təşkili
Müasir elmi təsəvvürləro görə ali psixi funksiyalar sistemli xarakter daşıyır.
Bu nə deməkdir? Biz həmin sualı aydınlaşdırmaq üçün əvvolcə bozi anlayışları,
məsələn, «ali psixi funksiyalar» və «sistemli təşkil» anlayışlarını nəzərdən
keçinnəliyik.
Ali psixi funksiyalar müasir psixologiyanın osas anlayışların-dan biridir. O,
psixologiya elminə ilk dəfo L. S. Vıqotski torofin-dən daxil edilmiş, A. R.
Luriya, A. N. Leontev və başqa covet psi-xoloqları tərəfındon daha da inkişaf
ctdirilmişdir.
L. S. Vıqotski psixi hadisəlorin iki səviyyəsini - «natural» və «mədəni»
psixi prosesləri forqləndirirdi. O, bclə hcsab cdirdi ki, birincilər əsasən genctik
(bioloji) amillərin təsirilə şərtlənir, ikinci-lər isə bütünlüklə sosial amillərin
təsirilə təşəkkül edir.
Natural psixi proscslərin filogenetik kökləri vardır. F. Engcls yazırdı:
insanın heyvan aləmindən əmələ gəlməsi faktının özü gös-tərir ki, insan heç
zaman heyvanlarda olan xassələrdən tamamilə qurtula bilməyocokdir. Və
dcməli, həmin xassələrin yalnız çoxlu-ğu və ya azlığından bəhs edilə bilor, -
heyvanlıq və ya insanlığın yalnız miixtolif dərəcəsindən bəhs oluna bilor. Lakin
bu dorəcə, in-sanın sosial-mədoni inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Bu baxımdan L.
S. Vıqotski «modəni» proseslori ali psixi funksiyalar kimi xaraktc-rizə edirdi. Ali
psixi funksiyalar mürəkkəb psixi proscslordir, insa-nin hoyati prosesindo
formalaşırlar; özlərinin psixoloji xarakterino goro vasitoli xarakter daşıyırlar:
miixtolif işarələr sistemi, birinci növbədə, nitq vasitosilo təşəkkül edir. L. S.
Viqotski bu mosoloni izah edərək göstərirdi ki, uşağın mədəni inkişafında hor bir
funksi-ya iki dofo, iki planda - ovvolco sosial, sonra psixoloji planda, ov-volco
insanlar arasında - т1еф$1х1, sonra iso uşağın daxilində -intrapsixi kateqoriya
kimi meydana çıxır. Başqa sözlə, ali psixi funksiyalar ovvolco insanlar arasında
qarşılıqlı təsir formasinda (yoni т1еф51хо1ој1 proses kimi) mövcud olur, sonra
iso tamamilo daxili (intrapsixoloji) proseso çcvrilir.
Vəhşi heyvanlar icorisindo böyümüş uşaqlann psixiloji baxım-dan
öyronilmosi do bu fikri siibut edir. Onlann hamısında, L. S. Vi-qotskinin sözləri
ilo desok, natural psixi proseslor inkişaf etdiyi halda, ali psixi funksiyalar
fonnalaşmır. 1920-ci ildo Hindistanda ca-navarlar arasından tapılmış 8 yaşlı
Kəmaləyo aid materiallar toxmi-
54 non iyirmi ildon sonra miixtolif psixoloqlar (A. Gezell, R. Zinq vo Ç. Mak-
Leyn) torofmdon retrospektiv surotdo təhlil olunmuşdur. Onlann iikrinco,
Komalo toxminon 35 yaşma qodor yaşasaydı, yal-niz bu zaman onun əqli
inkişafı 10—12 yaşlı normal uşaqların əq-li inkişaf səviyyəsinə çata bilərdi.
İzahata, песо deyorlər, ehtiyac yoxdur.
/ Bcləliklə do L. S. Vıqotskinin fıkrincə, fərdi şüurun (ali psixi fjmksiyalar
şüura aiddir) inkişafında da ictimai miinasibotlor müəy-^əncdici rol oynayır.
Bos «sistemli toşkil» anlayışı no demokdir? Əgər biz məsələni Itarixi
istiqamotdə nəzordon kcçirsək, görərik ki psixologiya elmin-də sistem (yunanca
- systcma hissələrindən əmələ gəlmiş, birləş-miş demokdir) terminindon XX
əsrin ikinci yarısından etibaron ıs tifadə olunmağa başlanılmışdır. Lakin qeyd
etmək lazımdır ki, bu termın birdən-birə yaranmamışdır. Holə psixologiya
tarixinin ov-vəlki dövrlərində, xüsusilə XIX osrdə psixi hadisələrin sistemli xa-
rakteri haqqinda miioyyon empirik təsəvvürlər olmuşdur. İnsan psi-xikasının
komplcks şəkildo öyrənilməsi və s. haqqındakı tosəvvür-lər az da olsa müasir
sistem nəzəriyyəsi anlayışlarına uyğun golir-di. Bunun da səbəbi aydındır.
Psixikanın sistemli xarakter daşıma-sı onun mahiyyəti ilə bağlıdır. Elm empirik
surotdo olsa da bu faktlan tosvir etmoyo bilmozdi. Bu sahodə təbiətşünaslığın
özünə-məxsus nailiyyotlori var idi. Üarvinin təkamül nəzoriyyəsi, D. İ.
Mendelcycvin elementlorin dövri sistemi vo s. sistemli yanaşmanın parlaq
nümunoləri idi.
İctimai hadisolorin tohlili sahəsindo sistem nəzəriyyəsi ilk dofo К. Marks
tərollndoıı totbiq olunmuşdur. О dövrə qodor elmə əsasən maddi vo funksional
keyfıyyətlər molum idi. Psixologiya elmindo do psixi lıadisolər osas etibarilo
funksional istiqamotdə oy-rənilmişdir.
Psixi hadisolorin sistem nəzoriyyosi baxımından öyronilmosi, zoruri
eksperimental matcriallann toplamlmasi, tohlil iisullannin iş-lənilməsi üçün elm
uzun inkişaf yolu kcçmişdir. Sistemlilik prinsi-pi miiasir psixologiyamn
metodoloji prinsiplorindon biridir.
Miiasir psixoloji təsovvürləro göro ali psixi funksiyalar sistemli surotdo
təşkil olunmuşdur. Bu о demokdir ki, onlardan hor biri miivafiq sistem
çorçivəsində omolo golir vo mövcud olur. Ali psixi funksiyalardan hor birinin bu
sistemdo özünəməxsus yeri vo funksiyası vardir. Onlar bir-birilə qarşılıqlı
surotdo olaqodardir, la-
55 kin bu əlaqələr təsadüfi, epizodik
deyil, qanunauyğun xarakter da-şıyır. Ali
psixi funksiyalann qarşılıqlı olaqosi
onlardan hor birinin, bununla birlikdo iso
bütöv sistemin onıəlo gəlməsi, mövcud
olmasi vo inkişafının mühüm şortidir.
Ali psixi funksiyalar bir «psixoloji sistem» kimi hansi xiisusiy-yotloro
malikdir? Hor hansi bir sistemi sociyyolondiron inteqral xvi-susiyyotloro
sistemomoxsus keyfiyyotlor deyilir. Ali psixi funksiyalann da sistemomoxsus
keyfiyyətləri muxtolifdir. Onlardan aşa> ğıdakıları qeyd etmok olar.
1.
Ali psixi funksiyalar şüumn stmkturuna daxildir. Bu cəhəı öz oksini
onda tapir ki, onlar ixtiyari, dorkolunan proseslor kimi meydana çıxır vo inkişaf
edirlor.
2.
Ali psixi funksiyalar ovvolco ümumi xarakter daşıyır, nisbo-ton sado
hissi vo horoki prosesloro istinad edir. Onlar todricon av-tomatlaşmış oqli
omoliyyatlara cevrilirlor. Onlann osasim tohlil vo torkib təşkil edir. Tohlil vo
torkib öz-özlüyündə hor hansi bir ali psixi funksiyaya moxsus deyildir, onlar
bütün ali psixi funksiyalann ümumi məxrocini toşkil edir. Ali psixi
funksiyalardan hor birinin müvafiq sistcmdə yerindən asılı olaraq tohlil vo torkib
özünə-məxsus xüsusiyyotlərlo tozahür edir.
3.
Sistemli yanaşma ali psixi funksiyaları inkişafda nəzərdən keçiıməyi
tələb edir. Bununla olaqodar olaraq miixtolif səbəb. amil vo şərtlərin rolunu vo
nisbətini aydınlaşdırmaq, inkişaf edon sistemin bütövlüyiinü vo davamlılığını
tomin edon daxili vo xarici so-boblori tohlil etmok zoruroti meydana çıxır.
Burada sistem nozoriy-yosi baximindan on başlıca cəhət ondan ibarotdir ki,
biitiin psixi proseslor kimi, hor hansi bir ali psixi funksiya hətta aynliqda belo
öz-özünə inkişaf etmir, о, bütövlükdo sistemin inkişafı prosesino daxildir.
Bundan başqa, xarici alomdon olan tosirlor do bir-birindon təcrid olunmuş
şəkildə mövcud deyildir, biz həmişo bu vo ya digor dorocodo tosirlor sistemi ilo
rastlaşınq. Ali psixi funksiyalann va-hid sistem kimi öyronılməsi, onlann tohlili
prosesindo «sistem ya-radan amillorin» miioyyon cdilmosi zoruroti do buradan
iroli golir.
Bos, bu baxımdan L. S. Viqotskinin miioyyon ctdiyi «natural psixi
proseslor» haqqinda no demok olar? Miiasir tosovvürlərə
go
ro, insan
psixikasının özü bütövlükdo sistemli xarakter daşıyır. Bu baximdan ali psixi
funksiyalan vo natural psixi proscslori daha bo-yük sistemin -psixikanın yanm
sistcmlori kimi nəzərdən keçiro bilorik.
