.
Molumdur ki, C.Mommodquluzadonin «ÖIülər», «Danabaş kəndinin
ohvalatlan» vo s. kimi məşhur osorlorindo vo hekayolo-rindo millotin, xalqin
mənovi ölümünü doğuran amillorin sosial psixoloji vo etnik psixoloji köklori
böyük məharətlo açılmışdır. Lakin dahi sənətkar köhnolmiş ctnik stcrcotoplori,
monfı adət-ononə-ləri, əxlaq və davranış nonnalannı tonqid edib başqa
millətlordon nümunə götürməyə, öyrənməyə çağırarkən, o, etnosun, millətin
özünəməxsusluğunu qoruyub saxlamağm da zəruriliyini iroli sürür-dü. Böyük
ədibin «Anamın kitabı» pyesi buna parlaq sübutdıır.
Müəllif burada xalqı, etnosu, miioyyon etnik zümrələri tez tə-sirə diişmək,
bayağı toqlidçilik kimi simasızlaşdırıcı cəhətlordən çəkindinrıəyə çalışmışdır,
Umumiyyətlə,
milli özünüdərk və özünüqiymətləndirmo kimi
etnopsixoloji məsoləlor ədibin yaradıcılığında mərkəzi yer tutur. Bu cohotdon
onun naşiri, rcdaktoru və osas müolliflərindon biri ol-duğu «Molla Nəsrəddin»
jumalını yada salmaq kifayətdir. Homin
90 lurnalda xalqımızın etnopsixoloji xüsusiyyotlərinin tam və dolğun monzərəsi
öz əksini tapmışdı. Bu da tosadüfı deyildir.
Molumdur ki, elmin, tcxnikanın, başqa sosial problemlərin hol-li ilo
olaqodar olaraq inkişaf etmiş ölkolərdo bir sıra hallarda çox ıstcdadlı
mütəxəssislərdən ibarət tədqiqatçı qrup yaradılır vo elmin taleyi ilə bağlı ən
aktııal problemin qısa müddətdə və çox yüksək •eviyyədo tədqiqi ona tapşırılır.
Həmin analogiya üzrə C.Məm-modquluzadə «Molla Nəsrəddin» jurnalını nəşrə
başlarkən sanki belo bir problem qarşısında qalmış və xalqının ən istedadlı
sənət-karlarını həmin jurnal ətrafına toplayaraq onların qarşısına: «millə-im
dordini tezliklə tapmaq və onu miialicə etmək уоПапш» müəy-yonləşdirmək
vəzifosi qoymuşdur.
Sanki o, qeyri-ixtiyari olaraq oslindo xalqin etnik psixoloji xii-siisiyyotlorini
aşkar etmok vo ilk növbədə onlann xoşagəlməyən cohotlorindon xalqi xilas
etmok yollanni axtanb tapmaq üçün belo istedadlı sonətkarlar qrupunu yaratmış
vo nəticədə qisa miiddotdo bu sahodo cox böyük «clmi noticolon> oldo
cdilmişdir. Böyük sə-notkar təsadüfon demirdi ki, «Molla Nəsroddin»i təbiət özü
yarat-dı, zəmanə özü yaratdı. Bu elə bir zəmanə idi ki, millot, xalq de-mok olar
ki, cəhalot yuxusuna dalmışdı, onu hər vasitə ilə oyatmaq mümkün olmurdu.
Bunun üçün böyük sonətkarların satira qələmi lazım idi. Horn do bu elo nadir
istedadlı qəlom olmalı idi ki, о düz hədofə dəysin, yəni K.Marksın sözləri ilo
deyilso, gərək satirikin osərini oxuyanda xalq özii öz halından dohşətə golib
titrəsin, onda qeyrət hissi baş qaldırsın və о dözülməz vəziyyotdon qurtannaq
üeün rəşadət göstərsin.
Təsadüfı deyildir ki, «Мо11а Nəsrəddin» jurnalının noşri üçün nəzərdə
tutulan proqramda: atmacalar, felycton, yumorlu şerlər, yumorlu teleqramlar,
satirik hekayələr, lətifəlor, yumorlu elanlar, karikatura və illüstrasiyalar, poçt
qutusu vo s. Yəni 11 bonddən 9-u satira və yumorla bağlı idi. Bunu təsadüfı
hesab etmək olarmı? Əsla yox! Burada ilk növbədə xalqin psixologiyasını
dərindən öy-rənmək, onu diizgün nozoro almaq, ona təsir etməyin yol və vasi-
tolərini adekvat surotdo müəyyənləşdınnək amalı ön plana keçirdi.