II F Ə S İ L
PSİXOLOGİYANIN BİR ELM KİMİ
XARAKTERİSTİKASI
1. Giizaran psixologiyasi vo elmi psixologiya
İnsan başqa insanlar icorisindo homişə psixoloqdur. Başqa adamlann
xüsusiyyətlorini, mosəlon, maraqlarını, temperament ti-pini vo ya xarakter
olamotlorini nozoro almadan onlarla birlikdo iş-lomək, ünsiyyətdo olmaq vo
yaşamaq oslindo cotin olur. Biz, ado-ton rast gəldiyimiz adamin ilk növbədə
geyiminə vo görkominə
go
ro onun xarakteri haqqinda fikirləşirik. Soma iso hor
hansi adam haqqinda onun əlamətlərino göro mühakimə yürüdürük. Birini eti-
barli adam hesab edirik. Başqası haqqinda deyirik ki, ipinin iistiino odun yığılası
adam deyildir. Uşaqlara hor hansi bir iş tapşıranda onlann biliyini, qabiliyyətini,
bacanq vo vordişlorini nozoro alırıq vo s. Bu о demokdir ki, insanlar rast
gəldiklori, ülfot bağladıqları adamlann davranış vo roftanni psixoloji cohotdon
izah edirlor. Bu zaman onlann hamısı psixoloji biliklordon. amma giizoran
psixolo-giyasma aid biliklordon istifado edirlor.
Elmi psixologiya ilo yanaşı güzaran psixologiyasi da mövcud-dur.
İnsanlarda öz həyat tocrübəsində, başqa adamlarla ünsiyyət şə-raitindo omolo
gələn psixoloji biliklori elmi psixologiyaya deyil, güzaran psixologiyasina aid
edirlor.
Giizaran psixologiyasina aid biliklorin monboyini ictimai vo şoxsi təcrübə
təşkil cdir. Həlo qodim zamanlardan başlayaraq bu biliklor nəsildən-nəsilo
vcrilmiş miixtolif obrazlı ifadolordo, atalar sözlərində, bayatılarda, nağıllarda,
dastanlarda vo s. do özünün oksini tapmışdır. Bizim hor binmiz bu biliklori otraf
adamlardan, elo-co do şifahi xalq ədobiyyatı vasitosilo mənimsəyirik. İnsanın
şoxsi tocrübosində həmiıı biliklor daha da dəqiqləşir, yeni mona çalarla-rı kosb
edir.
Giizaran psixologiyasina aid biliklor insanlann giindolik hoyatinda
özünəmoxsus rol oynayır. Böyük hoyat tocriibosi olan, adam-ları yaxşı tanıyan
«böyüklə-böyük, kiçiklo-kıçik kimi» roftar edon, hor kəsin dilini bilon müdrik
adamları el icindo obos yero insan sor-
57 rafı (yəni psixoloq) adlandırmırlar. Giizaran psixologiyasina aid bi-liklordo
biz hotta miiasir psixologiya üçün maraqli olan miioyyon faktlara rast golirik.
Lakin onlann hamısı üçün bir cohot sociyyovi-dir: Giizaran psixologiyasinda
faktlar ardıcıl şəkildə izah edilmir, siibut olunmur, ancaq bu vo ya digor formada
qeyd edilir, bir çox hallarda iso onlar sadaco olaraq birtorofli xarakter daşıyırlar.
Moso-lon, el içindo deyirlor ki, «təkrar biliyin, anasıdm>. Doğrudan da,
biliklərin mənimsədilməsində təkrarın özünəməxsus rolu vardir. Giizaran
psixologiyasinda bu fakt doqiq miioyyon olunmuşdur. Ancaq təkrarın növləri
muxtolifdir. Onlardan hansi daha somorolidir? Tokran песо aparmaq lazimdir?
Onun psixoloji şərtləri hansılardır? Giizaran psixologiyasi bu suallara cavab vero
bilmir vo vero do bil-moz. Halbuki məktəbdə təlim prosesini səmərəli təşkil
etmok üçün həmin sualları aydınlaşdınrıaq zəruridir. Böyük elmi-praktik oho-
miyyoto malik olan bu vozifoni ancaq elmi psixologiya ycrino ye-tirir. Alim
psixoloqlar təkrann təşkili məsələlərini öyrənmiş, onun miixtolif növlərini
müqayisəli şəkildə tohlil etmiş, psixoloji şərtlə-rini aydınlaşdınmş və
müəllimlərə faydalı elmi məsləhotlər ver-mişlər. Giizaran psixologiyasina aid
biliklorin bir xüsusiyyətinə do diqqoti colb etmok lazimdir: onlar seyrçi-təsviri
xarakter daşıyırlar. Yeno do misal göstərək.
insanlar qodim zamanlardan miioyyon etmişlər ki, uşağı lap ki-çik
yaşlarından torbiyo etmok lazimdir. «Ağacı yaş olanda oyorlor» - atalar sözünün
psixoloji monasi mohz bundan ibarotdir. Bu fikir tamamilə doğrudur. Əgər
bclədirsə, onda başqa bir sual meydana çıxır: ağacı no üçün yaş olanda oymok
olar? Yuxanda qeyd edildi-yi kimi, giizaran psixologiyasina aid bilikloro osason
bu suali izah etmok mümkün deyildir. Çünki homin biliklor scyrçi xarakter daşı-
yır, buna goro do miivafiq psixoloji faktlan izah etmir, ancaq cpi-zodik şəkildə
tosvir edir. Bunu nozoro alaraq homin biliklori seyrci-tosviri biliklor
adlandırırlar.
Seyrçi-təsviri psixoloji biliklor soviyyosindo adamlar bozon müşahidə
etdiklori faktlan bu vo ya digor dorocodo izah etmoyo çalışırlar. Lakin bu izahat
yeno do psixoloji xarakter daşımır. Seyrçi-tosviri psixoloji biliklor soviyyosindo
adamlar faktlan izah edondo belo, adətən başqa elmlərdon əxz edilmiş
təsəvvürlorə is-tinad edirlor, buna goro do psixoloji faktın mahiyyətini
aydınlaşdı-ra bilmirlər. Fikrimizi aydınlaşdınnaq iiçün yuxarıdakı sualı xatır-
lamaq kifayotdir: ağacı no üçün yaş olanda oymok lazimdir? Adam-
58 lar bu zaman faktın özündən (uşağın
tərbiyəsi məsələlərindən) çı-xış edir,
atalar sözünün montiqinə müvafıq olaraq
suala toxminən belo cavab verirlər: yaş
ağacı əyəndə sınmır, quru ağac isə sınır.
Bu о demokdir ki, onlar miioyyon bir
psixoloji fakti psixoloji təsəvvür-loro
osason deyil, başqa elmlordon, bizim
misalımızda, botanika-dan oxz olunmuş
təsəvvürlər əsasında tosvir edirlor.
Giizaran psixologiyasi insamn psixi hoyatina aid yalniz miioyyon faktlan
ohato edir. İnsanın psixologiyasi iso mürəkkəb vo çox-cəhətlidir. Onun
qanunauyğunluqlarını ancaq vo ancaq elmi-psixo-loji biliklor əsasında başa
düşmək vo izah etmok olar.
Elmi-psixoloji biliklor empirik vo nozori biliklor kimi özünü göstərir.
Empirik psixoloji biliklor müşahidə vo eksperimcnt vasitosilo oldə edilən
məlumatlara əsaslanır. Orta osrlordo bu biliklorin inkişafında fılosoflar, əxlaq
nəzəriyyoçiləri, şairlər vo ədəbiy-yatçılar xüsusilə böyük rol oynamışdılar.
Zaman öz işini görürdü. Başqa elm sahələrində, məsələn, fızika, kimya,
fiziologiya vo s. də olduğu kimi psixologiyada da, ancaq psixologiya ilo məşğul
olan adamlar meydana çıxırdı. Psixologiyada praktika üçün əhəmiyyot-li olan
empirik qanunauyğunluqlar miioyyon olunurdu. Psixologi-yanin holl ctdiyi
praktik vəzifələr tədricən gcnişlənirdi. Empirik biliklorin zominindo nozori
biliklor formalaşırdı. Elmdo miixtolif izahedici sxemlər, modellər, tipoloji
anlayışlar vo s. yaranırdı. Psi-xologiyanın anlayışlar aparatı inkişaf edirdi.
Miiasir psixologiyada mohz nozori biliklor xüsusi ohomiyyot kosb edir.
Empirik biliklordon forqli olaraq nozori psixologiya fraqmentar biliklərlə artiq
kifayotlono bilmozdi, miiasir psixologiyada onlan sistem şəklində öyrənmək
zoruroti meydana çıxmışdır. Psixi hadisələrin qanunauygunluqlan, ancaq bu
soviyyodo miioyyon cdilo bilor.
Empirik vo nozori-psixoloji biliklor bir-biri ilo iizvi surotdo olaqodardir.
insan psixologiyasi haqqinda elmi, yoni obyektiv vo düzgün biliklor
olmadan comiyyot inkişaf edo bilmoz. ictimai praktikanin miixtolif saholorindo
(istehsalat, moktob, sohiyyo, horbi, idman vo s.) insan haqqinda bilikloro olan
elmi-praktik tolobat elmi psixolo-giyamn omolo gəlməsi üçün şorait yaratmış vo
onun inkişafında holledici rol oynamışdır. Bu elm песо omolo gəlmiş vo inkişaf
ct-mişdir?
59 2. Psixologiya elminin təşokkülü
tarixindən
Psixologiya elminin inkişafını tarixi planda nəzərdən keçirsək, şərti surotdo
onun iki mərhələsini forqləndirə bilorik: 1-ci morho-lo lap qədim zamanlardan
başlayaraq XIX osrin 70 - 80-ci illorino qodor davam edir. 2-ci morholo iso
(XIX osrin 70 - 80-ci illorindon miiasir dövrə qodor) psixologiyanın müstəqil
elm kimi inkişaf mor-holosidir.
Psixoloji biliklor, holo bizim eramızdan песо min il ovvol, qo-dim şərq
ölkələrində təşəkkül ctmişdir. Onun inkişafı fəlsəfə və təbiotşünaslığın inkişafı
ilə bağlı olmuşdur. Təsadüfı deyildir ki, lap əwoldən psixologiya elmi
materializm vo idealizmin mübari-zosi meydanı olmuşdur. Ruh haqqinda
problem psixologiyada kos-kin ideya toqquşmasmın morkozi problcmi idi. Hotta
orta osrlordo universitet tolobolori ilk mühazirədə professorun mövqcyini qiy-
motlondirmok istodikdo deyirdilor: «Bizo ruh haqqinda danışın». İstər birinci
morholədə, istorso do ikinci morholodo psixologiya öziiniin başlıca
nailiyyotlərinə göro materializmə borcludur.
XVII - XIX əsrlordo fəlsofonin və təbiətşünaslığın nailiyyət-lori zəminində
psixologiya elmi dünyanın miixtolif ölkələrində xü-susilə Rusiyada, Almaniyada
Fransada, İngiltorədə və Amerikada özünəməxsus şokildo inkişaf etməyə
başladı. Bu, hor şcydən ovvol, homin ölkolorin iqtisadi-sosial inkişaf soviyyosi
ilə bağlıdır.