«Molla Nosroddin» jurnalında karikatura, illüstrasiya və şəkil variantının
seçilməsi, ona geniş ycr verilməsi etnik psixologiya nöqteyi-nəzərdən Cəlil
Məmmədquluzadonin böyük koşfı idi. Əv-vola, о dövrdo xalqin icorisindo
oxumağı bilənlər çox az idi, amma sokli, karikaturanı qavramağa, onun mənası
üzorində baş sındırma-
91 ğa psixoloji cohotdon hazır olanlar сох idi. Bununla juraal gcniş kütlənin
şüur səviyyəsino uyğunlaşdınlırdı. Çünki geniş kütlonin şüur soviyyəsini nəzərə
aldıqda abstrakt sözlü - məntiqi izahdan oyani şorh üsulu daha müvafıq vo asan
anlaşan olur.
İkincisi, jurnalda sözdən istifado do tamamilo başqa səciyyə daşıyır, sözlü
izahat, nəsihətçilik, bu vo ya digər məsələ barədə miicorrod mühakimolor
konara qoyulur, insanı düşünmoyə, lazımi nəticələri özü çıxarmağa vadar edon
yollar seçilir.
Miiasir psixologiya və təlim nəzəriyyəsində bclə bir müddəa əsas götiirülür
ki, hər şcy müqayisodə dork edilir. Əgər insan idra-kı oxşar cisimlər arasinda
fərqli cəhotləri vo bir-birindən çox uzaq olan, ilk nəzərdə heç bir oxşarlığı
olmayan obyektlər arasinda ox-şar cəhətləri tapa bilərsə onun idrak foaliyyoti
daha səmərəli, daha mohsuldar vo foal olur. Yoni bu halda insan nəyisə axtarır
və aktiv fıkri foaliyyot sayəsində onu tapır.
Dcməli, idrak obyektlərini qarşılaşdınnaq, tutuşdunrıaq, onlar arasinda
oxşar və fərqli cəhətləri, eloco do onlan törədən sobəblə-ri tapmaq insamn
tofokkiir fəaliyyətini çox məhsııldar vo somorəli edir. Bu cohəti nəzərə alaraq
hcç bir izahat vcrmədən ilk növbədo «Molla Nosroddin» junıalının 7 iyul, 1906-
cı il, 14-cü nömrəsindo «lağlağı» imzası ilo cap olunan «Axund ilə keşişin vəzi»
adlı mə-qaləni olduğu kimi vermok yerino düşər.
«İrəvan quberniyasında bir kond var, adı «Samanlıq»dır. Kon-din camaatı
yarıya qədor emıəni və yansı müsolmandır. Bir gün at ilo homin kəndin
miilkodarı Rəhim bəyə qonaq gedirdim. Yay fəs-li idi. Uca atın üstündə oturub
kəndin alçaq divarlanndan həyətlə-rin hamısını görürdüm. Həyətin birində bir
crməni arvadı toyuq-cü-coyə don səpirdi. Bir hoyotdo bir müsolman arvadı arxın
konarın-da qab yuyurdu. Həyotin birində bir crmoni uşağı ağacın kölgəsin-də
oturub kitab oxuyurdu. Bir həyotdə 12-13 yaşında bir miisəl-man uşağı pişiyin
quyruğuna ip bağlayıb həyotin о tərəfinə, bu to-rofino qaçırdı vo pişik
movuldaya-movuldaya uşağın dalınca dal-dalı horəkot cdirdi.
Həyətin birində böyük tut ağacının kölgəsindo bir ncçə ermə-ni oturub
çörək yeyirdilər. Keşiş ayaq üsto dumb sağ olini yuxarı qovzayıb danışırdı.
İstoyirdim kcçib gedəm, haman keşişdon bir söz eşidib atı saxladım. Keşiş uca
soslo dcdi: «Hayreniq. hayrcniq, hayreniq!» (hayreniq erməni dilindo «vətən»
demokdir).
Çünki mən erməni dilini başa düşürom, bir qədər dayandım kc-
92 sısin sözlorino qulaq asam. Bu hcyndə
küçənin bir torofindon mü-solman
danışığı eşitdim. Atı qabağa sürüb
gördiim ki, küçə ayrı-mmda divarın
kölgəsindo 4 müsəlman oturub. Bunların,
biri Axund Molla Qurbanqulu Molla
Qurbanəliyev idi. Bu axundu mon
çoxdan tanıyırdım, özü də İran əhlidir.
Molla Qurbanqulunun olindo bir kitab
var idi. Molla özü do kitabı oxuyurdu vo
kəndlilər diqqəti-tam ilo qulaq asırdılar.
Keşiş uca soslo kondliloro bu sözləri deyirdi: «Ermoni milloti-nin dünyada
üç sevgili balasi var «voton», «millot» vo «dil» vo no qodor ki, biz homin iic
sevgili balaların yolunda fəda olrnaga qadi-rik, no Osmanlinin homdiyyo osgori
vo kiirdlori, no Rusiyamn Qa-lisinlori vo no zomanonin qeyri bir təğazası
ermoni millotinin bo-qasina xolol yetiro bilmoyocoklor.
Kcşişin bu sözlorindən sonra Qurbanqulunun sosi goldi. Molla kitabdan bu
sözləri oxuyurdu: «Babi-hoftum: ogor bir şoxs yata yu-xusunda hocomot goro,
haman şəxs dünyada heç bir bolaya vo na-xoşluğa giriftar olmayacaq».