Azərbaycanda ilk psixoloji təsəvvürlərin toşəkkülü xalqın qə-dim adət-
ənənə, morasim və ayinləri, əyləncə və oyunları ilə bağ-lı olmuşdur. Ailə vo
məişət (toy, yas vo s.) mərasimlərində küt-ləvi psixoloji hadisolorin maraqlı
xaraktcristikalarına təsadüf edilır.
Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı da bu baxımdan diqqoti cəlb edir. Keçəl,
küpogiron qarı, kosa obrazlan uzun müddət hom də xalqın miioyyon sosial
etalon və stereotiplorini ifado etmişdir. Azorbaycan lətifələrində xalqm miixtolif
sosial hadisolər haqqın-dakı ictimai rəyi özünün parlaq ifadəsini tapmışdır.
Molla Nosrəd-din, Bəhlul Danondə el-oba icorisindo, «insan sərrafı» kimi məş-
hurlaşmışdılar. Onlar песо deyərlər, əsl praktik psixoloq idilər. Ay-rı-ayn
adamlara müəyyən ioqoblərin verilməsi do psixoloji baxım-dan son dorocə
maraqlı hadisələrdir. Azorbaycan nağıllan vo das-tanlarında miixtolif psixoloji
hadisəlor geniş tosvir olunmuşdur. Vəzir, vəkil və başqa obrazlar, ogər müasir
terminlərlo desək, xal-
60 qın referent qruplar haqqinda təsəvvürlərini ətraflı xarakterizə etmok imkanı
vcrir.
Hələ е. ə. II - I minilliklərdə «Avesta»da ruh və psixi hadisə-lor haqqinda
miixtolif məzmunlu təsəvvür və ideyalar öz əksini lapmışdır. Azorbaycan xalq
ədəbiyyatınm on qədim yazılı abidəsi «Kitabi-Dədo Qorqud»da insanın miixtolif
emosional halətləri tosvir edilmiş, davranış normalarında özünü büruzə veron
xəyanət, həsod, qorxaqlıq, fərarilik kimi mənfı sifotlər tonqid edilmişdir.
«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı insanların qarşılıqlı münasibət-İMinin
psixoloji təhlili baxımından diqtəli xüsusilə cəlb edir. Dədə Qorqud qonağa
hörmət ctmoyən tonbəl qadınları pisləyir, yaxşı qa-dınları tərifloyirdi. Qazan xan
oğlunun öz yoldaşlarını vuruşma meydanında qoyub qaçdığını güman ctdikdo
ona ağır coza verməyi qorara alır və s.
Qadının başqa adama, məsələn, qonağa münasibətə görə sə-
ciyyoləndirilməsi Azorbaycan ictimai fıkir tarixində psixoloji xa-rakteristikanın
ilk nümunələri kimi qiymətlidir. Qazan xanın qəra-п da diqqoti mohz, bu
baxımdan colb edir. O, miioyyon sosial-psi-xoloji motivlorin qorar qobulu
prosesindo böyük ohəmiyyətə malik oldıığunu göstərən maraqlı faktdır.
«Kitabi-Dodə Qorqud» noinki tayfadaxili vo tayfalararasi miinasibotlorin
psixoloji tohlili, hom do miixtolif sosial-psixoloji feno-menlorin, xiisusilo, stress
şəraitindo qrup üzvləri arasinda miinasibotlorin tosviri baxinundan da
ohomiyyotlidir.
Düşmənlər Qazan xanın arvadi Burla xatunu qofloton osir alir-lai■. Onlar
Qazan xanın şorəfinə toxunmaq üçün bundan istifado etmok istoyirlor. Lakin
Burla xatun paltanm dəyişib qızların içindo gizlondiyi üçiin düşmənlər onu
tanıya bilmirlor. Düşmənlər апаш miioyyon etmok üçün onun gözü qarşısında
oğlu Uruzu dara çək-mok vo ətindən qovurub qizlara yedirtmok istoyirlor. Lakin
ana ogulun tokid ilo bu ağır iztiraba tab gotirir. Uruz anasma deyir: «Sa-qin ana,
mənim üstümə gəlməyəsən. Monim üçün ağlamayasan. Qoy məni çəngələ
vursunlar, qoy ətimdən çəksinlor, qara qovurma ctsinlər, qırx bəy qızının önüno
aparsınlar. Onlar bir yeyəndə, son ıki ye. Taki soni düşmonlor bilmosinlər,
tanımasınlar».
Burla xatun və onu əhatə ctmiş nəcib qızlar qadın ləyaqotini,
ba ləyaqətini hər şcydən üstün tuturlar.
XI əsrdən başlayaraq Azorbaycanda psixoloji ideyalar fəlsəfı
61
traktat
ve
bədii
ədəbiyyat
nümunolorindo daha gcniş sıırətdə öz ək-
sini tapır.
Azərbaycanda psixoloji idcyaların inkişafında Bəhmənyar, Xa-qani Şirvani,
Nizami Gəncəvi, Nəsrəddin Tusi, İmadəddin Nəsimi, Mohəmmod Füzuli,
Abbasquluağa Bakıxanov, Mirzo Fətoli Axun-dov, Üzeyir Hacıbəyov, Hüseyn
Cavid, Cəfər Cabbarlı kimi gör-kəmli ictimai-elmi fikir nümayəndələrinin,
mütəfəkkir şair və ya-zıçıların böyük xidməti olmuşdur.
Bəhmonyann zəngin fəlsofi irsində maraqlı psixoloji ideyalara rast gəlinir.
O. iikri «insan zchninin hərokəti» adlandırmış, idrakda hissi və rasional anların
əlaqəsini, tofəkkür formalarının (məfhum. hökm və istidlalın) psixoloji
mahiyyətini geniş şərh etmiş, insan fikrinin nəticədən sobəbə doğru hərokətinə
diqqot yetirmişdir.
Xaqani ünsiyyət prosesindo mühüm rol oynayan doğruçuluq, tovazökarlıq,
işgüzarlıq, mordlik kimi psixoloji keyfiyyətloro bö-yük əhəmiyyət verirdi.
Dövrün elmi biliklərini bədii yaradıcılığında sintez edon dahi Nizaminin
bədii əsərlorində çox zənkin, orijinal psixoloji idcyalar öz oksini tapmışdır.
Nizami ruhla bədənin vəhdətini qeyd etmiş, in-sanın daxili aləminə dərindən
nüfuz edərək əsərlərində dəqiq psixoloji təsvirlər vermis, mühitin təsirilə
şəxsiyyətdə baş verən psixoloji dəyişiklikləri, onun yeniloşməsi, ehtirasın, dərin
məhəbbət hissinin insanı özgələşdinnəsi, mümarisələr vasitosilo şoxsiyyətin öz
qabiliyyətlərini inkişaf etdirməsi vo s. kimi psixoloji problcmlə-rə toxunmuşdur.
Nizami əsorlərindo təlqin vo hipnoz haqqinda fıkir söyləyir, gözdoymo
haqqinda xalq etiqadı ilə razılaşır. Onun etnopsixologi-ya və hərbi psixologiyaya
dair Fıkirləri də maraqlıdır. O, sosial norma və stereotiplərin, adət vo ənonələrin
şəxsiyyətin, şəxsiyyətlər və qruplararası miinasibotlorin formalaşmasında
mühüm rol oyna-dığını məharətlə göstərmiş, insanların psixi fəaliyyətlərini
rənglər vasitosilo xarakterizə etmişdir. Nizaminin fıkrinco, məqsəd aydın-lığı,
ordunun mənəvi psixoloji birliyi, öz qüvvolərinə inam və düş-mənə nifrət -
qələbəni təmin edən əsas amillərdir. Musiqi - döyüş-çülərin mübariz əhvalına
qüvvətli təsir edən vasitələrdəndir. «Yed-di gözəl» poemasında ədalotli hökmdar
ideyası hom do sosial psixoloji səpkidə həll olunur. Böyiik mütəfokkirin
əsərlərində insan münasibətlərinin ətraflı sosial-psixoloji təhlili verilmişdir.
Homin
62 ıdeyalar sonrakı dövrlərdə Azərbaycanda psixoloji fıkrin inkişafma böyük
təsir göstərmişdir.
XII - XVI əsrlordo, xüsusən Nəsrəddin Tusi, Nəsimi, Füzuli yaradıcılığında
psixoloji ideyalar daha qabarıq surotdo özünü gös-tormiş, «Əxlaqi Nasiri»,
«АНсопаЬ insanların xarakteri və keyfıy-yotlori» (N. Tusi), «Mətləül-etiqad»,
«Həqiqətüs-süəda», «Hədisi-orboin» (Füzuli) kimi xüsusi fəlsəfi-psixoloji
traktatlar yazılmışdır.
N. Tusi psixologiyanı - nəfs elmini təbiət elmləri sırasma daxil etmiş, əsas
psixoloji anlayışların mahiyyətini açmış, «nəfs» an-layışı altında ruh, psixika,
mənəviyyat, ağıl, şüur və idrakı başa düşmüş; insan kamilliyi üçün fıkir, əql, şüur
və iradənin ahəngdar-lığını zəruri saymışdır. O, insan xaraktcrinin iradi və
ixtiyari aşıla-ma (tərbiyovi tosirlor) yolu ilo dəyişildiyini qəbul edirdi.
İmadəddin Nosimi şoxsiyyətin mənəvi azadlığının carçısı kimi ııısanı, onun
yaradıcı dühasını torənnüm ctmişdir. O, yaradıcılığının ilk dövrlərində sufızm
mövqeyində dayanmış, sonralar isə ömrü-nün axınna kimi hürufızmin osas
ideoloqlarından biri olaraq qal-mışdır.
Nosiminin nöqtcyi-nəzərincə, insan mürokkob struktura malik, hom genetik,
hom do sosial cəhətdon şərtlənmiş dərin fərdiyyəti olan şüurlu varlıqdır. Onun
fıkrincə, bu amillər insanın davranışını sortləndirir, lakin şoxsiyyətin
formalaşmasında üstün mövqcyi ho-yatda qazanılan keyfıyyətlər toşkil cdir.
Horn do belo insani keyfiy-\ Btlərin təşəkkülü daha çox tərbiyə və
özünütərbiyədən asılıdır. O, nisan münasibətlərinin tohlilinə do bu cəhotdon
yanaşırdı. Nosimi 'hvot, qəzob, həsəd, tokəbbür, təəllüq, hərislik və s. kimi insanı
alçaldan hisslərdən uzaq olmağı xüsusi olaraq qeyd edirdi.