Keşişin belo sosi golirdi: cy monim ermoni qardaşlanm! Diin-ya xolq
olunandan indiyo kimi cnnoni tayfasi miixtolif millotlorin cövr vo zülmünə
düçar olub, qarışqalar at nalının altinda ozilon kimi ermənilər qüvvətli vo
bimürvət tayfaların yumruğunun altinda pamal olublar. Bununla belo ermoni
öliim halında can vero-vero ge-no deyib: «Voton, voton, millot, hayrcniq». Ey
monim qardaşlarım, no qodor ki, millot, dil vo voton yolunda fəda olmağa biz
qadirik. comi dünyanın tayfaları miittofiq olub bizim üstümüzə hiicum goti-
rolor, biz geno onlann qabağında dayanıb dilimizi vo votonimizi miihafizot edo
bilocoyik. Yaşasın voton yolunda foda olan cnnoni milləti, yaşasın millot
uğrunda şəhid olan qardaşlar. Gctso, getso, hayreniq!
Molla Qurbanqulu kondliloro deyirdi: ağacın altinda, suyun qi-rağına böl
etmok yaxşı deyil, çünki həmzad, əcinno, şəyatin insana zorər yetirər.
Çaharşənbo, şonbo vo tok giinii qobiristana vo hama-ma gctmok olmaz, çünki
bu gi'mlordo ocinno vo divlor qobiristana vo hamama com olub qonaqliq
cdorlor vo homin giinlor bunlann bayramıdır, insani görsələr zoror yetirorlor.
Ogor bir kosin belo bir qoza başına gəlsə, durmayıb golsin monim yanima, vaxt
ikon ona «həft həsar»duası yazım...» İmza Lağlağı.
Məqalənin təhlilindən aydm olur ki, əvvəla, iki qonşu etnosun psixoloji
xüsusiyyotləri песо məharətlə qarşılaşdırılır, iiz-üzo qo-
93 yulur. Yoni bir moqalodo etnik
psixologiya elminin çox miihiim b'
problemi
-
etnik
xüsusiyyətlərin
tozahiirii vo törənməsi səbobləri песо
məharətlə açılır. Başqa sözlo, torbiyovi
təsir üsulları vasitosilo yaradılmış
stereotip
və
yönümlər
ayn-ayn
xalqlarda
etnik
psixoloji
xüsusiyyotlərin fonnalaşmasının osas
mexanizmi kimi a ç ı l ı b
göstərilir.
Təsadüfı
deyildir
ki,
etnik
psixologiyanin
görkomli
nü-
mayəndələrindən olan alman psixoloqu
V.Vundt
göstorirdi ki, şox-siyyot
miioyyon mədəniyyətə xas olan tipik
torbiyo
metodlan
vasH
tosilo
formalaşır. Elo xalqin tipik torbiyo
iisullan etnik ümıımiliyi, başqa sözlə,
etnosun psixologiyasını formalaşdırır.
İkincisi, ilk nəzərdə giizoran psixologiyasi soviyyosindo «Mol-la
Nosrəddin» jurnalı sohifolorindo bu vo ya digor etnosun psixoloji
xiisusiyyotlori barodo elo molumatlar verilir ki, onlar sözün hoqi-qi
monasında özünün adekvatlığı ilo seçilir vo elmi ümumiləşdir-mənin
bəhrosi olduğuna şübhə yeri qoymur. Başqa sözlə, «Molla Nəsrəddin»
jurnalında etnik psixoloji xüsusiyyotlorin inikası faktların təsbit vo tosvir
edilməsi soviyyosindo qalmır, onlann tohlili vo mənalandırılması özünün
elmi adckvatlığı ilo diqqoti colb edir.
Eyni yanaşma torzi vo psixoloji monalandinna M.Ə.Sabir irsin-do do
aydin surotdo nozoro carpir.
Azorbaycan xalqı özünün bonzorsiz xiisusiyyotlori ilo seçilir. Bizim
ədobiyyatımızda arvadının gözəlliyi ilo açıq-aşkar foxr edon, öyünən kişi
obrazı yoxdur. Azorbaycanlı ana yeni dogulmus qız uşağı üçün cehiz
yığmağa başlayır.
Dünyada boşanma, ailədə qeyri-sabitlik. xoyanot baş alıb ge-dir, biz isə
«ər evi ~ gor evi» deyirik vo bu ülvi anlamla da ailəmi-zin saflığını,
möhkəmliyini qoruyub saxlaya bilmişik. Ailoni uşaq kökündə qururuq.
«Uşaqların ruzisini Allah yetirir» - deyirik. Amerikada göz vurmaq adi
ünsiyyət vasitəsi sayılır və uşaqlara ki-çik yaşlarından onun qaydalannı
öyrədirlər. Biz isə uşaqların göz vurmasını rəğbotlondinnirik. İllah da ki,
qız uşağı göz vura... Bu xüsusiyyotlor ilk baxışda bəlkə də adi görünür,
oslindo iso xalqın bənzərsiz psixologiyasını bilavasitə öz damlasında oks
etdirir. Homin psixologiyanin formalaşmasında zəngin ədəbi-bədii irsimiz
də mühüm rol oynayıb. Onları öyronmək, izah etmək vacibdir.
Zəngin ədəbi-bədii irsimizdo oks olunan etnik psixoloji xüsu-
siyyətlorimizin, eloco do miiasir faktlann tohlili osasinda belo qo-naoto
golmok olar ki, iimumon xalqımız özünün ctnik psixoloji xii-
94 susiyyotlorino holo kifayot qodor yaxşı bolod deyildir. Elo bunun
noticosidir ki, özümüzü lazımınca yaxşı dork etməmişik. Xüsuson do milli
özünüdərk, iimumi milli şiiuıun fonnalaşması istonilən so-viyyədə
deyildir. Etnik vo ya milli psixoloji xiisusiyyotlorimi/in dork edilmosi bir
çoxlarında yaxşı halda bölgə, rayon, hotta mohol-1ө səviyyəsilə
mohdudlaşır vo noticədo xırda yerliçilik hissi iimu-mmilli hisso, amala,
iimumi votonporvorliyo, milli birliyo iistiin golir. Buradan da çox
asanlıqla mohəlliçilik, yerliçilik, dostəbazlıq psixologiyasi nəşət edir vo
intişar tapir. Belo bir parçalanmada maraqh olan xarici vo daxili
qiivvolor bu cohotdon iimumi milli mo-nafeyo, iimumi dövlətçiliyo, milli
birliyo qarşı сох moharotlo istifado edirlor. Mohdud düşüncəli
votəndaşlarımız da belo bir tora asanlıqla düşürlor. Hotta qonşusu, yaxud
iş yoldaşı ilo sözü diiz gol-moyondo bunu rayon vo ya bölgo fərqi vo ya
xiisusiyyoti kimi qo-lomo verirlor. Bu cəhot ауп-ауп müəssisələrdə
rəhbərlik vo idaro-ctmo sahosindo nozoro çaфdıqda bunu homin müossisə
başçısının «psixoloji nadanlığının fenomenal səviyyəyə çatması» kimi qiy-
mətləndirmok olar. Yoni homin sahədəki soriştəsizlik, başqa söz-lə, yalnız
etnik psixoloji xüsusiyyətlorə deyil, hotta ауп-ауп adamlann
psixologiyasina, onlann davranış vo roftanna nabolodlik son nəticodo
idaroetmo işinin pozulmasına, çox ciddi münaqişo vo konfliktlərə gətirib
çıxanr. Buna goro do holo 9-10 il bundan ovvol ciddi xəbərdarlıq kimi
deyilon: «Psixoloji səriştosizliyimiz xalqı-mıza ağır başa golocok» - fıkrino
qayitmaq, onu da olavo etmok istordik ki, miiasir şəraitdo yoni
miistoqilliyimizin, iqtisadi vo modo-ni əlaqələrimizin genişləndiyi bir
dövrdo xalqımızın etnik psixoloji bilikloro cox ciddi ehtiyaci var. Homin
ehtiyacı ödomok iiçiin so-lahiyyotli orqanlar rcspublikamizda, noinki
etnik psixoloji todqiqat-lara, hom do etnik psixoloji biliklorin geniş
təbliğinə ciddi kömək-lik göstormolidirlor. Bu sahədə orta vo ali moktob
miiollimlorimi-zin, tərbiyəçilərin üzərinə daha ciddi vo məsuliyyətli vəzifə
düşür. Homin vozifoni xalqımızın hor bir qeyrotli övladı vaxtında vo şo-
roflo yerino yetirtlmolidir. Sonra, indi olduğu kimi, artiq gee olar. Axi,
etnik psixoloji xiisusiyyotlorimizdon biri do gee ayılmağımız, long
1əфəптəуЈ1Гпг, vaxtında görüləsi işlərimizi, adəton, sonraya
saxlamağımızdır. Bolko, elo ona görə: «А11аһ sonrakı bolalardan
saxlasın!» - deyirik. Ən böyük bola isə xalqımız üçün, ilk növbədo, milli
birlik şüurunun, etnik psixoloji ümumiliyin, milli özünüdərkin lazımınca
toşəkkül tapmaması olur ki, homin bolanın tezliklo ara-
95 dan qaldırılması üçün təsirli üsullardan istifadə etmoklə yanaşı, zəngin ədəbi-
bədii irsimizə də fəal surətdə dönməyimiz və ondan bəhrələnməyimiz zəruridir.
Psixoloji elmlər sırasında xüsusən do müasir dövrdə respubli-kamız üçün
ciddi əhəmiyyət kosb cdən mühüm sahələrindən biri hüquq psixologiyasıdır.