Böyük Azorbaycan şairi M. Füzulinin ölmoz «Leyli vo Moc-nun»
poemasında məcnunluq psixoloji fenomen kimi soslənir. Ley-linin şam, pərvano,
bulud, səba, Məcnunun isə ceyran, göyərçin, dağ ilo söhbətləri dünya
ədəbiyyatmda psixoloji təhlilin, yəni tən-halıq halətinin psixoloji təzahürlərinin
adekvat surotdo əks ctdirilməsinin parlaq niimunələridir.
Füzuli kütləvi psixoloji hadisələrə böyük əhəmiyyət verirdi. Bu baxımdan
xüsusilə «Leyli vo Моспип» pocmasında qrupdaxili telqin hallarının təsviri
diqqoti cəlb etmoyə bilməz. Lakin M. Fü-/ııli belo hesab edirdi ki, qrupdaxili
təlqinin soviyyosi bilavasitə çöxsiyyotin əqli və iradi kcyfıyyətləri, motivlor
sistcmi, emosional halotlorinin xarakteri vo s. ilə bağlıdır.
63
Leylinin atası asanlıqla sözbaz adamlann tosiri altına düşür, cl-çilərə rədd
cavabı verir:
Мөспип, deyə ton edir xəlayiq,
Mecnuna monim qlzılfl no layiq?
Halbuki qızlar Leylini eylendinnək istərkən, öz məqsədlərino nail ola
bilmirlər, Dahi şair bu halotlori psixoloq qüdrəti ilə təsvir cdir: qızlar şadlıq
əlaməti olaraq əllərino hona qoyanda Leyli də öz kədorini bildirmək üçün əllərini
qanlı göz yaşları ilə boyayırdı; qız-lar bəzək üçün sapa mirvari çəkəndo Leyli də
göz yaşlanndan bo-doninə gövhorlər düzərdi...
Azorbaycanda psixoloji fıkrin inkişafında XIX əsrin yazıçı vo
mütəfəkkirlori daha mühüm rol oynamışdır. Psixi hadisələr haqqinda
mülahizolor materialist nəzəriyyoyə, xüsuson təbiətşünaslığın inkişafına istinad
etmişdir.
A. Bakıxanovıın «Nosihotnamə» və «Tohzibü-oxlaq» əsorlo-rindo müxtəlif
etik problemlor müoyyən psixoloji kontekstdə təhlil olunmıışdur. Onun
«mənəviyyat folsofosi» adlandırdığı etika və tərbiyo nəzəriyyəsində maraqlı
psixoloji hadisələrə toxunulmuş, təlim və tərbiyonin kömoyi ilə insanın əxlaq və
mənəviyyatını məqsədəuyğun surotdo dəyişdinnəyin mümkünlüyü ideyası əsas-
landırılmışdır. Homin ideya M. F. Axundovun əsərlərindo daha ba-riz şəkildo
özünü bümzə vermişdir.
Böyük yazıçı-mütofəkkir Mirzə Fətəli Axundovıın əsorləri, xüsusilə
«Hindistan şahzadosi Kəmalüddövlonin öz dostu İran şah-zadosi Cəlalüddövləyo
yazdığı üç moktub və Celalüddövlənin ona göndərdiyi cavab» adlı məşhur
fəlsəfi-siyasi, elmi-tənqidi əsori Azorbaycanda psixoloji fıkrin inkişafını
öyronmok üçiin xüsıısi ohomiyyoto malikdir.
M. F. Axundova görə ruh «cismin müstoziyyatındadır və cisim ilo
qaimdir», ruh bədonin ayrılmaz xassəsidir vo müstoqil yaşaya bilmoz, varlığın
dərk edilməsi mürəkkob proscsdir, idrakda insan əqli əsas götürülməlidir.
Tolqinin, şayəilorin psixologiyasi, bir sıra başqa külləvi psixoloji hadisələr
barodə M. F. Axundovun əsərlə-rində maraqlı mülahizolor vardır.
Psixoloji idcyalann zənginliyi baxımından M. F. Axundovun bodii əsərləri
do böyük maraq doğurur.
S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir, C. Məmmədquluzadə, H.Zərdabi, Ə.Haqverdiyev,
Ü.Hacıbəyov kimi görkomli mütofəkkirlərin osor-lərində də psixologiyanın
miixtolif problemlərinə aid maraqlı mülahizələr vardır. Bu, daha cox homin
sonotkarlann maarifçilik ide-yası, insan psixologiyasını dəyişdirmək, onu
yeniləşdirmək, döv-rün tələbləri səviyyəsinə qaldırmaq meyli ilə bağlı olmuşdur.
Xü-susən do M. Ə. Sabirin əsərlərində ауп-ауп qrupların, milli xüsu-siyyətlorin
sosial-psixoloji baxımdan xarakteristikası diqqoti cəlb cdir.
Xüsusən də «Molla Nosrəddin» jurnahnda miixtolif sosial qrupların, cləcə
də ayn-ayrı xalqların etnik-psixoloji xüsusiyyətlə-ri geniş planda əks
etdirilmişdir.
XIX osrin sonu - XX əsrin əvvəllərində mütərəqqi rus peda-qoq vo
psixoloqlarının əsərlori vasitosilo psixoloji biliklor Azorbaycan maarifçiləri
arasında geniş yayılmışdır. Azorbaycan peda-qoqlarının əsərlərində yaş vo
pedaqoji psixologiya məsələlərinə daha geniş yer verilsə do, onlar psixoloji
səpkidə də maraqlı idi. Bu haqda aydın təsəvvür əldə ctmək üçün təkcə görkəmli
Azorbaycan pedaqoqu Məhəmməd Tağı Sidqinin «Nümuneyi-əxlaq» osərini
xatırlamaq kifayətdir.
M. Т. Sidqinin həcmcə on böyük vo maraqlı əsərlərindən olan «Nümuneyi-
oxlaq» 1894 - 1896-cı illərdə Naxçıvanda «ТəгЫуə məktəbinin şagirdləri üçün»
onlara «gözəl əxlaqi sifətlər torbiyə ctdirmək vo imla yazdırmaq məqsədilə»
tərtib edilmişdir. Dərslik-də «fəhm və zəkavətli», «diqqətli», «qeyrətli və
çahşqan», «ədəb-li və tərbiyəli», «səbrli», «doğruçu», «zirok və huşyar», «nəfsi
sə-lamət», «təmkinli», «səxavətli», «gülərüzlü», «qəlbi saf», «cosur və ürəkli»,
«qısqanc», «ata-anasını və müəllimini sevən uşaq» və s. kimi miixtolif uşaq
tipləri təsvir edilmişdir.
Klassik ədəbiyyatımız yalnız bədii təfəkkürün məhsulu, tə-cəssümii hesab
edilə bilmoz. Həmin ədobiyyat bodii vo elmi təfək-kürün vəhdoti nəticəsində
yaranaraq dövrün elmi fıkir və ideya-larını da özündə əks etdirir. Bu baxımdan
klassik irsimiz psixoloji fikir və ideyaların da zongin mənbəyidir. Onları
araşdırmaq, homin ideyaların inkişaf meyllərini aşkar etmək yalnız tarixi
əhəmiy-yətə malik məsələ hesab edilə bilməz. Bu, nəinki bu günü başa düşmək
və düzgün qiymətləndirmək, hom do onu daha əlverişli surotdo təşkil etmək
cəhətdən faydalıdır.
Psixologiya elmi öz tarixinin birinci mərhələsində fəlsəfənin bir sahəsi kimi
inkişaf edirdi. Müxtəlif ictimai formasiyaları əhatə edən bu mərhələdo
psixologiya elminin inkişafında təbiətşünaslıq elmləri də müəyyən rol
oynamışdır. Lakin bununla belo birinci mərhələdə psixologiya elmi, hətta
təbiətşünaslıqla bağlı ideyaları da fəlsəfi baxımdan mənalandırır vo tohlil edirdi.
Birinci mərhəlo-də onun osas üsulu özürrümüşahidə və müşahidədən ibarət idi.
Psixologiya elmi oslindo təsviri xarakter daşıyırdı.
XIX osrin ortalarında psixologiya elmi bir sıra nailiyyotlor ol-do etdi.
Onlardan on başlıcası iso bundan ibarot idi ki, homin dövrdən eksperimental
üsullar tədricən psixologiya elmino niifuz edirdi.
1879-cu ildo iso Leypsiq şohərində Vilhelm Vundt məşhur eksperimental
psixologiya laboratoriyasını yaratdı. Əslində Vundtun laboratoriyasi psixologiya
tarixində üçüncü laboratoriya idi. Lakin birinci iki laboratoriya diqqoti colb
etməmiş vo psixologiya elminin inkişafında əsaslı rol oynamışdır. Vundtun
laboratoriyasi iso qisa miiddot orzindo noinki Almaniyada, hom do bütün
dünyada psixologiya elminin inkişafına böyük təsir göstərdi. О bir növ dünya
psixologiyasının Məkkosino çcvrildi: psixoloqlar miixtolif ölkələrdən Leypsiq
şəhərino axışıb golir, Vundtun laboratoriyasi ilə tanış olur və öz ölkolorindo
onun timsalında eksperimental laboratoriyalar yaradırdılar. Bir qədərdon sonra
Vundtun laboratoriyasi osasında dünyada ilk Eksperimental Psixologiya İnstitutu
təş-kil olundu. Bcloliklo, psixologiya eksperimental elmə çevrilməklə yanaşı,
müstəqil bir elm kimi inkişaf etməyə başladı.
1885-ci ildo Parij şəhorində psixoloqların I Beynolxalq Konqrcsi keçirildi.
Konqrcsdo on böyuk nümayəndə Rusiya psixo-loqlannin niimayondosi idi.
Rusiyada ilk eksperimental psixologiya laboratoriyasi V. M. Bexterov
torofindon 1886-ci ildo Kazan şəhərində təşkil olunmuş-dur. Bundan sonra
Rusiyamn miixtolif şohorlərində do belo laboratoriyalar foaliyyətə başladı.
1912-ci ildo Moskva Universitetinin nozdindo Eksperimental Psixologiya
institutu onun üçün xüsusi tikilmiş yeni binada işo baş-ladı. Özünün iş şəraitinə
vo avadanlığına görə Eksperimental Psixologiya institutu dünyada on yaxşı
institut hesab olunurdu.
Azorbaycanda ilk psixologiya laboratoriyasi 1926-ci ildo F. Ə. İbrahimbəyli
torofindon yaradılmışdır.