Hüquq psixologiyasi (latin sözü - yuris - hüquq) psixologiya elminin
miihiim sahosi kimi insanlarm hüquqla tənzim edilon miinasibotlor sahəsində
onlann psixi fəaliyyətinin qanunauyğunluqla-rını və mexanizmlərini öyronir.
XIX əsrin sonları vo XX əsrin əvvollorində hiiquq psixologiyasi sahəsində
ilk eksperimentlər aparılıb. Homin dövrlərdə ən çox şahid ifadəlorinin və
dindirmolorinin psixoloji mosololorinin öyro-nilməsinə diqqot yetirilib, sonra
cinayətdə iştirakın diaqnostikası problemləri araşdırılmışdır. Burada, olbəttə,
cinayətkarların psixologiyasi mosololorinin aydınlaşdırılması, onlann həyat
tərzinin vo davranışının xüsusiyyətlərinin öyrənilmosi önəmli yer tutur. Şahid
ifadələrində sohvlərin meydana golməsi səbəbləri və şəraiti do hü-quq
psixologiyasinda xüsusi olaraq araşdırılır.
Deməli, hiiquq psixologiyasının miixtolif saholori vardır. Bura-ya ilk
növbədə kriminal psixologiya - cinayətkar davranışın psixoloji mexanizmi və
cinayotkarın şəxsiyyətinin psixoloji xüsusiyyot-lorini öyronən sahə aid edilir.
Məhkəmə psixologiyasi daha geniş saholori əhatə edir, yoni mohkəmə işi
vo məhkəmə psixoloji ekspertiza məsələləri ilə bağ-lı problcmləri öyronir. Yoni
burada osason cinayotin morhololori-ni, xüsusən motiv və moqsədlərini (kim vo
ya nə insanı cinayətə tohrik edir, cinayət nəyin xatirino edilir), cinayotin
hazirlanmasi və hoyata keçinlməsi zamanı təzahür edon iradi vo cmosional
proscs-lərin xiisusiyyotlorini, cinayotlo bağlı olan psixi halətləri araşdırı-hr.
Məhkomə psixologiyasi hom də istintaq və mohkomə işinin psixoloji
əsaslarını, yəni cinayətkarın vo homin cinayotin açılma-sında iştirak cdən
şəxslərin (müstəntiqin, hakimin, miidatiəçinin, ittihamçının, müqəssirin,
şahidlərin vo başqalarının psixoloji xüsu-siyyətlərini öyrənir.
Eloco də təhqiqat vo məhkəmo prosesinin gedişində cinayətdo iştirak edən
şəxslərə göstərilon psixoloji təsirlərin, ауп-ауп istintaq əməliyyatlarının
dindirmə, üzləşdirmə, tanınmaq üçün təd-
96 qiqctmə, hadisə yerinin, eloco də
lazımi şəxslərin müayinə edilmə-м.
axtarışaparma, istintaq eksperimcnti və s.
təşkilinin,
planlaşdırıl-tnasının
vo
icrasmın psixoloji osaslarını araşdınr.
Əlbəttə, hüquq psixologiyasinda əmək islah psixologiyasi mə-solələri - yəni
hüquq pozanların tərbiyəsi və yenidən tərbiyəsi problcmləri, adamlarda hüquqi
şüurun formalaşdırılması, onun po-/ıılması səbəblorinin aydınlaşdırılması da
önomli ycr tutur.
Deməli, hüquq psixologiyasi insanların hüquq nonnalarının tətbiqi, hüquqla
bağlı foaliyyətdə iştirakı ilo olaqodar olaraq meydana çıxan psixi həyat
hadisələrini vo onlann qanunauyğunluqları-nı öyrənir. Burada mövcııd hüquq
normalarına subyektiv münasi-bətin aşkar edilməsi, onun düzgün
istiqamətləndirilmosi ön plana kcçir. Xüsuson do bizim etnik xüsusiyyotlorimiz
vo sosial-psixoloji münasibətlərimizin məxsusi cəhətləri hüquq psixologiyasinda
ycni yanaşma tərzinin formalaşmasını zoruri cdir.
2. Psixologiya elminin başqa elmlərlə olaqosi
İnsan haqqinda elmlor kompleksindo psixologiya elmi miihiim yer tutur.
Elmşünaslar bu cohoti aynca qeyd edirlor. Moşhur sovet lilosofu akademik
B.M.Kedrov clmlərin təsnifatını işlərkən elmlor sistemindo psixologiyanin
roluna xiisusi diqqot yetirmişdir. Homin təsnifat şokil 19-da verilmişdir.
Diqqotlə baxsaq B. M. Kedrovun təsnifatında clmlərin üçbucaq şəklində
«tosvir» olunduğunu görorik. Bu montiqi cohotdon diiz-gündür; clmləri adətən
üç böyük qrupa bölürlər: f o l s o f i clmlər, h u m a n i t a r elmlor vo t о b i
i (tobiot vo ya tobiot-şünaslıq) elmlor (texniki elmlori uzun miiddot tobii elmlor
sırasına aid etmişlor, son zamanlar onlan aynca elm sahosi kimi forqlondi-rirlor).