Lakin bu yaxşı başlanğıc rcpressiya illərində heçə endirildi. Yalnız Böyük
Vətən müharibəsindon sonra, yoni XX əsrin 50-ci il-lərində orta moktəblərdə
psixologiyanın tədrisinə başlanması ilə olaqodar olaraq rcspublikanın əsas ali
məktəblərində psixologiya
66 şöbələri (ADU, APİ) təşkil olunur. Bu
cəhət psixologiya üzrə elmi kadrların
hazırlanmasına da mühüm təkan oldu.
Əsrin 60-cı illori-nə qodər onlarla
mütəxəssis
namizədlik
dissertasiyası
müdafiə edərək psixologiya üzrə elmi
doroco aldı. Bununla bərabor, əsrin 60 -
70-ci illorindo psixologiya üzro ana
dilində dorslik vo dərs və-saitləri yazılıb
çap olundu. Bu sahədə xüsusən do M.C.
Məhərrə-mov,
F.Ə.İbrahimbəyov,
Ş.S.Ağayev, Ə.S.Bayramov, Z.M.Mehdi-
zadə,
Ə.Ə.Əlizadə,
M.Ə.Həmzəyev,
Ə.Ə.Qədirov və başqalarının xidmətləri
böyük olmuşdur.
Həmin dövrlərdə psixologiya elminin ayrı-ayrı problemlorinə dair
monoqrafiyaların nəşr edilmosi do diqqoti cəlb edir. Elə bunun noticəsi olaraq 60
- 70-ci illərdə, elocə də sonrakı dövrlordə res-publikada psixologiya üzrə elmlər
doktorlarının
sayı
artmağa
baş-ladı
(Ş.S.Ağayev,
Ə.S.Bayramov,
M.Ə.Həmzəyev, Ə.Ə.Əlizadə, Ə.M.Qodirov, M.S.Nəcofov, Q.E. Əzimov,
Ə.T.Baxşəliyev, S.İ.Seyidov, B.H.Əliyev və b.).
Psixologiya elminin inkişafı üçün Bakı Dövlət Univcrsiteti nozdindo sosial
elmlor vo psixologiya (1991) fakültəsinin təşkili də mühüm rol oynamışdır.
Həmin fakültənin psixologiya şöbəsini bi-tirən onlarla gone mütəxəssis ciddi
elmi-tədqiqat işi aparmış və respublikamızda psixologiya elminin inkişafına
yaxından köməklik göstonnişlər.
Əlbəttə, bütün bu müvəffəqiyyətlərlə yanaşı respublikada psixologiya
elminin miiasir səviyyədə inkişaf etdirilməsi üçün hələ çox işlər görülməlidir.
Bunun üçün ilk növbədə elmi-tədqiqat psixologiya labaratoriyalarının
yaradılmasına, onlann yüksək ixtisaslı elmi kadrlarla, müasir cihazlarla təmin
edilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir.
3. XX əsr psixologiyasının əsas cərəyanları haqqinda
XX əsrdə psixologiyada bir sıra corəyanlar əmələ gəldi. Frey-dizm,
bihcviorizm cərəyanları onlann icorisindo xüsusi yer tutur.
Freydizm cərəyanı XIX osrin sonu - XX əsrin əvvəllərində əmələ gəlmişdir;
Qərb ölkələrində qısa müddət ərzindo incəsənə-tə, ədəbiyyata, insanla bağlı
müxtəlif clm sahələrinə, xüsusilə tə-babət, antropologiya, sosiologiya,
mədəniyyət tarixinə, pcdaqogika və s.-yə gcniş nüfuz etmişdir. Onun banisi
Avstriya psixiatrı vo psixoloqu Ziqmund Freyddir. (1856 - 1939). Freydin adı ilə
cərəyan Freydizm adlanır. Freydin özü isə onu «psixoanaliz» adlandınrdı.
Freyd əvvəlcə praktik həkim-nevropotoloq və psixiatr kimi fo-aliyyətə
başlamış, bir sıra maraqlı faktlar müəyyən etmiş, indi do psixologiyada gcniş
işlənən miixtolif anlayışlar vo tenninlori (mo-sələn, frustrasiya, idcntifikasiya vo
s.) işləmişdir.
Freydo goro, insan davranışı ictimai inkişaf qanunlan ilo deyil, irrasional
(latınca - irrationalis ağılla idaro olunmayan demokdir), şüursuz psixi qiivvolor
torofindon idaro olunur. İnsan guya öz mii-hiti ilo həmişə gizli müharibə
voziyyotindo olur. İntellekt - bu toh-təlşüuru qüvvələri, instinktiv meylləri
başqalarından gizlətmək üçün aparatdır. İnsanın bütün hərəkətlərini, bütün tarixi
vo ictimai hadisələri Frcyd şüursuz meyllərin, hər şeydən ovvol, seksual
meyllərin təzahürü kimi tohlil edirdi.
Freydin fikrincə, insanın ruhi hoyatının hərəkətverici qüvvəsi seksual
(cinsi) başlanğıcdan - libidodan ibarətdir. Scksual osasda davranışda qəribə
cəhətlərin əmələ golməsi haqqinda fıkirlor nev-rologiyada holo Freyddən ovvəl
məlum idi. Freyd Parisdo moşhur fransız nevroloqu Şarkonun laboratoriyasında
işlərkən tanış olduğu bu faktlara xüsusi əhəmiyyət verməyə və onları əsaslı
surotdo öy-rənməyə başladı. O, əvvəlcə nevrozda cinsi mcyllərin rolunu fızi-
oloji amillərlə izah edirdi. Lakin sonralar psixoanaliz tirixinə Anna adı ilo daxil
olmuş bir xəstənin əhvalatlan ilə bağlı olaraq, Freyd fikirlorini köklü surotdo
dəyişdi.
Freyd xəstəni məşhur nevroloq Breyerlo birlikdo miialicə edirdi. Anna
isteriya simptomlarından əzab çəkirdi, onun görməsi, nitqi, hərəkətlori
pozulmuşdu. Breyer belə güman edirdi ki, qeyd olunan simptomlar özünütolqin
effektidir: Anna xəstə atasına kömək edo bilmədiyi iiçün özünü giinahkar hesab
edir vo oz hisslorini bil-dirməmək üçün onları gizlətməyə çalışırdı. Hipnoz
voziyyotindo Anna «ürəyini boşaltmağa» çalışırdı, hokimlor onun bu söhbətləri-
ni katirsis-əzablı hisslərdon xilas olmaq meyli kimi qiymotlondirir-dilər. Lakin
bu zaman qəribə bir hadisə baş vcrdi: xəstə qız hokim Breyerə aşiq olmuşdu. Bu
Breyeri çaşdırdı və o, sonrakı müalicə-don imtina etdi. Freyd isə Annanın
davranışını daha ətraflı öyron-moyə başladı. Əvvəllər xəstoliyin gedişini fizioloji
amillərlo (sinir enerjisinin zəifləməsi ilo) izah edirdi. Psixi xəstənin davranışını
öyrəndikco, Frcyddo do yeni fıkirlər yaranırdı. O, belo bir nəticə-yə gəldi ki,
xostə guya əwol öz valideynlorino bəslədiyi məhəb-
68
bət
hissini
həkimin
üzorino
yönəltmişdir. Freydizmin sonrakı təka-
mülü prosesindo bu notico osaslandınlmış
vo onua osas müddəala-rından biri kimi
irəli sürülmüşdür.
Freydizm baxımından insan asosialdır, mahiyyət ctibarilo biitiin
xüsusiyyətlərinə vo ya bir çox cəhətlərinə göro heyvana bon-zəyir. İnsanın
davranışı iki prinsipə - «zövq prinsipinə» (burada başlıca olaraq heyvan
instinktlərinin eyni olan cinsi həvəsin toza-hiirləri nəzərdə tutulur) və «reallıq
prinsipinə» (cəmiyyətin təlob-lərinə müvafiq olaraq scksual həvəsi boğmaq
zorurətinə) tabcdir. «Zövq prinsipi» ilo «rcallıq prinsipinin» toqquşması
nəticəsində «təmin olunmamış seksual hovəs» do məhz bu sahədən insanın
davranışını idarə etmoyo başlayır. Dcmoli, insan davranışında şüu-run rolu
azaldılır.
Frcydi birinci növbodə onun öz təlobolori - K.Yunq və A.Ad-ler tənqid
ctməyo başladılar. Freyd bir çox maraqlı psixoloji mosə-lələro diqqoti cəlb ctsə
do, onlan elmi şəkildə izah edə bilmədi. Bu da ondan irəli gəlirdi ki, Freyd insanı
ictimai varlıq kimi təhlil et-mirdi.
Freydizmin çiçəklonməsi dövrü indi çoxdan artıq arxada qal-mışdır. 70-ci
illorin əvvollərindon etibaron, hətta freydizmin nüma-yəndələri vo tərəfdarlan
icorisindo onun böhranları haqqinda da geniş söhbətlor gcdir. XXIX Bcynəlxalq
psixoanalitik konqresdo (London, 1975), Z\ Freydin qızı - xarici ölkəlordə
özünün psixoloji tədqiqatlan ilə moşhur olan A. Freyd freydizmin böhran, özünə-
məxsus xostolik keçirdiyini tosdiq etmişdir. Moşhur ingilis psixo-loqu X.
Ayzcnk iso 1978-ci ildə «psixoanaliz-elm və ya mövhu-mat?» sərlövholi
moqaləsindo Karl Popper,Corc Kelli vo başqa görkənıli aliıııləTlamı freyrirznıi
ciddi tənqid etmişdir. s^Qjiheviorizmin tarm_X]X^əirin sonu - XX əsrin
əvvəllorindo Edvaron*örfIäaykTrr( 18 73Л949) heyvanlar üzərində apardığı
tədqi-qatlarla başlayır. Lakin buna baxmayaraq homin cəroyanın RƏZəri lideri
Con Uotson (1878 - 1958) hesab olunur.
1913-cü ildə «Psixoloji xəbərlər» jurnalında Uotsonun «Psixo-logiya:
biheviorist onu песо görür» adlı məqalosi nəşr edildi. Mo-qalədə «Stimul -
reaksiya» - biheviorizmin osas devizi kimi elan olundu və həmin сəгəуашп
başlıca ideyaları şorh edildi. Buna
go
ro do sonralar homin moqaloni
«biheviorizmin manifcsti» adlandir-dilar.
Biheviorizmin osas müddoalan aşağıdakılardan ibarotdir: psi-
69 xologiya guya şüuru deyil, davranışı (cərəyanın adı da buradan əmələ
gəlmişdir; inkiliscə (- behavior davranış deməkdir) öyrən-məlidir.