В. M. Kedrovun tosnifatında başlıca cohot ondan ibarotdir ki, burada
psixologiya «clmlor üçbucağının» lap morkozindo yer-loşdirilmişdir. Bu о
demokdir ki, psixologiya folsofi, humanitar vo tobii elmlori bir-birilə
əlaqolondirən vəsilo rolunu oynayir.
Elmi biliklorin iimumi sistemindo psixologiyanin on başlıca tunksiyası clo
ondan ibarotdir ki, psixologiya bir çox elm saholori-nin nailiyyotlorini sintc/
edorok insanı öyronon elmlorin bolko do hamisinin inteqrasiya vasitosi kimi
özünü göstərir. Görkomli sovet psixoloqlan В. Q. Ananyev, В. F. Lomov vo b.
göstərdikləri kimi,
Biologiya
Psixologiya
Folsofi
Sosial
Fizika
Kim
vo
labial qcyri-üzvi
yoni
_cojn]y^4Hofəj^
ŞoMW.B.M.Kadrovagöroe.mlerin.e
snifat.
onun tarixi vozifosi do mohz bundan ibarotdir,
onun inkişaf perspektivlori do elo bununla bağlıdır.
Psixologiyanin öyrondiyi məsolələr miixtolif
elmlori maraq-landinr. Homin elmlorin tam
olmayan
siyahısı,
bclodir:
sosiologi-ya,
demoqrafiya, estetika, etika, siyasi, hiiquqi, iqtisadi, tarixi elmlor, pedaqogika,
dilçilik, kriminologiya, semiotika, ctnoqrafiya,
antropologiya vo s.
Bu baximdan biz psixologiya elminin folsofi, humanitar vo tobii elmlorlo
qarşılıqlı olaqosini miixtolif faktlar əsasında aydınlaş-dıra bilorik.
Tarix. iqtisadiyyat, etnoqrafiya, sosiologiya, linqivistika, odo-biyyatşünaslıq,
sənətşünaslıq, hiiquqi, siyasi, tobii elmlorin öyron-diyi proses vo hadisolorin
todqiqi mahiyyot etibarilo psixoloji prob-lcmlərin qoyuluşuna gotirib çıxarır.
Psixologiyanin yuxanda qeyd etdiyimiz ayn-ayn saholori - psixolinqivistika,
iqtisadi, sosial, pedaqoji, tibbi, miihondislik psixologiyasi vo s. bu baximdan noinki
miihiim elmi, hom do praktik ohomiyyoto malikdir. Psixologiyanin başqa elmlorlo
olaqosi о qodor çoxcohotlidir ki, hotta onlann hiidu-dunda aynca psixoloji bilik
saholori fonnalaşmışdır. Mosolon, ictimai elmlorlo (sosiologiya, iqtisadiyyat,
hiiquq vo s.) psixologiyanin hududunda sosial psixologiya, eloco do onunla
bilavasitə bağlı olan tarixi, iqtisadi, etnik. hiiquqi, siyasi, pedaqoji vo s.
psixologiya, psi-xolingivistika, incosonot psixologiyasi və s. fonnalaşmışdır. Tobii
elmlorlo psixologiyanin hududunda iso zoopsixologiya, miiqayisoli psixologiya,
psixofiziologiya, psixobiokimya, tibbi psixologiya, ncyropsixologiya vo s. təşəkkül
etmişdir. Texniki elmlorlo psixolo-kiyanin hududunda omolo golon elmlor
icorisindo iso miihondislik psixologiyasi miihiim yer tutur. Təyyarəçilik
psixologiyasi vo kos-mik psixologiyanin meydana gəlməsi vo inkişafı da
clmi-tcxniki to-roqqi ilo bağlıdır.
Bir cohoti do aynca qeyd etmok lazimdir. Psixologiyanin özü-nün do
miistoqil elm sahosi kimi fonnalaşması da folsofi, humanitar vo tobii elmlorlo
bilavasito bağlıdır. Bir torofdon, folsofi vo humanitar elmlorin, dikor torofdon
iso tobii elmlorin inkişafı prosesindo psixoloji elmlorin problemlori omolo
gəlmişdir.
Miiasir dövrdə psixologiyanin miixtolif elmlorlo qarşılıqlı olaqosi şəbəkəsi
daha da genişlonmişdir. Psixologiya psixi hoyatm qa-luinlanni öyrənərkən bu vo
ya digor dorocodo insan problemini todqiq edon biitiin başqa elmlorin
nailiyyotlorindon istifado edir. O, bu nailiyyotlordon istifado ctmodon inkişaf
edo bilmoz. Psixologiya elminin metodlan da. birinci növbodo, bu prosesdə
formalaşmış-dır.