Psixologiyanın əsas vəzifəsi yalnız miixtolif şəraitdə dav-ranışın
qanunauyğunluqlarını, - qıcıqla orqanizmin cavab hərəkət-ləri arasındakı asılılığı
öyrənməkdən ibarotdir. Bihevioristləro
go
ro davranış ancaq xarici stimullarla (S)
şərtlənən sekretor və əzələ reaksiyalanndan (R) təşkil olunmuşdur. Davranışın
təhlili ciddi surotdo obyektiv xarakter daşımalı vo bütün təbii elmlordə olduğu
kimi, zahirən müşahido olunan fenomcnlərlə məhdudlaşmalıdır.
Bcloliklə, bihcviorizm stimul (S) və reaksiya (R) arasındakı olaqoni
davranışm vahidi kimi qobul edir, psixika və şüuru iso psi-xologiyanın predmeti
kimi inkar edirdi. Təsadüfi deyildir ki, bihe-viorizmi «psixikasız psixologiya»
adlandırırlar.
Biheviorizm mexaniki nəzəriyyədir: o, insanın davranışını xət-ti
determinizm prinsipləri ilo izah edir, sözdo obyektiv metoddan danışsa da
oslindo onun mahiyyətini təhrif edirdi. Buna görə do akademik İ.P.Paviov hələ
30-cu illərin owəllərindo «Fizioloqun psixoloqa cavabı» əsərindo bihcviorizmi
kəskin tənqid etmişdir.
Biheviorizm qısa müddət ərzində Amerikan psixologiyasının əsas
cərəyanına çcvrildi və Avropa ölkəlorinə də yayıldı. Bu iso tə-sadüfı deyildir:
XX yüzilliyin əvvəllorində psixologiyanın nailiy-yətlərindən praktik məqsədlərlə
istifado olunması mosələləri kəs-kin surotdo qarşıda durıırdu. Lakin bihcviorizm
metodoloji cəhot-dən nöqsanlı olduğu üçün artıq 20-ci illərin sonu - 30-cu illərin
əv-vəllərində onun daxilində müstəqil istiqamotlər əmələ goldi; neo-biheviorist
(yunanca neos - yeni demokdir) cərəyanlar formalaşdı.
XX əsrin əvvəllərindo Amerikada yaranmış vo miiasir psixolo-giyanın ən
başlıca cərəyanlarından birinə çevrilmiş biheviorizm 60-cı illərin əvvəllərindən
etibaron əhəmiyyətini itirməyə və təd-ricən koqnitiv psixologiya ilə əvəz
olunmağa başlamışdır. Son 15 il orzində koqnitiv psixologiya Amcrika
psixologiyasının aparıcı is-tiqaməti kimi noinki biheviorizmi əvoz ctmiş, hom do
bir sıra ölkə-lərdə geniş yayılmışdır.
Koqnitiv (latınca cognition - bilik, idrak demokdir) psixologiya 50-ci
illərin sonu - 60-cı illərin əvvəllərində oməlo gəlmişdir. Onun əsasını belo bir
müddəa toşkil edir ki, psixoloji proseslərin coroyanında və insan davranışında
biliklor, koqnitiv struktıırlar həl-lcdici rol oynayır (C. Bruncr, U. Naysser, R.
Atkinson və b.). Bu baxımdan koqnitiv psixologiya hafizə və təfəkkürün
toşkilindo bi-
70 lıklorin rolunu öyronir. Bununla bərabor, həmin cərəyan şəxsiyyə-II. fərdi
forqlori, emosiyaları vo s. koqnitiv nozoriyyo baxımından fehlil edir. Əslində
iso bu gün koqnitiv psixologiyada irəli sürülon I las problemlər sovet
psixologiyasinda çoxdan öyrənilməyə başla-mlmış vo bu sahədə aparılmış
fundamental tədqiqatlar (B.Q.Anan-
Jev,
L.M.Vckker, L.S.Vıqotski,
A.V.Zaporojcts. V
.P
.Zinçenko, A.L. Yarbus, A.N.Leontyev, B.F.Lomov,
A.R.Luriya, A.A.Smir-п<>\, S.L.Rubinşteyn vo b.) dünya psixologiya elmini
zənginləşdir-mişdir. B.M.Veliçkovski koqnitiv psixologiyanın əsas banilorindon
biri hesab edilən professor U.Naysserin «İdrak və reallıq» (M.. 1981) kitabına
yazdığı giriş moqaləsindo düzgün olaraq qeyd edir ki. koqnitiv psixologiyanın
idrak proscslərinə (fəaliyyotino) yanaş-ma torzinin bozi momentlori bizim
psixologiya vo Fiziologiyada u/un müddət ərzindo inkişaf etdirilən görüşlərə
yaxınlaşır.
Lakin sovct psixologiyasinda bu məsələlorin qoyuluşunda vo hollindo
prinsipial forqlor do özünü göstərir. Sovet psixologiyasinda biliklorin
formalaşması prosesi insamn praktik vo nozori foaliy-yotinin öyrənilməsi
zominindo tohlil edilir. Koqnitiv psixologiya iso insamn davranışında biliklorin
rolunu fonnal baxımdan aydm-laşdırır, şəxsiyyotin koqnitiv strukturlan ilo
şortlonon motivlori, sorvot meyllorini oslindo inkar edir. Koqnitiv psixologiya
miixtolif ıstiqamotlordə aparılan ayn-ayn todqiqatlan vahid konseptual .tsasda
birloşdiro bilmədi, biheviorizmin vo başqa psixoloji coro-yanlann böhranının
aradan qaldırılması sahosindo ona boslonon ümidlori mahiyyot etibarilə
doğnıltmadı.
«Humanistik psixologiya»da 50-ci illorin ovvollorindo Qerbdo,
\iisuson
amcrikan psixologiyasinda biheviorizm vo freydizm coro-yanlarma rcaksiya
kimi omolo gelmişdir. Onun banilori (K.Rocers, O.Olport, A. Maslou vo b.) belo
hesab cdirdilor ki, biheviorizmdon vo freydizmdon forqli olaraq «humanistik
psixologiya» psixologiya dmindo üçüncü yoldur» vo ya qiivvodir). «Humanistik
psixologi-\;ını», başqa sözlo, «ekzistensial» (latınca ex (s) istcntia - mövcud,
olmaq demokdir) psixologiya da adlandırırlar. «Humanislik psixo-logiya» insanı
hisslərlə yaşayan varlıq kimi götüriir. Onlann fikrin-Ө insana öz imkanlarını
hoyata keçirmək iiçiin kömok etmok lazimdir.
«Humanistik psixologiya» bu köməyi psixoterapevtik aspektdo lohlil edir.
Onlann fikrinco insan psixoterapevto «xosto» kimi yox, müştəri kimi miiraciot
etmoli, onu narahat edon, hoyocanlandiran
71 həyati problemləri özü həll etməlidir, həyatının mənasını başa düş-məlidir,
psixoterapevt isə ancaq məsləhətçi funksiyasını ycrinə yc-tirməlidir. Təsadüfi
deyildir ki, «humanistik psixologiya» ən çox psixoterapiyada yayılmışdır. Onun
əsasında ümumi psixoloji nəzə-riyyə təşəkkül ctməmişdir. Təkcə bu fakt onun
birtərəfli corəyan olduğunu göstərir. Əsl psixoloji cərəyan heç də təkcə xəstələr
və ya defektli adamlar üçün tətbiq olunmaqla məhdudlaşa bilməz.
«Humanistik psixologiyanın» elmi-metodoloji baxımdan ən başlıca nöqsanı
ondan ibarətdir ki, o, şəxsiyyətin təşəkkülünün ic-timai-tarixi amillərlə
şərtləndiyini qəbul etmir; onun istinad etdiyi humanizm mücərrəd humanizmdir.
@ Sovet psixologiya elmi
Böyük Oktyabr sosialist inqilabından sonra Rusiyada psixoloji fıkrin
inkişafında da yeni tarixi mərhələ başlandı. Çünki ölkədə yeni ictimai quruluş,
insanlar arasında yeni sosial miinasibotlor bərqə-rar oldu. SSRI-nin yaranmasi
ilo xalqlann yeni ictimai-tarixi birliyi omolo goldi, vahid ideologiya ilo birləşən
bütün sovet xalqları ol-kodo iqtisadi vo sosial toroqqini tomin etmoklo elm vo
maarifin in-kişafına da çox ciddi tokan verdi. Bu zəmində başqa elmlorin cos-
gun surotdo inkişafı ilo yanaşı osl elmi psixologiya yarandi vo inki-şaf ctdi. O,
psixoloji fıkrin zənginləşməsində mühüm rol oynamış-dır.
L.S Viqotski 1927-ci ildo göstərdi ki, yeni comiyyot yeni insan
yaradacaqdır. Gələcək comiyyotdo psixologiya hoqiqoton yeni insan haqqinda
elm olacaqdir. Yeni insamn psixologiyasi özünün bu böyük tarixi vəzifəsini
müvoffoqiyyətlə yerinə yetinnişdir. Bu, do-rin ictimai-tarixi kökləri olan
tamamilə qanunauyğun elmi nailiyyot idi. Çünki gone Sovct dövləti qabaqcıl
materialist elmin inkişafına gündəlik qayğı göstərirdi. 1918-ci ildo Xalq
Komissarları Soveti Dövlət Beyin İnstitutunun yaradılması haqqinda qərar qəbul
etmiş-di (institutun rəhbəri məşhur rus alimi V.M.Bcxtcrev idi). Sovet ha-
kimiyyotinin ilk illərində RSFSR Xalq Maarif Komissarlığı nozdindo Psixoloji
Tədqiqatlar Bürosu, Moskva ŞXMŞ-ı psixologiya laborariyası və s. təşkil
edilmişdir. Moskva universitetinin psixologiya institutunda omək psixologiyasi
şöbəsi yaradılmışdı. Xalq Ko-missarlığı Sovcti 1921-ci ilin yanvar ayının 21-də
akademik
72
I l'.Pavlovun rəhbərlik etdiyi labaratoriyaya kömək haqqinda məş-lııır dekrct
qəbul etmişdir.
So vet psixologiyasının inkişaf yolu metodoloji cəhətdən aydın ulı Psixika
və şüur haqqmda K.Marks vo F.Engels torofindon ya-radılmış dialektik
materialist təlim V.İ.Leninin əsərlərində inkişaf ddırilmişdi. O, hələ 1894-cü ildə
«Xalq dostları» nədir vo sosial dcmokratlara qarşı onlar песо mübarizə edirlər?»
əsərində metafi-zik psixoloqdan fərqlənən yeni tipli tədqiqatçı kimi «alim
psixolo-qun» xarakteristikasını vermis vo böyük uzaqgörənliklo elmi psixo-
logiyanın gələcək inkişaf yolunu göstərmişdi. Onun fıkrincə «Psi-xi prosesləri
ayrıca aydınlaşdırmadan ruh haqqinda mühakimə ye-ritmək olmaz: burada
tərəqqi mohz ondan ibarət olmalıdır ki, ruhun nə olduğu haqqinda ümumi
nəzəriyyələr vo folsəfı müddəalar bir yana atılsın, bu və ya başqa psixik
prosesləri xarakterizə edən faktlann öyrənilməsi elmi zənıiıı üzərində qurula
bilsin.» Bu müla-hizə əlbəttə, sovet psixologiyasi üçün prinsipial əhəmiyyətə
malik idi. Sovet psixologiya elminin inkişafı tarixini dörd dövro bölürlər.
Aşağıda həmin dövrlərin xüsusiyyətləri qısa nozordən keçirilir.
1917 - 1931-ci illordə (birinci dövr) sovet psixologiyasının ən mühüm
vəzifəsi idealist psixologiya ilə mübarizə olmuşdur. Onun əsasını və başlıca
istiqamətini psixologiya uğrunda mübarizə təşkil edirdi. Birinci dövrdə sovet
psixologiyasi özünün bu tarixi vəzifə-sini müvəffəqiyyətlə yerinə yetirirdi.
1931 - 1945-ci illərdə (ikinci dövr) kapitalist ölkələrində psixologiya
sahəsində əmələ gəlmiş böhranın elmi-tənqidi təhlili, freydizmlo mübarizə
şəraitində psixoloji nəzəriyyonin metodoloji məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilir,
fundamental təhqiqatlar aparı-lırdı. Lakin Böyük Vətən müharibəsinin
başlanması psixoloji təd-qiqatların da istiqamotini dəyişdi. Müdafiə əhəmiyyəti
olan horbi-qospital psixologiyasi problemlərinin tədqiqinə xüsusi fıkir vcrildi.
1945-1960-cı illərdə (üçüncü dövr) sovet psixologiyasının me-todoloji-
nozəri prinsiplorinin işlonilməsində yeni mərhələ başlan-dı. Eksperimental
tədqiqatlar geniş vüsot alırdı. Psixikanın reflektor konsepsiyasına xüsusi diqqət
yetirilirdi. Ölkənin miixtolif universi-tetlərindo və bozi pedaqoji institutlarında
yüksok ixtisaslı psixologiya mütəxossislərinin hazirlanmasi dövrün salnamosində
xüsusi yer tutur.
1960-cı illərdən sonrakı (dördüncü) dövrdo psixologiya elminin ictimai
praktika ilo olaqosi daha da giiclonir. insan haqqinda
73 elmlor sistemindo psixologiya mühüm yer tutmağa başlayır. Psixologiya
elminin bir çox yeni saholəri təşəkkül edir. Akademik A.N.Leontyevin
«Psixikanın inkişafı problemlori» osori Lenin mii-kafatma layiq görülür (1963).
1971-ci ildo SSRİ EA sistemindo psixologiya institutunun ya-radılması
psixoloji tədqiqatlann inkişafında mühüm rol oynadı. Sovet psixologiya elminin
inteqrasiyasi vo diferensasiyasi oslindo yeni morholoyo qodom qoydu. Sosial
psixologiya daha vüsətlə inki-şaf etməyo başladı. Yeni sahəlor- miihondis
psixologiyasi, kosmik psixologiya vo s. yarandı. Əmək vo idman psixologiyasi
vo s. ge-nişləndi. Psixologiya elminin ayn-ayn saholorinin mctodoloji-nozori
məsələlərinin öyrənilməsinə xiisusi diqqot yetirilirdi. Hor bir psixoloji tədqiqatın
somoroliliyini miioyyon etmok üçün yeni prin-siplor irəli sürülürdü; nəzoriyyə,
eksperiment vo praktikanin voh-doti clmi-tcxniki tərəqqi dövrünün miihiim
tələbino çevrilirdi.
Vaxtilo eksperimental psixologiya psixologiya elminin bir sa-hosi kimi
toşokkül etmişdi. Bu giin eksperimental metodlar psixo-logiyasmin biitiin
saholorino niifuz ctmişdir. Miiasir sovet
psixologiyasi
qudrotli eksperimental
psixologiyaya çevrilmişdir. Riyazi psixologiya haqqinda da eyni sözlori demok
olar. 70-ci illorin ov-vollorindo bir çox müəlliflər riyazi psixologiyani
psixologiyanm
bir
sahosi
kimi
nəzərdən keçirirdilər. Elmşiinaslann
proqnozlarına görə, yaxın golocokdo psixologiya elminin biitiin saholori
riyazilo-şocokdir. Sovet psixologiyasinda bu proses artıq özünii aydm şokil-də
göstorirdi.
Miiasir diinya psixologiyasinda miixtolif moktob, coroyan vo istiqamotlor -
biheviorizm (neobiheviroizm). freydizm (neofrey-dizm), humanist psixologiya,
koqnitiv psixologiya vo s. mövcud-dur. Sual olunur: psixologiya elminin tarixi
vo inkişaf montiqi ba-xımından sovet psixologiyasını da moktob, coroyan vo ya
miioyyon istiqamot hesab etmok olarmı? Məşhur sovet psixoloqu L.S.Vi-qotski
holo 1927-ci ildo yazdığı «Psixoloji böhranın tarixi monasi» adli fundamental
metodoloji todqiqatinda homin suala tarn qotiy-yotlə monfi cavab vermişdir.
Onun fikrinco sözün həqiqi monası vo işin mahiyyətinə görə biz «marksist
psixologiya» terminini assosiativ, eksperimental, empirik. empirik psixologiya
temıinlərinin işləndiyi monada işlədə bilmorik. L.S.Vıqotski yazirdi: «Marksist
psixologiya mokloblor arasinda moktob deyil, elm kimi osl yeganə
psixologiyadir; bundan
74 ' basqa digor psixologiya ola bilmoz».
О göstorirdi ki, marksist psi-ılogiya
anlayışı moktob vo ya hotta istiqamot
anlayışından geniş-Marksist psixologiya
elmi psixologiya anlayışına uyğun golir. I
S.Viqotskinin fikrinco, holo 1921-ci ildo
P.P.Blonski elmi psixo-iva terminini
işlədərək bu baxımdan tamamilo haqh idi.
Homin к I min «bizim elmimizin osas
xarakterini, bizim moqsodimizi vo...
\.»/ifolorimizi, işin mozmununu vo icra
metodunu» bütünlüklo ifa-»1.» edir.
Demoli,
psixologiya
elmi
tamamilo
ideolojiloşdirilir vo хами ölkələrdə
mövcud olan psixoloji cəroyanlara qarşı
qoyulur.
Biitiin bu illor orzindo sovet psixologiyasi osl elmi psixologiya kimi inkişaf
etmiş vo böyük nailiyyotlər qazanmışdır. Sovet alim-İMinin fundamental
tədqiqatları psixologiya elmini zonginləşdir-moklə miixtolif ölkolərdo psixoloji
fıkrin inkişafına mühüm təsir göstərir.
1^5^ Psixoloji biliyin xüsusiyyətləri
Bir dəfə A.Enşteyn göıkəmli İsvcçrə psixoloqu Jan Piajenin uşaqlarda idrak
proseslərinin təşəkkülünü əks etdirən məşhur əsər-lorinin əlyazması ilə tanış
olandan sonra ona demişdi ki, psixologiya elmi fızikadan no qodor do çolin elm
imiş.
XVIII yüzilliyin əvvollərindən başlayaraq, fızikanın oldə etdiyi nailiyyətlor
psixologiya elminin inkişafında mühüm rol oynamış-dır. Fiziklərin və
astronomlann müşahidolori zominindo duyğular-da səhvlər problcmi yaranmışdı.
Psixologiya tarixçiləri bu əhvalatı tarixi fakt kimi qeyd edirlor: 1796-cı ildo
Qrinviçdə rosodxananin assistenti Bredli mctodu ilo uldıızlann yerini
müoyyənləşdiıərkən təxminən bir saniyo sohvo yol verdiyinə görə işdən azad
cdilmişdi. 1816-ci ildo Könsbcrq astronomu Bessel bu hadiso haqqinda bir
molumatla tanış olandan sonra belo bir fıkrə gəldi ki, Qrinviç ro-lodxanasirnn
assistenti sohvo heç do diqqotsizlik iiziindon yol ver-məmişdir. О, diiz on il
müddətində öz hcsablamalarını homkarları-nın hesablamalan ilo miiqayiso etdi.
Bessel belo bir noticoyo goldi ki, qavrayış fəaliyyətində «şəxsi tonlik»
mövcuddur (astronomiya-da «vaxt tonliyi» termini var. Bessel «şoxsi tonlik»
terminini, görü-nür, ona müvafıq olaraq işlətmişdir.). Bu müqayisələri bəlkə do
psixologiya tarixindo ilk eksperimentlor hesab etmok olar. Sonraki on illiklordo
do bu faktlar fiziklori vo astronomlan düşündürürdü. 1860 —1870-ci illor
arasinda aparılan todqiqatlar noticosindo iso bc-
75 lə bir nəticəyo gəldilər ki, bu, psixoloji
problcmdir, müşahidəçinin yönümündən
(ustanovkasından)
vo
diqqətinin
istiqamotindən asılı-dir. Hotta Vundt
1861-ci ildo bu hadisəlori öyronmok üçün
xüsusi cihaz düzəltdi.
Başqa bir misal. Psixologiyada totbiq olunan ilk eksperimental mctodlar
icorisindo psixofiziki metodlar osas yer tuturdu. Hossasliq vo hodlor problemini
bu mctodlarla öyronirlor. ilk eksperimentci psixoloqlann bir qismi, məsələn,
Fexner, Helmhols öz təhsillərinə görə fızik idilər. Eksperimental psixologiyanın
inkişafında onlann rolu əvəzsizdir. TəsadüFı deyildir ki, XIX osrin sonu - XX
osrin birinci yansinda psixoloqlann çoxu fizikanı həvoslo öyronirdilər, hotta
sonralar görkomli sovet psixoloqlan kimi tanınmış akademik Luriya vo
Zeyqamik 20-ci illorin axirlannda aspirant olarkon XX osrin məşhur alimi A.
Eynşteynə «Eksperimental fizikadan» minimum imtahanı vermişdilər.