Elmi-texniki inqilab şəraitində hor hansi bir elmin başqa elmlorlo qarşılıqlı
olaqosi no qodor zoruri olsa da, burada bir elmin nozori sxemlorinin vo
mctodlannin mexaniki surotdo başqa bir elm sahəsinə keçirilməsi üçün imkan
yaranır. Elmşünaslıqda belo halla-ra reduksionizm (latınca reductio - qayıtma,
geriyə çəkmək demokdir) dcyilir.
Son zamanlar psixologiyada reduksionizm haqqinda az danışıl-mır.
Psixologiya sahosindo reduksionizm psixi hadisolorin fiziolo-ji, biokimyovi,
biofıziki hadisələro müncər edilməsi, onlarla qarış-dırılması, hotta ovoz edilmosi
kimi özünü göstərir. Bu cohotdon psixologiyada rcduksionizmin miixtolif
formalanm fizioloji, bioloji, kibemetik, sosioloji, riyazi vo s. formalanm
forqlondirirlor. Reduksionizm mahiyyot etibarilo psixoloji qanunauygunluqlan
tohrif edir vo ya bilavasito inkar cdir. Sistcmlilik prinsipinin totbi-qi
reduksionizm hallannin aradan qaldırılması üçiin xüsusi ohomiyyoto malikdir.
Psixologiyanin başqa elmlorlo qarşılıqlı olaqosi onun inkişafı-nın başlıca
şərtidir. Yeni problemlor mohz bu zomindo meydana çı-xır, onun osasinda yeni
mctodlar formalaşır, yeni faktlar oldo olunur, yeni konsepsiya vo nozoriyyələr
yaradılır.
Humanitar
Nəzəriyyə,
eksperiment və praktika
Elmi-tcxniki tərəqqi dövrünün sociyyəvi xüsusiyyətlərindən biri ondan
ibarətdir ki. elm cəmiyyətin nəinki sosial, hom do iqtisadi həyatına nüfuz edir,
bilavasito məhsuldar qüvvəyə çevrilir; el-mi-texniki fıkrin nailiyyətlori
sonayenin, kond tosorrüfatının, maa-rifın, səhiyyənin və s. inkişafında miihiim
rol oynayır. Bütün elm sahəlorində olduğu kimi psixoloji tədqiqatın
metodolokiyası və metodikasında da bu zomində yeni paradiqmalar (yunanca
parade-iqma -misal, niimuno demokdir) və ya müddəalar omolə golmişdir.
XX osrin 30-cu illorində psixoloji todqiqala verilon osas tələb belo idi:
nəzəriyyəsiz eksperiment hom kordur, hom do kardır. Elmi-tcxniki torəqqi
dövründo iso psixoloji tədqiqatın metodologiya-sı və mctodikasının ən başlıca
paradiqması aşağıdakıııdan ibarotdir: nəzəriyyə, eksperiment, praktika.
Bu baximdan başqa elm sahələrindo olduğu kimi, psixologiyada da totbiqi
todqiqatlar xiisusi ohomiyyot kosb edir. Lakin buradan səhv nətico çıxanb belo
hesab etmok olmaz ki, miiasir dövrdo fundamental todqiqatlann rolu guya
azalmağa başlamışdır. Məsolənin belo qoyuluşu tamamilo birtorofli olardı.
Başqa saholordo olduğu kimi psixologiyada da fundamental todqiqatlann
ohomiyyoti noin-ki azalmir, oksino, clmi-tcxniki tərəqqi dövriindo daha da artir
vo onlar bu şoraitdo totbiqi todqiqatlann inkişafında miihiim rol oyna-mağa
başlayırlar.
Psixologiyada totbiqi todqiqatlar osason iki istiqamotdo apan-lir. Birinci
istiqamot üçün başlıca cəhət ondan ibarotdir ki, totbiqi problemlor fundamental
todqiqatlar osasinda miioyyon olunur vo ya fundamental todqiqatlann noticolori
bilavasito praktikaya totbiq edilir. Miixtolif elmlorin inkişaf tarixi göstərir ki,
homin istiqamot totbiqi todqiqatlann somərəliliyi baxımından da böyük
imkanlara malikdir: fundamental todqiqatlar vasitosilo kəşf cdilmiş vo ya mii-
oyyon olunmuş qanunauyğunluqların praktikaya totbiq olunmasi üçiin bu zaman
olverişli şorait yaranır. Bir çox elm saholorindo (nozori fızika, riyaziyyat, kimya,
biologiya və s.) apanlan fundamental todqiqatlann, mosolon, texnikanın inkişafı
üçiin ohomiyyətini xa-tırlasaq, fıkrimiz aydin olar. Bu cohot psixologiya elmi
üçün do so-ciyyovidir.
Totbiqi todqiqatlann inkişafında ikinci istiqamot do miihiim yer tutur: bu
istiqamot daxilindo totbiqi todqiqatlar bilavasito funda-
100 mental todqiqatlann noticosi kimi deyil, praktik tolobatlar osasinda meydana
çıxır. Bu zaman xalq təsərrüfatı vo modoniyyotin miixtolif saholori totbiqi
psixoloji todqiqatları maliyyələşdirir vo bununla da elmin inkişafı üçiin olverişli
şərait yaradırlar. Homin istiqamot çərçivəsindo totbiqi psixoloji todqiqatlann
bozi xiisusiyyotlori ilo tan ış olaq.