Əgər belodirso, onda psixologiya elmini fizika ilo miiqayiso etmok, hotta
gizli şəkildə olsa da, ona miioyyon üstünlük vermok no dərəcədə doğrudur? -
Belo miiqayiso hansi formada olursa-olsun, sohvdir. A. Eynştcyn do bu elmlori
miiqayiso etmir, psixologiya elminin Fızikadan çətin olmasını qeyd edərkon,
görünür, onlann ob-yektini nozordo tuturdu. Özünüz miiqayiso cdin: Hor hansi
bir ma-yenin vo ya bərk cismin istilikkeçinnə xassəsini öyronmək çətin-dir,
yoxsa insan hisslərinin çalarlarını, insan münasibotlərinin so-yuqluğunu vo ya
horarotini?
Əlbətto, insanı öyronmək çətindir. Bu faktlar A. Eynşteynə yaxşı molum
idi. О, psixologiya ilo yaxından maraqlanırdı. A. Eynşteyn geştaltpsixologiya
cərəyanının banilərindən biri olan məşhur alman psixoloqu M. Vcrthcymcrlo
dostluq edirdi. Hotta o, Vcrtheymerin təcrübolərində iştirak etmişdi: M.
Vcrthcymer «Рго-duktiv təfəkkür» (1945) kitabının bir foslini A. Eynşteynlə
keçirdi-yi intervyü matcriallarının təhlilino hosr etmişdir.
Maksim Qorki insanı əbos yero dünyanın möcüzəsi adlandır-mamışdır.
İnsanı öyrənmək çətindir. Təsadüfi deyildir ki, yerin ca-zibə qüvvəsi çoxdan
kəşf edilmişdir. İnsanın isə cazibə qüvvəsi holo koşf edilməmişdir. Bu monada
da bəzən dcyirlər ki, fizikanın Nyutonu var, amma psixologiyanın Nyutonu
yoxdur...
Bu çətinliklər psixoloji biliyin xüsusiyyətlərində də öz əksini tapır. Bir
cəhəti doqiqləşdirək: biz psixoloji bilik deyəndə, mütə-
76
\»ssislərin
deyil,
psixologiyanı
öyrənən və ya öyrənmiş adamlann, I
cümlədən, tələbələrin biliyini nəzərdə
tuturuq.
Psixoloji biliklərdə elmi anlayışlarla güzəran anlayışları özüno-moxsus
şokildə uzlaşır. Bunun köklərini aydınlaşdırmaq çotin deyildir.
Bir torofdon, psixoloji anlayışlar vo kateqoriyalar son doroco miicorrod vo
ümumiloşdirilmiş xarakter daşıyır. Biz tutaq ki, tolo-boyo Fikrin vo ya
qavrayışın özünü bilavasitə göstərə bilmirik. Hotta, miioyyon bir psixi prosesi
göstərmok mümkün olduqda belo, to-ləbə on yaxşı halda onun bir anını, bir
çalarını goro bilir. Digor torofdon, hor bir tələbənin (o cümlədən hor hansi bir
başqa adamın) psixoloji həyat təcrübəsi vardır. Elmi-psixoloji biliklor no qodor
ümumiləşmiş vo miicorrod xarakter daşıyırsa-daşısın, onlar bilava-sito hor bir
toloboyo xas olan psixi hadisolor duyğular, hafizo, hisslor, xarakter vo s.
haqqinda biliklordir. О homin biliklori, ado-ton öz təcrübəsi fonunda
mənimsəyir, başqa sözlə, elmi anlayışları giizəran anlayışları zominində
mənimsəyir. Halbuki elmi-psixoloji anlayışlarla güzəran anlayışlarınm mənası
bir-birinə uyğun gəlmir.
Məişətdə insanlar psixoloji terminlərdən və anlayışlardan ge-niş istifado
edirlor. Dilimizdə özünəməxsus psixoloji mənası olan yüzlərlə ümumişlək sözlər
vardır. Onlardan bir qismi Azorbaycan psixologiyasinda elmi termin kimi
istifado olunur. Qarovluq, qarov adam buna misal ola bilor. Prof. M.
Mohorromov В. M. Teplovun «Psixologiya» (1950-ci il) kitabim Azorbaycan
dilinə tərcümə cdərkən «Svetovaya slepota» anlayışını doqiq ifado edon «qarov-
luq» sözündən elmi termin kimi istifado etmişdir (gccələr vo ya qa-ranlıqda zəif
görən, yaxud görməyən adamlara xalq içində qarov adam deyilir). Lakin bununla
belo insanların məişətdə istifado et-diklori psixoloji termin vo anlayışların
hüdudu doqiq müəyyon olunmamışdır, adamlar сох vaxt eyni bir termin vo
anlayışı miixtolif monada başa düşürlər. Biz tolobolərin, məsolən, mohobbot
haqqinda anlayışlarını tohlil etsok, bunu aydm goro bilorik. Elmi anla-yışları
öyrənəndo tələbə əgər təkco öz güzəran təcrübəsinə istinad cdirsə, elmi
anlayışlarla güzəran anlayışlannı eyniloşdirirsə, onları birtorofli başa düşür və
səhv izah edir. Halbuki əksinə olmalı idi, toləbə elmi-psixoloji bilikloro
yiyələndikcə, insanlar haqqinda gü-zəran təcrübəsi ilə bağlı olan səhv, məhdud
vo birtərəfli tosovvür-lordən uzaqlaşmalıdır.
İnsanın clmi-psixoloji anlayışları öz təcrübəsi əsasında mənim-
77 səməsinin bir səbəbi do psixoloji biliklorin öz xarakteri ilo bağlıdır. Axi,
psixologiya insan haqqinda elmdir. Psixologiyanı öyrənərkən misal axtannaq
lazim deyil, bu prosesdo insamn özü on tosirli nii-munəyə çevrilir. Bu fakt onda
ifado olunur ki, tələbə, adətən özü-nü, obrazlı desok, kitabla miiqayiso edir vo
bir qayda olaraq biitiin psixoloji xarakteristikaları öz nümunosindo öyronir. О,
özünü psixologiya güzgüsündə gönrıək əvəzinə, çox vaxt psixologiyam öz
«Mon»inin güzgüsündə görür. Bu zaman, birinci növbədə, «tanışlıq cffekti»
yaranır: öyrənilon mücorrod anlayışlar toləbəyə tanış gəlir, o, bu effcktin təsirilə
materiah bir vo ya iki dəfə oxuyur. Ən başlı-cası iso onu səthi başa düşür və səhv
izah edir. Onda elə təəssürat yaranır ki, guya psixologiya elmini öyrenmişdir.
Halbuki sonralar (seminar məşğəlolərindo vo ya imtahanda) məlum olur ki, bu
yalan-çı təəssürat imiş, tələbənin psixologiya haqqinda biliklori heç do sistemli
xarakter daşımır, lazımi elmi molumata malik deyildir.
Psixoloji biliklor tolobo, eloco do bu elmi öyrənon hor bir adam üçün bir
növ güzgüyə çevrilmolidir. Hor bir adam özünü homin güzgüdo görməli, bu
baxımdan tohlil etmoyi bacarmalıdır. Psixologiya ancaq bu zaman, insamn
noinki başqa adamlan, hom do özü-nü dork ctmosinin on səmorəü vasitosino
çcvrilir.
Beləliklə do biz miihiim bir məsələyə gəlib çıxırıq: insan psixoloji
biliklordon песо istifado edo bilor? Sual prinsipial ohomiy-yoto malikdir. Biz
onu nəzərdon keçirməklə psixoloji biliyin bir miihiim xiisusiyyotini do
aydınlaşdıra bilorik.
Golin belo bir situasiya tosvir edok: tutaq ki, hor hansi bir psi-xoloq V -
VIII sinif şagirdlərinin riyazi anlayışlarının xiisusiyyot-lorini öyrənmişdir.
Görəsən, riyaziyyat müəllimi homin todqiqatın noticolorini cynilo dors dediyi V
- VIII sinifdo totbiq etmoklo, dor-sin somoro vo keyfiyyotini avtomatik surotdo
yiiksoldo bilormi? Şübhosiz ki, miiollimin psixoloji biliklorinin artmasi onun
pedaqo-ji ustalığına istər-istəmoz təsir göstərməlidir. Lakin o, istonilon no-ticoni
oldo etmok üçün ovvolco dors dediyi sinfın xiisusiyyotlorini öyrənməli, onlan
nozoro almaqla bu vo ya digor todqiqatin notico-lorindon istifado etmolidir, yoni
onlan mexaniki şəkildə deyil, ya-radıcılıqda totbiq etmolidir.
Bu onunla bağlıdır ki. psixi hadisolor variativ xarakter daşıyır. Onlar
coroyan etdiklori konkret şoraitdən asılı olaraq miixtolif for-malarda tozahiir
edirlor.
III F Ə S İ L
PSİXOLOGİYANIN SAHƏLƏRİ VƏ PSIXOLOJI PRAKTİKANIN
VƏZİFƏLƏRİ
1. Psixologiya elminin əsas sahələri
XIX osrin sonu - XX osrin əvvəllərindən etibaron başqa elm sahələrində
olduğu kimi, psixologiya elmindo do diferensiasiya prosesi başlayır. ictimai
praktikanın tələbatına miivafiq olaraq ovvolco yaş vo pedaqoji psixologiya, tibbi
psixologiya, daha sonra omok psixologiyasi, sosial psixologiya, bundan sonra
miihondislik psixologiyasi, təyyaroçilik psixologiyasi, kosmik psixologiya vo s.
formalaşmış vo inkişaf etmişdir. 70-80-ci illordo iso psixologiya elminin bir cox
yeni saholori, mosolon, siyasi psixologiya, iqtisadi psixologiya, kommunal
psixologiya, idaroctmo psixologiyasi vo s. toşəkkül ctmişdir.
Bu şəraitdə psixologiya elminin inteqrasiyası (latinca inteqrato - sözündən
olub hissolori bütöv halda birləşdinnok demokdir) mo-sololori daha böyük
əhomiyyət kosb cdir. Psixologiyanin ayn-ayn saholorindo oldo cdilon
nailiyyətləri
iimumiloşdirmok,
psixologiya
nozoriyyosini
daha
da
zonginloşdimıok son doroco miihiim vozifo-dir. Elmin bir sistem şəklində
inkişafı da bunu tolob edir. Diferensiasiya prosesi inteqrasiya prosesi ilo iizvi
surotdo bağlıdır. Bu miihiim mosololori iimumi psixologiya holl edir.
Bcloliklo do, psixoloji elmlor sistemi iimumi psixologiyadan vo psixologiya
elminin miixtolif saholorindon ibarotdir.
Dostları ilə paylaş: |