İctimai hoyatin ayn-ayn saholorindo comiyyotin obyektiv inki-şaf
qanunlanna miivafiq olaraq miixtolif praktik mosololor meydana çıxır. Bu zaman
clo bir voziyyot yaranir ki, elmdo (bizim misa-lımızda psixologiyada) holo
öyronilməmiş hor hansi bir mosolo ictimai hoyatin konkret bir sahəsindo böyük
praktik ohomiyyot kosb edir. Totbiqi problemlərin holli baximindan burada iki
yol vardir: praktika ya «oturub» homin problemin elmdo haçansa holl olunaca-ğı
günü gözlomoli, ya da özünün inkişafı namino problemin tezlik-lo holl olunmasi
iiçün tosirli yol tapmalıdır. Miiasir dövrdo ictimai praktika mohz ikinci yola
üstünlük verir: bilavasito yaranmış praktik tolobatlann tomin olunmasi moqsodilo
apanlan totbiqi psixoloji todqiqatlar da bu zomindo meydana çıxmışdır.
Miioyyon bir praktik vozifoni bilavasito holl etmok. miivafiq tədqiqatın noticolo-
rini tczliklo totbiq cdorok comiyyotin maddi vo ya monəvi hoyati-mn hor hansi
bir cohotini daha da tokmilləşdirmək vo s. onlann osas vəzifəsini təşkil edir.
Təbiotşünaslıq (xüsusilo fizika, riyaziyyat. kimya, biologiya vo s.) vo
texniki elmlor sahosindo totbiqi todqiqatlann ohomiyyoti, birinci növbodo,
onlann iqtisadi somorosi ilo miioyyon olunur. iqtisadi somoro psixoloji
todqiqatlar sahosindo do miihiim göstorici hesab edilir. Hotta psixologiyanin
bozi saholorindo, mosolon, miihondislik psixologiyasi vo ya təyyaroçilik
psixologiyasi sahosindo iqtisadi somoro todqiqatlann ohəmiyyətini göstərən osas
meyar kimi meydana çıxır. Lakin bununla yanasi psixologiya sahosindo totbiqi
todqiqatlann psixoloji somorosi xiisusi ohomiyyot kosb edir. Bu to-sadiifi
olmayib, hor şeydon ovvol, onunla bağlıdır ki, psixoloji tod-qiqatlarda iqtisadi
somoro dolayi yolla - psixoloji somoro vasitosilo oldo edilir. Mosolon, doqiq
miioyyon edilmişdir ki, kollcktivdo sosial-psixoloji iqlimin saflaşdırılması
noticosindo omok mohsul-darlığı 18 faiz artir. Burada i/ahata, песо deyorlor,
ehtiyac yoxdur. Tokco bu fakt psixologiya sahosindo totbiqi todqiqatlann hom do
böyiik iqtisadi ohomiyyoto malik olduuunu osash surotdo siibut et-di.
101
Çernobıl AES-də baş vermis qəza göstərdi ki, psixoloji tədqi-qatın
nəticələrino məhol qoymamaq böyük iolakətlə nəticələnə bilor. Qəzadan bir neço
ay ovvol psixoloqlar miioyyon etmişdilər ki, blokda iş şəraiti operatorlarda
yeknəsəqlik (monotoniya) vo stress halları əmələ gətirir və nəticədə bəzən 30 -
50 saniyə operatorun şüurunun yaymması, yaxud yalançı qəza siqnalı «eşitmək»
halları-na tosadüf edilir. Belo halların qarşısmı almaq üçün psixoloji tövsi-yələr
hazırlanmış və AES-in rəhbərliyinə təqdim edilmişdir. Lakin həmin tövsiyolərin
nozəro alınması rəhbərlik torofindon təxirə sa-lınmışdır. Yalnız qəzadan sonra bu
fakt aşkar edilmiş və «Pravda» qəzcti haqlı olaraq, bu hadisəni bir sıra müəssisə
rəhbərinin «psi-xoloji nadanlığının fenomcnal səviyyəyə çatması» ilo izah cdir.
Deməli, psixoloji savadsızlıq bir sıra hallarda, nəinki ауп-ауп mü-ossisolordə,
hətta böyiik bir regionda adamlara çox baha başa gəlir. Bu cəhət rəhbərlik və
idarəetmə sahosindo daha aydın surotdo nozoro çarpır. Belo ki, idarəetmədə
təzyiq və qorxutma, adamları kabus kimi izləmək və uzun müddot xof içində
saxlamaq, sosial gərginliyi artırmaqla mohdudlaşmır, işdən, foaliyyətdən,
mənəvi sərvətlərdən yadlaşmanı güclondirir, ümıımin monafeyinə biganolik
artır.
4. Psixoloji tədqiqatın metodları
Dostları ilə paylaş: |